Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

мясцовай паліцыі не мелі спецыяльнай падрыхтоўкі і недастаткова

кваліфікавана выконвалі работ}/ па збору статыстычных матэрыялаў.

Найболын істотным недахопам была неналаджанасць зямельнага ўліку на

месцах. Часам ні самі ўладальнікі, ні валасныя праўленні, ні іншыя

ўстановы не ведалі дакладнай колькасш зямлі ў пэўнай мясцовасці. Часам

звесткі розных ведаметваў нельга было параўноўваць, а часам яны

адрозніваліся заведамай непаўнатой. Прымешвалася і палітыка. Так,

П. П. Сямёнаў, адзначаючы недаўлічанасць каля 14% плошчаў, падкрэсліваў:

«У Беларускай воблаші, дзе плошчы, занятыя няўдобнымі землямі і асабліва

балотамі, яшчэ большыя, можна было б чакаць яшчэ і болынага недаўліку, ды

ва ўстаўных граматах беларускіх губерняў, дзе паверачныя камісіі дзейнічалі з

меншай строгасцю, чым у губернях літоўсю'х, меншая прапорцыя зямвль была

прызнана няўдобнай (гэта значьшь не падлягаючай абкладанню выкупным

плапяжом ці аброчнай подаццю)».

I ўсё ж у цэлым шырыня ахопу тэрыторыі Расіі, адначасовасць апісання

землеўладанняў па ўсіх раёнах яе еўрапейскай часта, параўнальнасць шэрагу

матэрыялаў абследаванняў, у першую чаргу перапісаў 1877, 1905 гг., дазваля-

юць акрэсліць іх як каштоўнейшую крьшіггу для вьшучэння размяшчэння,

дьшамікі і структуры сяля нскага землеўладання ў канцы ХГХ - пачатку XX ст.

Найболып поўнай з пункту гледжання тэрытарыяльнага ахопу і

найболын рознабаковай па характары звестак масавай крыніцай па

гісторыі сялянства з'яўляюцца перапісы 1916 і 1917 гг. Аднак у гэты час

значная частка тэрыторыі Беларусі была акупіравана нямецкімі войскамі і

гэта істотна зніжае каштоўнасць звестак сельскагаспадарчых апісанняў.

Што ж датычьіцца другого напрамку, то на фоне нездавальняючага

статыстьгчнага вывучэння жывёлагадоўлі ў цэлым, у прыватнасш сістэматыч-

нага недаўліку маладняку многіх відаў жывёлы, вызначаецца добрая пастаноўка

справы пераггісаў коней (вядомых як ваенна-конскіх перапісаў). Яны былі

вьпсшканы ўвядзеннем усеагульнай воінскай павіннаспі ў 1874 г. Усяго да

1917 г. у Расіі было праведзена дзевяць перапісаў (першы, пробны, ахапіў тры

губерні Еўрапейскай Расіі: Разанскую, Ковенскую, Магілёускую) .

Паколькі вядучай галіной сельскай гаспадаркі было земляробства, то

галоўная ўвага надавалася «ўраджайнай статыстыцы», гэта значыць збору

дадзеных аб пасевах і зборах збожжавых і бульбы. Да 1880-х гг. адзінай

крыніцай, якая змяшчала такія звесткі па ўсіх катэгорыях землеўладаль-

нікаў, у тым ліку сялян, з'яўляюцца губернскія справаздачы.

Упершыню ў Расійскай імперыі ўлж пасяўных плошчаў пад асобнымі

культурамі праводзіў ЦСК" у 1882 г. на падставе дадзеных апытальных бланкаўл

што рассылался сельскай грамадзе ці ўладальшкам маёнткаў. Адказы на бланкі

пастутшп ў ЦСК у 1882 г.. а іх распрацоўка была завершана ў 1883 г. 3 1893 г.

дадзеныя аб колькасці сельскага насельніптва і памерах пасеваў сталі збірапь

штоіод .

100

Адначасова з ЦСК у 1887 г. звесткі аб ураджайнай статыстыцы праз

сетку добраахвотных карэспандэнтаў пачаў збіраць Дэпартамент

земляробства і сельскай прамысловасці (у 1894 г. ён пераўтвораны ў

Аддзел сельскай эканомікі і сельскагаспадарчай статыстыкі) Міністэрства

земляробства і дзяржаўных маёмасцей

. Асноўны недахоп гэтых звестак

у тым, што яны не ўлічвалі памеры пасяўных плошчаў (дадзены толькі

велічыні ўраджайнасці асобных сельскагаспадарчых культур з адзінкі

плошчы).

На хвалі незадаволенасці якасцю дадзеных афіцыйнай статыстыкі

фарміруецца статыстыка земстваў. Асноўнае месца ў яе комплексе

займаюць падворныя перапісы (з 1880 па 1914 гг.). Адна з пераваг іх уліку

вызначаецца выкарыстаннем экспедыцыйнага метаду збору інфармацыі.

Гэта значыць, пгто звесткі збіраліся не паліцэйскімі чынамі і не праз

анкеты зацікаўленых ці некампетэнтных асоб і ўстаноў, а членамі

земскага статыстычнага бюро, якія самі выязджалі на месца. На жаль, на

Беларусі земствы пачынаюць стварацца толькі ва ўсходняй яе частцы. Ды

і тут, створаныя напярэдадні вайны (1911 - 1913 гг.), яны так і не паспелі

разгарнуць сваю работу ў поўным аб'ёме.

Апошняя акалічнасць прадвызначае істотнае значэнне «Обзоров

губерний...» як крыніцы па гісторыі Беларусі часу першай сусветнай

вайны. Вышэй мы ўжо адзначалі, што справаздачы губернатараў

складаліся з дзвюх частак: уласна справаздачы і дадатку да яе. 3 1890-х гг.

гэтыя дадаткі ў выглядзе табліц выдаюцца асобна (да часу першай

сусветнай вайны). Азначаныя «агляды» губерняў дазваляюць прасачьщь

не толыа статыстыку ўраджаяў, але і арганізацыю справы перапрацоўкі

сельскагаспадарчай прадукцыі.

Сярод іншых відаў статыстыкі можна вызначыць статыстыку

транспарту і гандлю. Але статыстыка ўнутранага гандлю была развіта

недастаткова. Болын высокага ўзроўню дасягнула статыстыка знешняга

гандлю

4.4.4. Прамысловая статыстыка

Прамысловая статыстьпса мае прадметам свайго вьшучэння прашсы, якія

адбьшаюцца ў ітрамысловасці, іх заканамернасці і ўзаемасувязі. Прамысловая

статыстыка распрацоўвае з гэтай мэтай сістэму паказчьпсаў, якія

характарызуюць такія бакі прамысловай вытворчасці, як колькасць

прадпрыемстваў, колькасць занятых у іх рабочых, тылы рухавікоў, колькасць і

кошт сыравіны, паліва, выдаткі на заработную плату, колькасць і кошт

вырабленай прадукцыі і г. д. Перыяд канца ХУНТ - першай паловы ХГХ ст.

можна разглядаць як этап зараджэння і станаўлення прамысловай статьістыкі.

101

У статыстыцы ж прамысловай вытворчасці другой паловы XIX -

пачатку XX ст. таксама выразна вызначаюцца этапы: 1) другая палова

XIX ст. і 2) пачатак XX ст. Для першага з этапаў, які цесна звязаны з

папярэдняй дарэформеннай эпохай, характэрны пераважна формы

бягучага статыстычнага ўліку, што ажыццяўляўся рознымі дзяржаўнымі

ўстановамі па розных праграмах. Для другога характэрна перавага метаду

пералікаў і абследаванняў прамысловасці.

У рамках першага этапу (другая палова XIX ст.) асноўнай крыніцай

звестак па перапрапоўчай прамысловасці Расіі былі ведамасці фабрык і

заводаў, якія штогод прадстаўляліся ўладальнікамі ў Дэпартамент гандлю

і мануфактур, Міністэрства фінансаў. Недахопам ведамаснага ўліку на

працягу ўсяго этапу з'яўлялася тое, што збор статыстычных звестак

збіралі розныя ведамствы па розных праграмах, абапіраючыся на розныя

падыходы. Таму ва ўлік траплялі як дробныя ўстановы, так і буйныя

фабрыкі і заводы. П. П. Сямёнаў у прадмове да «Статистического

временника...» падкрэсліваў: «Не існуе нават для розных губерняў

аднолькавага вызначэння таго, што патрэбна разумець пад фабрыкай щ

заводам, бо многія губерні адносяць, напрыклад, да ліку заводаў і фабрык

ветраныя млыны, памяшканні для абпальвання цэглы і дробныя

прамысловыя ўстановы, а іншыя выкідваюць іх з разліку, у выніку чаго

дадзеныя параўнальных паказчыкаў губляюць свае значэнне».

Нягледзячы на пэўныя спробы ў сярэдзіне 1880-х гг. палепшыць

становішча ў галіне прамысловай статыстыкі, азначаныя недахопы ў

цэлым засталіся, і таму асноўнай вартасцю «Указателя фабрик и заводов»

(дзе распрацаваны матэрыялы ведамасцей) з'яўляецца публікацыя спісу

прадпрыемстваў з адпаведнай інфармацыяй аб характары іх вытворчасці.

Такі прынцып выдання дазваляе аддзяляць параўнальна прыдатны

матэрыял (звесткі аб буйных установах) ад недакладнага, на падставе

супастаўлення з іншымі выданнямі вылучаць новыя прадпрыемствы, а

таксама акрэслівае магчымасці для новай апрацоўкі матэрыялаў, у

прыватнасці для правядзення групіравання прадпрыемстваў па шэрагу

прыкмет.

Да азначаных матэрыялаў ведамасцей фабрык і заводаў

прадпрыемстваў перапрацоўчай прамысловасці блізкія па сваім

прызначэнні (нягледзячы на пэўныя адрозненні ў змесце інфармацыі)

ведамасці аб прадпрыемствах горназаводскай (здабываючай)

прамысловасці і вытворчасцей, што абкладаліся акцызам (запалкавай,

вінакурнай, тытунёвай і інш.). Гэтыя ведамасці паступалі адпаведна ў

Горны дэпартамент Міністэрства дзяржаўных маёмасцей і Дэпартамент

неакладных збораў Міністэрства фінансаў

Ведамасны ўлік як асноўная форма атрымання штогадовай

статыстьтчнай інфармацыі аб дзейнасш' перапрацоўчай прамысловасці

102

знікае пасля 1897 г. На змену яму прыходзіць метад перапісаў.

Ведамасць (анкета) абследавання 1895 г. акрэсліла дакладную

характарыстыку асноўных прыкмет фабрычна-прамысловага прад-

прыемства, якія захаваліся і надалей у расійскай прамысловай

статыстыцы: колькасць рабочых ва ўстанове не менш за 15 чалавек ці

наяўнасць наравога рухавіка нават пры меншай колькасці рабочых. Усё

гэта вызначыла пераход да наступнага, другога, этапу развіцця

прамысловай статыстыкі (пачатак XX ст.). На пачатку XX ст. у Расіі было

праведзена тры промысловых перапісы ~ 1900, 1908 і 1910 гг.

Перапіс 1900 г. ахапіў губерні Еўрапейскай Расіі і часткова Каўказ.

Абследаваліся прадпрыемствы перапрацоўчай прамысловасці, не

абкладзенай акцызам (франц. ассізе ад лац. ассШеге - абразаць - від

ускоснага падатку на тавары і паслугі ўнутранай вытворчасці). Акцыз

уключаецца ў цану тавару, у тарыф за паслугі і фактычна перакладваецпа

на спажыўца і ўстановы, падпарадкаваныя нагляду фабрычнай

інспекцыі. Не анкетаваліся прадпрыемствы з гадавой вытворчасцю менш

за 1000 руб.

Перагасам 1908 г. была ахоплена ўся тэрыторыя Расіі. Звесткі па

больш кароткай праграме прадстаўляліся па ўсіх галінах і вытворчасцях

незалежна ад іх ведамаснай прыналежнасці. Не абследаваліся

прадпрыемствы горна- і нафтаздабываючай прамысловасці.

Пэўныя адрозненні характарызуюць і перапісы 1910 - 1912 гг.: вельмі

сціслыя звесткі анкеты, дадзеныя аб рабочых выключалі ўлік дапаможных

працаўнікоў і г. д. Такім чынам, матэрыялы перапісу 1910 - 1912 гг.

істотна ўступалі двум папярэднім, найперш з пункту гледжання

рознабаковасці інфармацыі аб аб'ектах назірання, а таксама ў дачыненні

да самой колькасці аб'ектаў.

У цэлым расійскія перапісы прамысловасці

далі методыку злічэння

шэрагу складаных паказчыкаў дзеннасці прамысловага прадпрыемства.

Сярод іх можна назваць улік конггу вытворчасці, улік рабочых, занятых на

асноўнай вытворчасці (а таксама дапаможных), вызначэнне вытворчай і

энергетычнай магутнасці прадпрыемства, структуры затрат і вытворчага

спажывання ў прамысловасці і г. д.

Прамысловыя перапісы ў цэлым захавалі вызначэнне паняцця

«прамысловая ўстанова» 1895 г. У сувязі з гэтым нельга не адзначыць

складанасць супастаўлення іх дадзеных, у прыватнасці, з германскімі

прафесійна-прамысловымі перапісамі. У апошніх «прамысловасць»

разумелася ў шырокім сэнсе (з улікам гандлю і шляхоў зносін). Гэта

прыводзіла да таго, што ўлічвалася і істотная колькасць дробных устаноў.

У якасці такіх устаноў лічыліся і заняткі асобных прадпрымальнікаў.

Наконт апошніх У. I. Ленін адзначаў: «Хто толькі ні залічваецца

статыстыкай у лік дробных прадпрымальнікў: і рамізнікі, і пасыльныя, і

103

мапльшчыкі, і разносчыкі пладоў, і швейкі, калі яны працуюць у сябе

дома на капіталіста, і інш., і інш.» (Поли. собр. соч. Т. 4. С. 205). Калі

дадаць, што ў якасці асобных адзінак улічваліся цэхі прадпрыемства

(«кантынентальны» метад), то можна не здзіўляцца велізарнай колькасці

зарэгістраваных прадпрыемстваў у Германіі (каля 5 млн.). Вышэйсказанае

прымушае быць асабліва асцярожнымі пры супастаўленні звестак па

расійскай і германскай прамысловасці.

Істотным выяўленнем эвалюцыі крыніц у Расіі азначанага часу з'явіўся

рост розных даведачна-інфармашойньіх выданняў, у тым ліку і аб

прамысловасці. Даведачна-інфармальійныя выданні ўзнікага як форма

абнародавання першапачатковых дадзеных, сабраных у выглядзе анкет,

ведамасцей, бланкаў, апытальных лістоў аб прамысловых прадпрыемствах у

межах таго ці іншага абследавання. Звычайна ў такіх выданнях

паведамлялася толькі частка сабраных звестак. Даведачна-інфармацьійныя

выданні або з'яўляліся адзінай формай статыстычнага абследавання (да

гэтай трупы адносяць тры «Указателя фабрик и заводов» другой паловы

XIX ст. - першыя даведачныя выданні аб расійскіх прамысловых

прадпрыемствах), або дапаўнялі агульньы распрацоўкі вынікаў перапісаў .

Напярэдадш першай сусветнай вайны побач з даведачна-інфармацыйнымі

выданнямі дзяржаўных устаноў аб прамысловых прадпрыемствах пачатку

XX ст. з'явішся і даведнікі прадстаўнічых арганізацый буржуазіі

4.5. СТАТЫСТЫЧНЫЯ КРЫНЩЫ НАВЕЙШАГА ЧАСУ

4.5.1. Арганізацыя статыстычнага ўліку

Балынавікі, у прыватнасці У. I. Ленін, надавалі вялікае значэнне

статыстыцы. Ужо ў 1918 г. было арганізавана Цэнтральнае статыстычнае

ўпраўленне РСФСР. ЦСУ РСФСР на той час арганізавала збор звестак па

Смаленскай, Віцебскай, Маплёўскай губернях. Пад непасрэдным

кантролем ЦСУ РСФСР у снежні 1918 г. пры Мінскім губернскш рэўкоме

было арганізавана Мінскае статыстычнае бюро. У лютым 1919 г. быў

створаны Цэнтральны статыстычны аддзел БССР (з утварэннем Літоўска-

Беларускай ССР скасаваны). Пасля вызвалення Мінска ад польскіх

захопнікаў у ліпені 1920 г. была адноўлена дзейнасць Мінскага

губернскага статыстычнага бюро (ЦСБ) БССР. У лістападзе 1924 г. ЦСБ

пераўтворана ў Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленне (ЦСУ) БССР.

Хутка і аператыўна развівалася статыстыка Усерасійскага (з 1922 г.

Усесаюзнага) Савета Народнай Гаспадаркі (УСНГ) і адпаведна СНГ

Беларускай ССР. Статыстычныя органы УСНГ адказвалі за арганізацыю

бягучай статыстыкі і ахоплівалі большасць прадпрыемстваў.

104

У студзені 1930 г. ЦСУ БССР было ліквідавана, а яго функцьи

перададзены сектару народнагаспадарчага ўліку Дзяржплана БССР.

Злідцё планавых і статыстычных органаў прывяло да значнага звужэння

дзейнасці апошніх і скарачэння праводзімых работ. З'явіліся ідэі аб

адміранні статыстыкі ва ўмовах сацыялізму і замене яе бухгалтарскім

улікам. Была ліквідавана большасць статыстычных устаноў, а іх функцыі

перададзены бухгалтэрыям, што нанесла безумоўныя страты развіццю

статыстычнай справы. Між іншым, развал статыстыкі негатыўна

паўплываў на эканоміку. На зыходзе 1931 г. кіраўніцтва СССР паспешліва

ідзе на стварэнне Цэнтральнага ўпраўлення народнагаспадарчага ўліку

(ЦУНГУ СССР). Яно па-ранейшаму ўваходзіла ў склад Дзяржплана, але з

пэўнай аўтаноміяй. Кіраўнік ЦУНГУ М. Асінскі аб'явіў вайну скажэнням

інфармацыі.

Адпаведныя змены адбыліся і ў рэспубліцы. У 1932 г. на аснове

сектара народнагаспадарчага ўліку Дзяржплана БССР было створана

Упраўленне народнагаспадарчага ўліку БССР. Рэспубліканскае

ўпраўленне атрымала інструкцыі ЦУНГУ аб правядзенні прамысловых і

сельскагаспадарчых перапісаў і кантрольнага ўліку ўстаноў аховы

здароўя. Паляпшэнню справы павінна было садзейнічаць рашэнне аб

крымінальнай адказнасці за прадстаўленне недакладных звестак аб

выкананні планаў. Працэс паляпшэння спраў у галіне статыстыкі быў

перарваны рэпрэсіямі сярэдзіны 1930-х гг.

Пачатак вайны акрэсліў неабходнасць змен. У 1941 г. ЦУНГУ пры

Дзяржплане СССР было пераўтворана ў ЦСУ, а ў 1948 г. вылучылася са

складу Дзяржплана ў ЦСУ пры Савеце Міністраў СССР. Адпаведна была

адноўлена дзейнасць ЦСУ БССР. Статыстычныя ўстановы БССР па-

ранейшаму функцыяніравалі як састаўное звяно статыстычнай службы

СССР

3 1990 г. дзейнічае Дзяржаўны камітэт Кабінета Міністраў Рэспублікі

Беларусь па статыстыцы і аналізу. Камітэту падпарадкаваны раённыя і

гарадскія аддзелы, абласныя і Мінскае гарадское ўпраўленні.

4.5.2. Дэмаграфічная статыстыка

Савецкі ўрад амаль з першых дзён вызначыў мерапрыемствы па

паляпшэнні ўліку насельніцтва. Ужо 18 снежня 1917 г. быў выдадзены

дэкрэт аб увядзенні спецыяльных кніг для запісаў актаў грамадзянскага

стану - нараджэнняў, смярцей, шлюбаў, а на пачатку наступнага 1918 г.

функцыі рэгістрацыі гэтых актаў ад царквы былі перададзены

грамадзянскім органам. Безумоўна, шэраг цяжкасцей напачатку

105

перашкаджаў дакладнаму ўліку. Аднак па меры ўмацавання Савецкай

улады, яе органаў на месцах да сярэдзіны 1920-х гг. справы з улікам

насельніцтва істотна палепшыліся. Звесткі аб натуральным (нараджэнні і

смерці, колькасныя паказчыкі) руху насельніцтва публікаваліся да 1929 г. і

пасля пэўнага перапынку - з сярэдзіны 1950 г Пры гэтым з 1973 г. са

старонак статыстычных выданняў паступова знікаюць звесткі аб дзіцячай

смяротнасці. У 1972 г. былі апублікаваныя апошнія табліцы сярэдняй

працягласш жыцця і ў 1976 г. у апошні раз з'явіліся ў друку паўзроставыя

каэфіцыенты смяротнасці. Натуральны рух насельніцтва, такім чынам,

быў зведзены да нараджальнасці.

Асаблівае месца ў дэмаграфічнай статыстыцы навейшага часу

належыць перапісам. Усяго за гады Савецкай улады было праведзена

дзевяць пералісаў насельніцтва: у 1920, 1923, 1926, 1937, 1939, 1959, 1970,

1979,1989 гг.

У 1920 г. Беларусь была вызвалена ад палякаў, але да моманту

перапісу (28.08.1920) перагаворы з Польшчай не законны ліся і

пагранічная лінія яшчэ не была вызначана. Сярод насельніцтва хадзілі

чуткі аб магчымасці перадачы Беларусі пад пратэктарат Полынчы і многія

беларусы лічылі за лепшае назвацца рускімі. Многія раёны не былі

ахоплейы перапісам - панаваў бандытызм. Таму матэрыялы перапісу

1920 г. нельга лічыць дакладнымі.

Болын насычаныя канкрэтнымі фактамі па гісторыі Беларусі

матэрыялы перапісу 1923 г., апублікаваныя ў перыядычным выданні ЦСУ

(«Труды ЦСУ», т. XX). Акрамя дадзеных выключна эканамічнага зместу,

у іх ёсць звесткі аб узроставай дынаміцы, нацыянальным складзе.

У пэўнай ступені зніжае каштоўнасць азначаных матэрыялаў тое, што

перапіс датычыўся толькі гарадоў і мястэчак Беларусі, а таксама

праведзенае ў 1924 г. размежаванне павялічанай тэрыторыі БССР на

акругі і раёны. Менавіта апошняе прывяло да несупастаўнасці большасці

звестак з паказчыкамі настугшых перапісаў. У гэтым сэнсе больш

карыснымі бачацца апублікаваныя ў 1925 г. «Вынію адміністрацыйнага

спісу паселішчаў і гаспадарак БССР на 1 студзеня 1925 г.». Такая

распрацоўка якраз і бьша выклікана істотнымі цяжкасцямі, якія ўзніклі

з-за немагчымасці карыстацца ранейшымі статыстычнымі матэрыяламі.

Адсюль - спроба высветліць дэмаграфічныя, эканамічныя і іншыя

народнагаспадарчыя паказчыкі не толькі па 10 акругах БССР, але і па

кожным сельскім Савеце.

Каштоўнасць «Вынікаў...» павялічваецца праведзеным у 1926 г.

усесаюзным перапісам (па стану на 17 снежня). Да таго ж перапіс, яю

ахапіў 12 акруг БССР, захаваў пэўную пераемнасць з папярэднімі.

Праграма перапісу 1926 г. вызначалася зместам чатырох апытальных

фармуляраў: асабістага лістка, дададзеных да яго ў гарадах і паселішчах

106

сямейнай карты і ўладальніцкай ведамасці, а таксама пасяленнага спісу

гаспадароў дома (у сельскай мясцовасці). Выклікаюць цікавасць і

асаблівасці апытання па азначанай праграме. Так, пры адказе на пытанне

аб мове рэгістратар не павінен быў пытапда: «Ваша родная мова?», а

прыкладна ў такой форме: «Якою мовай вы найлепш валодаеце?» або «На

якой мове вы звычайна гаворыце?» Зразумела, пры гэтым трэба прымаць

пад увагу кампанію па беларусізацыі, што праводзілася ў БССР з 1924 г.

Ніводны з папярэдніх і наступных перапісаў насельніцтва не быў

апублікаваны ў такім аб'ёме, як перапіс 1926 г. (56 тамоў). Ад

распрацоўкі папярэдніх перапісаў ён адрозніваецца і арганізацыйнай

цэласнасцю сістэмы абагульнення матэрыялаў. Спачатку выступае

праблема этнічная, насельшцтва як сукупнасці народнасцей. I ў

спалучэнш з гэтым разглядаюцца іншыя характарыстыкі; адносіны да

працы, сацыяльнай групы, полу, узросту і г. д. Так, том X (народнасць,

родная мова, узрост, пісьменнасць) змяшчае звесткі аб тым, што на

тэрыторыі Беларусі пражывалі таксама грэкі, фіны, зыране, чувашы,

інгушы, асеціны, шведы, французы; аб іх узроставай структуры,

месцапражыванні і г. д. Том XVII (заняткі) асвятляе этнічную структуру

розных прафесійных груп па галінах народнай гаспадаркі ў розных

акругах БССР. Тут таксама ёсць каштоўны матэрыял для характарыстыкі

галоўных і дадатковых заняткаў самадзейнага насельніцтва з вызначэннем

яго этшчнай прыналежнасці.

Безумоўна, вельмі цікава было б (асабліва для вывучэння маштабаў

рэпрэсій) параўнаць паказчыкі народанасельніцтва БССР у 1926 г. і ў

канцы 1930-х гг. Аднак публікацыя вынікаў перапісу 1939 г. была

праведзена толькі часткова («Вестник статистики». 1956. № 6). Што ж

датычыцца перапісу 1937 г., то да нядаўняга часу ўвогуле лічылася, што

яго матэрыялы загінулі. У 1991 г. апублікаваны знойдзеныя ў архівах

звесткі (Всесоюзная перепись населения 1937 г. Краткие итоги). Аднак

выкарыстоўваць іх трэба з пэўнымі ўдакладненнямі. Як сведчыць

апублікаваная ў Менску ў 1936 г. брашура ў дапамогу садзейнічання

брыгадам перапісу, апошні разглядаўся як «масавая палітычная работа» і

павшен быў канстатаваць велізарныя поспехі СССР (у дачыненні да росту

насельшцтва таксама). Адначасова, параўноўваючы звесткі па гарадах і

абагульненыя па БССР, трэба ўлічваць, што ў адрозненне ад перапісу

1926 г., які ахапіў у гарадах пастаянных жыхароў, перашс 1937 г. закранаў

толькі наяўнае насельніцтва.

Асноўнымі дакументамі наступнага перапісу, нраведзенага ў 1939 г.,

з яўляліся перапісны ліст, інструкцыя па яго запаўненні, кантрольны

бланк, даведка аб ходзе перашсу. Праграма перапісу 1939 г. мела шэраг

істотных адрозненняў ад папярэдшх пералікаў. У гэтым перапісе было

пастаўлена пытанне аб нацыянальнасщ, у той час як у перапісе 1926 г.

107

ставілася пытанне аб народнасці. Акрамя пытання аб пісьменнасці наогул,

вызначалася пытанне аб яго ўзроўні. Асобныя з папярэдніх вынікаў

перапісу 1939 г. былі апублікаваны ў друку 2 чэрвеня 1939 г. і 29

красавіка 1940 г. Болып поўная распрацоўка з'явілася ў часопісе «Вестник

статистики» толькі ў 1956 г. (№ 6).

Некалькі перапісаў насельніптва было праведзена за перыяд

знаходжання беларускіх зямель пад уладай Полыпчы. Па-першае, гэта

перапіс насельнііігва 1919 г. на тэрыторыі, якая кіравалася польскім

Грамадзянскім упраўленнем усходніх зямель. Яго звесткі вызначаліся як

недакладныя самімі польскімі статыстыкамі. Больш поўным па ахопу і ўліку

насельншгва быў усеагульны перашс насельнінтва Польскай Рэспублікі

1921 г. Адна з галоўных праблем, якая дыскутуецца да сённяшняга дня, -

колькасць беларусаў на тэрыторыі, уключанай у склад Польшчы паводле

Рыжскага мірнага дагавора 1921 г. Ва ўсякім разе, можна згадзіцца з тымі

даследчыкамі, якія падкрэсліваюць, што падчас перапісу праводзілася

падмена паняццяў: значная колькасць беларусаў-католікаў была залічана

палякамі. Яшчэ ў большай ступені такія скажэнні характэрныя для пераігісу

насельніцтва 1931 г., калі выразна акрэслілася палітьнса паланізацыі.

У перыяд вайны правядзенне перапісаў стала немагчымым. Умовы

вайны вымушалі праводзіць разлікі насельніцтва часцей і ў пэўных

тэрытарыяльных межах. Статыстычныя органы вызначалі колькасць

эвакуіраванага насельніцтва, збіралі і распрацоўвалі дадзеныя аб

населыгіцтве, што знаходзілася на картачным забеспячэнні.

У пасляваенны час задача правядзення перапісу стала больш

актуальнай, аднак ажыццяўленне такіх планаў стала рэальным толькі ў

канны 1950-х гг. У 1959 г. быў праведзены чарговы Усесаюзны перапіс

насельніцтва. У перапісны ліст быў унесены цэлы шэраг змен у параўнанні з

1939 г. Найперш гэта датычылася адукацыі (лічылася, што непісьменных не

засталося, і гэтае пытанне было знята), пытанне аб узроўні адукацыі было

пашырана: неабходна было вызначыць вышэйшую, незакончаную

вышэйшую, сярэднюю, сярэднюю спепыяльную, сярэднюю агульна-

адукацыйную, сямігадовую або пачатковую адукацыю. Вьппкі пераігісу

1959 г. былі апублікаваны ў 16 зборніках - зводны том па СССР і зборнікі па

кожнай з 15 саюзных рэспублік

. Значэнне азначанай публікацыі

павялічваецца таму, што звесткі прыводзяцца ў параўнанні з аналагічнымі

дадзенымі папярэдніх перапісаў насельніцтва (найперш, з перапісам 1939 г.).

Перапіс 1959 г. дазваляе ахарактарызаваць насельніцтва СССР у

цэлым і ў тэрытарыяльным аспекце па розных сацыяльна-вытворчых і

дэмаграфічньгх прыкметах. Аднак неабходна адзначыць і пэўную

абмежаванасць распрацоўкі яе матэрыялаў у параўнанні з перапісамі

1920 і 1926 гг., калі вывучаліся сямейнае становшча, міграцыі

насельніцтва і працягласць яго пражывання.

108

Пэўныя недахопы папярэдняй работы статыстыкі імкнуліся

выправіць падчас чарговага перапісу 1970 г. У прыватнасці, тры новыя

пытанні датычыліся міграцыі насельніцтва. Пытанне аб працягласці

жьіцця ў пэўным населеньш пункце давала магчымасць атрымаць звесткі

аб падзеле жыхароў на старажылаў і навасёлаў, параўнаць іх сацыяльна-

эканамічныя характарыстыкі. Ім былі зададзены пытанні аб папярэднім

месцы жыхарства і аб матывах яго перамены. Гэта, у сваю чаргу,

дазволіла вызначыць напрамкі міграцыйных плыняў, іх інтэнсіўнасць.

Адпаведна шырэй і праграма распрацоўкі перапісу 1970 г. (56 таблщ

замест 36 у папярэднім). Больш таго, перапіс 1970 г. быў першым, у якім,

побач з пытаннямі абавязковага характару, астатнія сем пытанняў

(заняткі, месца работы, грамадская група, працягласць работы і тры

пытанні аб міграцыі) задаваліся толькі пастаянным жыхарам кожнага

чацвёртага жылога памяшкання. Вынікі перапісу 1970 г. апублікаваныя

ЦСУ ў сямі тамах і, у адрозненне ад папярэдняй публікацыі, аб'яднаныя

не тэрытарыяльна (па рэспубліках), а тэматычна

. Прытым дадзеныя

перапісу супастаўляюцца з адпаведнымі дадзенымі перапісу 1959 г. (па

асобных паказчыках- 1920 і 1926 гг.).

Перапіс 1979 г. не меў істотных змен, аднак распрацоўка яго

праводзілася па пашыранай праграме. Што ж датычыцца публікацыі яго

вынікаў, то яны толькі крыху пераўзышлі па аб'ёме перапіс 1920 г.

Адзіны том выйшаў у свет толькі праз пяць з паловай гадоў. Вынікі

перапісу 1989 г. увогуле амаль не публікаваліся. Выйшла ў свет толькі

некалькі брашурак па яго матэрыялах'

, а таксама публікаваліся асобныя

звесткі ў перыядычных выданнях (напрыклад, дадзеныя па г. Мінску ў

газ. «Вячэрні Мінск». 1990. 28 сак.).

4.5.3. Статыстыка сельскай гаспадаркі

Ваенныя дзеянні на тэрыторыі Беларусі ў 1917 - 1920 гг., безумоўна,

не з'яўляліся спрыяльнымі ўмовамі для статыстычнай працы. Да таго ж

палітыка харчразвёрсткі яшчэ магла грунтавацца на прыблізных, агульных

уяўленнях аб велічыні ўраджаю і запасаў асобных сельскагаспадарчых

прадуктаў. Аднак асэнсаванне неабходнасці змен у эканамічнай палітыцы

патрабавала дакладнага вывучэння праблемы. I ўрэшце, у 1920 г. ЦСУ

РСФСР праводзіць першы ў савецкай краіне сельскагаспадарчы перапіс.

Увогуле ў гісторыі савецкай сельскагаспадарчай статыстыкі

акрэсліваюцца два асноўныя перыяды: першы - да 1930 г., другі - з

пачатку суцэльнай калектывізацыі вёскі. На працягу першага перыяду

вывучэнне спраў у сельскай гаспадарцы праводзшася ЦСУ. У цэнтры

ўвагі статыстыю 1920-х гг. знаходзілася шдывідуальная гаспадарка.

109

Склаліся наступныя формы абследаванняў: дынамічныя ці «гнездавыя»

перапісы, вясеннія (асеннія) апытанні і бюджэтныя абследаванні. 3

пачаткам жа масавай калектывізацыі стаіыстычнае вывучэнне базіруецца

на гадавых справаздачах калгасаў і саўгасаў, да таго ж гэтае вывучэнне

праводзілася пад кантролем тых, хто распрацоўваў планавыя паказчыкі.

Такім чынам, пачатак статыстычнага вывучэння сельскай гаспадаркі

можна звязваць з перапісам 1920 г. Перапіс ахапіў пераважную большасць

сельскагаспадарчых рэгіёнаў краіны. Аднак праграма вьюучэння была

абмежаванай, надзейнасць паказчыкаў, сабраных ва ўмовах ваеннага

часу, - невысокая, а сам матэрыял у пасляваенны час хутка састарэў.

Большае значэнне мела апытанне насельніцтва аб формах

землекарыстання, праведзенае ў тъгм ліку і ва Усходняй Беларусі ў

апошнія месяцы 1920 г. Анкеты запаўняліся не кожным селянінам

паасобку, а адказнымі работнікамі сельскіх Саветаў. Аднак не магчымыя

хібы азначанага апытання сталі перашкодай для публікацыі яго вьшікаў.

Галоўнае: яны не адпавядалі канцэпцыі аб росце цікавасці вяскоўцаў да

калектыўных гаспадарак і ідэалагічнай схеме аб «прышчэпаўшчыне». Бо

на пытанне: «пры якой з формаў землекарыстання дасягаецца лепшая

апрацоўка глебы» - каля 88% апытаных адказалі: «пры хутарской» і 78%

рэспандэнтаў вызначылі: насельніцтва іх сельсаветаў імкнецца пераважна

да хутарской формы.

У 1920-х гг. найбольш распаўсюджанымі былі два віды выборочных

абследаванняў: дынамічныя (ці гнездавыя) перапісы і асенне-вясеннія

апытанні. Дьгаамічныя перапісы праводзіліся штогод з 1921 па 1929 г.

(выключаючы 1928 г.) пераважна ў адных і тых жа тыловых для пэўнай

прыродна-гаспадарчай зоны групах паселішчаў («гнёздах»). Сістэматычнае

назіранне за адной групай гаспадарак праводзілася па шырокай праграме

(рабочая сіла, пасяўная плошча, пагалоўе жывёлы, наяўнасць машын і

абсталявання, а таксама арэнда зямлі, жывёлы, інвентару, наём рабочай

сілы). У развшді дынамічных перапісаў вызначаюць два перыяды. Першы

(1920 - 1926), калі ўся ўвага была сканцэнтравана на вывучэнні «сацыяльна-

арганічнай эвалюцыі», і другі (1927 - 1929), калі асноўным стала вывучэнне

сацыяльна-вытворчьгх адносін у вёсцы. Сапраўды, спроба вызначэння груп у

1920 - 1924 гг. на аснове непасрэдных класавых прыкмет не ўдалася.

Пераход да нэпа на вёсцы прадвызначыў неабходнасць змен, якія акрэсліліся

ў развіпді дынамічньгх перапісаў да 1927 г. Быў зменены сам гфынцьш

закладкі «гнёздаў» шляхам іх звязкі з вытворчым напрамкам пэўнай

мясцовасці. Тыповасць раёна вызначалася ў залежнасці ад таго, якая з галін

сельскай гаспадаркі давала найбольшы прыбытак. Прытым асаблівая ўвага ў

праграме 1927 г. звярталася на вызначэнне сацыяльнага складу насельнштва,

якое абслугоўвалася крэдытнай кааперацыяй, і на сацыяльна-класавьія

аспекты ўвогуле

110

Пэўным мшусам азначаных абследаванняў можна лічыць усё ж

нераспрацаванасць і неабгрунтаванасць асобных крытэрыяў для

вызначэння сацыяльна-класавай структуры насельніцтва з улікам

спеныфікі сельскагаспадарчай вытворчасці асобных рэгіёнаў СССР

(напрыклад, мяса-малочнай жывёлагадоўлі на Беларусі). Істотным

недахопам дынамічных абследаванняў з'яўляецца недастатковасць долі

вывучаемых гаспадарак і цяжкасці распаўсюджвання дадзеных на болын

шырокую тэрыторыю.

Непасрэднае выкарыстанне лічбавага матэрыялу дынамічньгх перапісаў

немагчыма без папярэдняга выяўлення формаў існавання крьшіцы, іх

месцазнаходжання, колькасных і якасных асаблівасцей. Акрамя матэрыялаў,

якія адклаліся ў цэнтральных архівах СССР (зараз РФ), значная іх частка

знаходзіцца ў фондзе ЦСУ Нацыянальнага архіва РБ і адпаведных абласных

фондах. Што датычыцца публікацый, то найбольш раннія вынікі перапісаў

змяшчаліся ў «Працах ЦСУ» (1921 - 1922 гг.). Асноўная ж маса публікацый

адносіцца па часу выхаду ў свет да другой паловы 1920-х гг. У гэты час

выйшлі і некаторыя рэспубліканскія зборнікі

Правядзенне вясенніх апытанняў мела асноўнай мэтай атрыманне

статыстычных звестак аб важнейшых паказчыках гаспадаркі на момант

заканчэння вясенняга севу, найперш аб стане ўсяго земляробства і

жывёлагадоўлі. Гэтыя дадзеныя былі неабходны для вызначэння памераў

сельскагаспадарчай вытворчасці ў бягучым годзе і ў першую чаргу

валавога збору збожжавых. Перапіс улічваў як насельніцтва, так і пэўныя

гаспадарчыя аспекты: жывёлу, інвентар, асабліва падрабязна пасевы

розных культур. Акрамя вытворчых, картачка-фармуляр вясенняга

апытання ўключала звесткі аб сацыяльных адносінах па найму-здачы

інвентару і жывёлы і найму-продажы рабочай сілы.

Абследаванні праводзіліся сіламі валасных статыстьпсаў з прыцягнен-

нем работнікаў валвыканкамаў, настаўнікаў, добраахвотных карэспандэнтаў і

іншых асоб. Вясенняе апытанне праводзілася пераважна адначасова з

падатковым улікам у даволі сціслыя тэрміны. Таму галоўнай акалічнасцю,

якая асабліва істотна зніжала дакладнасць, з'яўляўся спосаб абследавання

(вуснае апытанне галавы гаспадаркі аб памерах пасеву па кожнай паасобнай

культуры). Зразумела, сяляне заніжалі велічыню засеяных плошчаў,

колысасць жывёлы, ураджайнасць. Ацэнка памераў гэтага зані-жэння як у

цэлым па краіне, так і па асобных тэрыторыях была ў 1920-я гг. прадметам

заўсёдных дыскусій між ЦСУ і Дзяржшіанам. У выніку прымалі-ся

адпаведныя папраўкі на недаўлік. У канцы 1920-х гг. для дадатковага

Ўдакладнення азначаных матэрыялаў выкарыстоўвалі кантрольныя абмеры і

нават аэрафотаздымкі. Зводю першапачатковых дадзеньгх вясешгіх 10%-х пе-

рапісаў шырока друкаваліся ў статыстычных зборніках ЦСУ СССР, а такса-

ма змяшчаліся ў спецыяльных публікацыях мясцовьгх статыстычных бюро

111

Абследаваннем, блізкім да суцэльнага, з'яўляўся падатковы ўггік, які

праводзіўся штогод фінансавымі ўстановамі краіны. 3 1923 г. пачалося выданне

зборніка «Сельское хозяйство Союза ССР в ... году по данным налоговых

сводок по единому сельхозналогу» (да 1930 г.). У гэтых зводных выданнях

прыводзіліся галоўныя паказчыкі сельскагаспадарчай вытворчасці па

тэрыторыях. Аднак фіскальныя інтарэсы, безумоўна, уплывалі на дакладнасць

дадзеных. Да таго ж змены ў адмігастрафійна-тэрьггарьіяльньім падзеле

Беларускай ССР (6 паветаў, 10 акруг, 12 акруг, 8 акруг і г. д.) і ў падатка-

абкладанні не даюць магчымасці параўнаць большасць звестак, прасачыць

дьшаміку развіпдя сельскагаспадарчай вытворчасці на працягу 1920-х гг.

Бюджэтныя абследаванні сялянскіх гаспадарак, якія праводзіліся ў

1920-х гг., заслугоўваюць асаблівай увагі. Прыкладнае супадзенне ва

ўмовах дробнатаварнай вытворчасці як аб'ектаў статыстычнага назірання

сялянскай сям'і і сялянскай гаспадаркі дазволіла злучыць у межах

адзінага абследавання аналіз сялянскай вытворчасці і спажывання. Побач

з тым вывучаліся такія аспекты, як склад сям'і, землекарыстанне,

фондаўзброенасць, адносіны найму, арэндныя, крэдытныя і рынкавыя

адносіны. Дэтальнасць і сістэматычнасць дазваляюць акрэсліць гэтыя

абследаванні як адну з асноўных крыніц аб дакалгаснай вёсцы. Іх

матэрыялы шырока публікаваліся. Дадзеныя па пасеву (па кошту

асноўных сродкаў вытворчасці) публікаваліся па найбольш поўнай, а

індывідуальныя бюджэты - звычайна па скарочанай праграме. Аднак

неабходнасць уліку ўсёй інфармацыі, якая змяшчае стужкі распрацоўкі і

бюджэтны бланк, вымушае даследчыкаў звяртацца ў архівы

У другой палове 1920-х гг. пачынаецца статыстычнае вывучэнне і

калектыўньгх гаспадарак. Звесткі аб калектывах друкаваліся ў згаданым

вышэй выданні «Сельское хозяйство Союза ССР в ... году по данным

налоговых сводок по единому сельхозналогу», а таксама ў асобных

зборніках

. Пры вывучэнні звестак азначаных публікацый трэба мець на

ўвазе, што колькасны рост калектываў не заўсёды адлюстроўваў рэальныя

змены ў настроях сялян. Так, напрыклад, з 1924 г. колькасць калектываў,

арганізаваных сялянамі, хутка скарачалася, а агульныя лічбы ўзрасталі за

кошт стварэння яўрэйскіх арцелей і г. д.

I ўсё ж публікапыі аб калгасах 1920-х гг. істотна адрозніваліся ад

адпаведных выданняў 1930-х гг. 3 1930-х гг. у аснову статыстычных

звестак кладуцца гадавыя справаздачы калгасаў і саўгасаў. Гэта паступова

зніжае якасць інфармацыі. У найбольшай ступені вызначаецца істотная

фальсіфікацыя вытворчасці збожжа. 3 пачатку 1930-х гг. узнікае ідэя ўліку

біялагічнай ураджайнасці (на практыцы яна пачала ажыццяўляцца з

1934 г.). Пры гэтым улічваўся ўраджай «на карню». Магчымыя страты

пры транспарціроўцы, сушцы, ачыстцы збожжа прымаліся над увагу не

заўсёды, а з 1939 г. пра іх забыліся зусім.

112

Прыкладна такая методыка праіснавала да сярэдзіны 1950-х гг., калі

ўпершыню апублікаваны дадзеныя па валавым зборы як свірнавым

(«амбарным» - руск.) ураджаі. Але ўжо з сярэдзіны 1960-х гг.

фарміруюцца іншыя напрамкі скажэнняў, пачынае фігураваць так званая

«бункерная» вага (а між іншым, розніца паміж бункернай вагой і

фактычнай - пасля ачысткі і сушкі - можа дасягаць чвэрці ўраджаю).

Растунь прыпіскі, калі ўраджайнасць «павялічвалі» за кошт няўлічаных

плошчаў, а надоі - за кошт няўлічаных кароў. Прытым здадзеную на мяса

з прыватнай гаспадаркі жывёлу асобна не пазначалі. Так складвалася

статыстычная дэзінфармацыя.

4.5.4. Статыстыка прамысловасці

Адным з першых мерапрыемстваў створанага ў 1918 г. ЦСУ РСФСР

(аддзелы асноўнай прамысловай статыстыкі і бягучай прамысловай

статыстыкі) было правядзенне першага прамысловага і прафесійнага

перапісу (крытычны дзень - 31 жніўня 1918 г.). Асноўная публікацыя

дадзеных

перапісу ўключае 32 табліцы. Апошнія змяшчаюць галоўным

чынам абсалютныя паказчыкі (у натуры і кошце). Але трэба ўлічваць, што

ў тыя гады катастрафічнае абясцэньванне валюты зводзіла да нуля

значэнне коштавых паказчыкаў. На заводах папяровыя грошы выдавалі

рулонамі. Прытым у розных раёнах ступень інфляцыі была

неаднолькавай.

Для выкарыстання асноўных табліц неабходна перагрупоўка

матэрыялу, перавод абсалютных паказчыкаў у адносныя

. Перапіс ахапіў

31 губерню, на якую ўвосень 1918 г. распаўсюджвалася Савецкая ўлада

(у тым ліку Смаленскую, Віцебскую і Магілёўскую). На жаль, шмат якія

істотныя пытанні прамысловага перапісу не былі абагульнены

(у прыватнасці, бланк «Б» - «Арганізацыя кіравання») і гісторыкам

неабходна звяртацца да першапачатковых матэрыялаў . Што ж

датычыцца перапісаў 1920 і 1923 гг., то пры іх правядзенні не было

вызначана дакладнае размежаванне буйной і дробнай прамысловасці;

публікацыі дадзеных несупастаўныя, бо перапіс 1923 г. праводзіўся толькі

ў гарадах.

Бягучая прамысловая статыстыка ЦСУ ў першай палове 1920-х гг.

знаходзшася ў нездавальняючым стане. 3 пачаткам індустрыялізапыі

становішча пачынае мяняцца. Перапісы прамысловасці з 1925 - 1926 гг.

былі заменены штогадовымі абследаваннямі фабрык і заводаў (звесткі аб

Руху сыравіны, зменах у абсталяванні, стане энергетычнай базы і г. д.).

Пры публікацыі статыстычных дадзеных упершыню была ўведзена новая

класіфікацыя галіновай структуры прамысловасщ. Падзел па

113

вытворчасцях (занадта складаны і заблытаны) быў заменены дзвюма

асноўнымі эканамічнымі групамі: вытворчасць сродкаў вытворчасці і

вытворчасць сродкаў спажывання. Абследаванні былі праведзены ў

1925/26, 1926/27, 1927/28, 1928/29 гг. (з 1921 па 1930 г. гаспадарчы год не

супадаў з каляндарным, бо пачынаўся і заканчваўся 1 кастрычніка). Іх

дадзеныя маюць вялікае значэнне для вывучэння працэсу

індустрыялізацыі, Дарэчы, з 1 кастрычніка 1926 г. былі ўведзены новыя

формы гадавых справаздач, якія ў асобных прадпрыемствах да гэтага часу

дасягалі 7,5 тысяч старонак. Былі зроблены першыя спробы машыннай

апрацоўкі дакументаў. 3 1927 г. СССР пачаў выпускаць уласныя

лічыльныя машыны.

Разам з тым нельга не адзначыць і шэраг недахопаў. Улік зараз

ішоў не ў натуральных адзінках, як раней, а па кошту вырабленай

прадукцыі. Між іншым аптовыя цэны рэзка ўзрасталі - ішло рэзкае

абнаўленне наменклатуры (асартыменту) прадукцыі. 3 1930-х гг. з

непаладкамі ў статыстыцы не было каму змагацца. ЦСУ ліквідуецца.

Статыстыка прамысловасці пачынае грунтавацца на распрацоўцы

гадавых справаздач прадпрыемстваў. Дробная прамысловасць, аднак,

працягвала ўлічвацца (што асабліва істотна для БССР) на падставе

спецыяльных перапісаў, правядзенне якіх з пачатку 1930-х гг.

становіцца рэгулярным. Толькі ў 1964 г. яны былі заменены бягучым

улікам і справаздачнасцю. Гэты факт неабходна ўлічваць пры аналізе

публікацый статыстычных дадзеных.

Пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў

паступова аднаўляецца і дзейнасць статыстычных органаў. Ва

ўмовах дэфіцыту рабочых рук найбольшае значэнне набывае ўлік

прафесійна-кваліфікацыйнага складу рабочых прамысловасці (1945,

1947, 1953, 1954 і г. д.)

. Аднак і ў пасляваенны час існавала шмат

нявырашаных праблем. Зборам статыстычных звестак на

прадпрыемствах займаліся больш як 20 аддзелаў і служб.

Адсутнічалі каардынацыя іх дзеянняў і падрабязны эканоміка-

статыстычны аналіз дадзеных. Пры вывучэнні статыстычных

матэрыялаў неабходна ўлічваць і асобныя мерапрыемствы савецкага

ўрада, рэформы ў прамысловасці і на транспарце. Так, у штогодніках

«Народное хозяйство...» з 1965 - 1966 гг. улік прадукцыі

вызначаецца пераважна ў рублях, а не ў фізічных велічынях, і гэтыя

паказчыкі на працягу 1970-х гг. па-ранейшаму хутка растуць, што

стварае ілюзію дабрабыту. Між іншым прадпрыемствы

выкарыстоўвалі ўсе сродкі, каб павялічыць цану вырабленай

прадукцыі (абнаўленне асартыменту, выпуск прадукцыі са знакам

«Н» - «навінка» і г. д.). У выніку пры перавыкананні планаў

прадпрыемствамі фактычнае спажыванне тавараў насельніцтвам не

114

толькі не ўзрастала, але часам і скарачалася. Акрамя таго, неабходна

мець на ўвазе і такую рэч, як двайны ўлік (улік кошту тканіны, а

пасля пашытай з яе вопраткі, абнаўлення яе асартыменту і г. д.).

Гл.: Полоцкие грамоты XIII - начала XVI в. 4.1. М., 1974.

Падрабязны аналіз крыніц заканадаўчых дакументаў гл.: Юхо І.А. Крыніцы

беларуска-літоўскага права. Мн., 1991.

Гл.: Ясинский М. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. Киев, 1889.

Гл.: Старостина И.П Судебник Казимира 1468 г. // Древнейшие государства на

территории СССР. М-лы и исследов. 1988 - 1989 гг. М, 1991. С. 170 - 345.

Статут Великого княжества Литовского 1529 г. Мн., 1969.

Временник Императорского Московского общества истории и древностей

Российских. Кн. 23. М., 1855.

Статут Вялікага княства ЛІтоўскага 1588: Тэксты, даведнік, каментарыі. Мн., 1989.

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. (са зменамі і дапаўненнямі). Мн., 1997.

С.

24. Арт. 85.

Гл.: Каштанов СМ. Очерки русской дипломатики. М., 1970.

Гл.: Щапов ЯН. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси XI - XIV вв. М.,

1972.

АЗР. Т.І.Спб, 1846.С. 191.

Аб прыватных актах у старажытнай Русі гл.: Валк С.Н. Начальная история

древнерусского частного акта // Вспомогательные исторические дисциплины. М.; Л.

}

1937. С. 285 - 318; Тихомиров М.П. О частных актах в древней Руси // Исторические

записки № 17. М., 1945.

АЗР. Т. І.Спб., 1846. С. 21.

Гл.: Довнар-Запольский М. Государственное хозяйство Великого княжества

Литовского при Ягеллонах. Т. 1. Киев, 1901.

АЗР. Т. 1. № 43. С. 57, 58; № 82. С. 103.

Амаль усе яны змешчаны ў зборніку дакументаў «Полоцкие грамоты XIII - начала

XVI

вв.»: В

ч. М., 1977

1980.

Цікавым у сэнсе пастаноўкі пытання з'яўляецца артыкул: Зимин А.А. О методике

актового источниковедения в работах по истории местного управления России

первой половины XVI в. //Вопросы архивоведения. № I. М., 1962. С. 33 - 46.

Гл.: Галенченко К. Я. Неизвестный реестр метрики Великого княжества

Литовского в собрании П. П. Дубровского // Книга в Белоруссии: Книговедение,

источники, библиография (сб. статей). Мн., 1981.

Гл.: Довнар-Запольский М. Государственное хозяйство Великого княжества

Литовского при Ягеллонах. Т. 1. С. 29.

кампаратыўнае вывучэнне мытных кніг гл.: Каун СБ. Мытные и таможенные

книги ВКЛ и России XVI - XVIII вв. (результаты сравнительного анализа) // Гістар.

крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання: М-лы да Міжнар. нав.-

прак. канф. Мн., 1998.

Падрабязны агляд гэтых груп гл.: Селунская Н.Б., Бородкин ЛИ., Григорьева ЮГ, Пет-

ров АН. Становление российского парламентаризма начала XX века. М., 1996. С. 127 - 132.

115

Гл.: Дятлова Н.П. Отчеты губернаторов как исторический источник // Проблемы

архивоведения и источниковедения. Л., 1964.

Некаторыя даследчыкі адносяць да гэтай трупы таксама кантракты, дамовы,

працоўныя пагадненні (гл. Источниковедение истории СССР. М., 1981. С. 399), якія,

на наш погляд, маюць рысы актавых матэрыялаў.

НАРБ, ф. 4. Воп. 2, спр. 44, л. 69.

Гл.: Перспективный план развития сельского и лесного хозяйства БССР на

1925/26- 1929/30 гг. (Утвержден правительством). Мн., 1927.

Пичета В.И. Аграрная реформа Сигизмунда Августа в Литовско-Русском

государстве М., 1958. С. 184.

Гл. выд.: Писцовая книга Пинского и Клецкого княжеств, составленная пинским

старостою Станиславом Хвальчевским в 1552 - 1555 гг. Вильно, 1884.

Бона Сфорца, жонка Жыпмонта I Старога, атрымала гэтыя землі ад мужа ў

пажыццёвае валоданне. Дарэчы, усе прывілеі, атрыманыя Бонай на землі і гарады,

сабраныя ў ЦДАСА (Літоўская Метрыка, кнігі публічных спраў).

Писцовая книга бывшего Пинскаго староства, составленная по повелению короля

Сигизмунда Августа в 1561 - 1566 гг. минским и кобринским старостою Лаврином

Войною. Вильно, 1874.

Писцовая книга Гроденской экономии с прибавлениями. 4.1-2. Вильно, 1881-1882.

Источниковедение истории СССР. М., 1981. С.120 - 134.

Гл.: Копысский З.Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. Мн., 1978.

Гл.: Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII - XVIII вв. Владение

Смаргонь. Мн., 1977 і інш.

Гл.: Козловский П. Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине

XVIII в. Мн., 1974.

Голубеў В.Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI -

XVIII ст. Мн., 1992. С. 19.

о6

Складанасці на гэтым шляху і вопыт апрацоўкі можна знайсці ў манаграфіі:

Лойка П.А. Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалюцыя феадальнай рэнты ў

другой палове XVI - XVIII ст. Мн., 1991.

Гл.: Анішчанка ЯК. Камеральнае апісанне - крыніца па сацыяльна-эканамічнай гісто-

рыі Усходняй Беларусі (1772 - 1774) // Весці АН БССР. Серыя грамад. навук. 1998. № 3.

Падрабязней гл.: Улащик Н. Н. Введение обязательных инвентарей в Белоруссии и

Литве // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы. Таллин, 1959.

Гл. публікацыю «Коневодство в 60 губерниях Европейской России и Кавказа по

данным военно-конских переписей 1900 - 1906 гг.» (Спб., 1907); а таксама зборнік

«Состояние скотоводства в России» (звесткі з 1864 г. недакладныя, істотна зменшана

колькасць жывёлы).

Звод дадзеных аб пасяўных плошчах па 50 губернях Еўрапейскай Расіі за 9 год

(1881, 1887, 1893 - 1899) апублікаваны ў «Временнике ЦСК» (1901. № 48). 3 1910 г.

сталі выдавацца кожны год .«Предварительные сведения о площадях посевов

зерновых хлебов и других важнейших полевых растений» (Спб., соотв. год).

Публікацыі гэтых звестак у выданнях «18-й год в сельскохозяйственном отношении

по материалам, полученным от хозяев» ахопліваюць перыяд з 1881 па 1915 гг.

Гл. штогоднюю публікацыю «Обзор внешней торговли России по европейским и

азиатским границам».

Гл. наступныя публікацыі: да 1898 г. - «Отчеты департамента неокладных сборов»;

1899 - 1916 - штогадовае выданне Міністэрства фінансаў «Статистика производств,

116

облагаемых акцизом». Фармуляр публікацыі меў свой пералік паказчыкаў па кожнай

вытворчасці (цукровая, вінакурная, запалкавая і г. д.), таму дадзеныя супастаўныя

толькі ў рамках адной вытворчасці.

Матэрыялы перапісу 1900 г. апублікаваныя ў выданы «Статистические сведения о

фабриках и заводах по отношению к производствам, не обложенным акцизом за 1900

год» (Спб., 1903). Матэрыялы перапісу 1908 г. прадстаўлены ў выданні «Статисти-

ческие сведения по обрабатывающей фабрично-заводской промышленности Российс-

кой империи за 1908 год» (Спб., 1912). Матэрыялы абследавання 1910 - 1912 гг. былі

апублікаваныя ў выглядзе 12 выпускаў (па колькасці галін) і спецыяльнага выпуску

«Общие итоги» пад назвай «Фабрично-заводская промышленность Европейской

России в 1910 - 1911 гг.». (выд. у 1914- 1915 гг.).

«Список фабрик и заводов Европейской России» (Спб., 1903); «Список фабрик и

заводов Российской империи 1908 г.» (Спб., 1912).

Сярод іх вылучаецца даведнік «Фабрично-заводские предприятия Российской

империи» у 2 выд. (1 выд. Спб., 1909; 2 выд. Пг., 1914).

Гл.: Машихин Е. А., Симчера В. М. Статистические публикации в СССР.

Библиографический указатель. М., 1975.

Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 г. СССР (сводный том). М., 1962;

Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года: Белорусская ССР. М., 1963.

Итоги Всесоюзной переписи населения 1970 г. Т. I - VII. М., 1972 - 1974: т. I

Численность населения СССР, союзных и автономных республик, краев и областей.

М., 1972; т. П. Пол, возраст и состояние в браке населения СССР, союзных и

автономных республик, краев и областей. М., 1972 і г. д.

Население СССР. М., 1990; Возраст и состояние в браке населения СССР. М., 1990;

Семья в СССР. М, 1990 і г. д.

Гл.: «Инструкции для разработки материалов гнезд динамического обследования

1927 г.» і адпаведныя інструкцыі (М., 1929).

Статистический ежегодник за 1924 - 25 гг. Вып. П. Ч. I. Минск, 1926,

Статистический ежегодник за 1925 - 1926 гг. Минск, 1926; Белорусская ССР в

цифрах. К 10-летию существования БССР. 1919 - 1929. Минск, 1929 і інш.

Гл. публікацыі; Население, посев, скот, птица и сельскохозяйственный инвентарь в

1923/24 гг. М., 1926; Основные элементы сельскохозяйственного производства СССР

за 1916 и 1923 - 27 гг. по частному сектору сельского хозяйства. М., 1930. У

практычных адносінах для псторыка болыи цікавы выйшаўшы раней зборнік:

Основные элементы и продукция сельского хозяйства СССР за 1925/26 - 1928/29 гг. с

приложением хлебофуражного баланса за 1928/29 г. М., 1928.

Агляд фондаў цэнтральных архіўных устаноў. Гл.: Бокарев Ю.П. Бюджетные

обследования крестьянских хозяйств 20-х годов // Вопросы истории. 1974. № 6.

С. 37 - 48 (акрамя таго, гл. Фонды Наркамфіна і ЦСУ БССР).

Колхозы СССР: Статистический справочник М., 1929; Калгасы БССР (папярэднія

вынікі абследаванняў у 1928 і 1929 гг.). Мн., 1929 і г. д.

* Труды ЦСУ, т. XXXVI, вып. 1 - 2, 3.

У якасці дадатку да публікацыі часта выкарыстоўваюць работу М. Я. Вараб'ёва

«Фабрично-заводская промышленность 1913 - 1918 гг.» (Труды ЦСУ, т. XXVI,

вьщ.1 _ 2), якая, аднак, мае шэраг недахопаў.

* Яны захоўваюцца ў ЦДАНГ РФ, ф. 1562, воп. 5.

Публікацыя гэтых дадзеных знаходзіць адлюстраванне ў часопісе «Веснік

статьістыкі»

II. АГІАВЯДАЛЬНЫЯ КРЫНІЦЫ

1. ЛЕТАШСЫ IХРОНІКІ

1.1. АГУЛЬЫАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА

Летапіс - гэта гістарычнае апавяданне, у якім звесткі размяшчаюцца

пад пэўнымі гадамі. У розных народаў у самой назве такой формы

гісторыка-літаратурнага твора ляжыць уяўленне аб пагадовым асвятленні

падзей: усходнеславянская (руская) - «летапісанне» (па гадах); польская -

«рочнік» (ад «гок» - год); у рымлян і раманскіх народаў - «аналы» (ад

аппш - год). Прыкладна з XIV ст. на ўсходнеславянскіх землях пры

захаванні ў цэлым пагадовай сеткі ўсё большае значэнне пачаў набываць

сюжэт гістарычнага апавядання. Гэта часам вымушала летапіспа

адступаць ад запісу па гадах, што прыводзіла да ператварэння летапісу ў

хроніку (у хронщы пераважае сюжэт, аднак мяжа паміж летапісам і

хронікай умоўная).

Першыя летапісы да нашага часу не захаваліся, і, па сутнасці,

гісторыкі сёння маюць справу не з летапісамі, а з летапіснымі зводамі -

гісторыка-літаратурнымі творамі, складзенымі на падставе папярэдніх

летапісных запісаў (у далейшым, аднак, дзеля скарачэння будзем

называпь іх проста летапісамі). Летапісныя зводы дайшлі да нас дзякуючы

таму, што яны шмат разоў перапісваліся (спісваліся - адсюль «спісы»).

Пры гэтым больш познія летапісныя зводы не толькі з'яўляюцца спісамі

папярэдніх, але і змяшчаюць дадатковыя гістарычныя звесткі.

Супастаўленне розных спісаў дазваляе вызначыпь пратограф -

першапачатковы арыгінал, з якога яны спісваліся.

Пры рабоце з летапісамі пісцы часам рабілі памылкі. Калі тэкст

перапісваўся ў пэўнай мясцовасці ці шмат разоў, то ўзнікалі спісы з

характэрнымі недакладнасцямі і скажэннямі - ізводы (напрыклад, існуе

Наўгародскі першы летапіс малодшага і старэйшага ізводаў). У асобных

выпадках пад уплывам змяненняў палітычных ці іншых абставін леташс

свядома перапрацоўваўся. Так узнікалі новыя рэдакцыі летапісных зводау

Калі ж у асобны летапісны звод злучаны розныя рэдакцыі, то даследчык

будзе мепь справу ўжо з шшым летапісным помнікам

118

1.2. ЭТАПЫ ЛЕТАШСАННЯ НА БЕЛАРУСІ

Як асобны жанр гісторыка-літаратурных твораў летапісаннс прайшло

этапы зараджэння, росквіту і заняпаду. На Беларусі храналагічнымі

межамі іх З'яўляюцца:

1. XII - XIV ст. - зараджэнне мясцовага летапісання. Перыяд

феадальнай раздробленасці абумовіў тое, што інтарэсы асобных

феадальных цэнтраў абмяжоўвалі кругагляд летапісца. Такія летапісы -

гэта гісторыя пэўнага ўдзельнага княства. Выразна мясцовы характар

маюць Полацкі летапіс XII ст. і Наўгародскі летапіс XIII ст. (калі

прызнаць рэальным яго існаванне). Такі ж падыход фактычна захаваўся ў

летапісанні і ў Смаленску (XIV ст.).

2. XV - XVI ст. - этап росквіту летапісання на беларускіх землях (і ў

Вялікім княстве Літоўскім наогул). На развіццё летапісання гэтага часу

наклала адбітак барацьба паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай.

У адпаведнасці з ходам азначанай барацьбы другі этап летапісання можна

падзяліць на два перыяды: 1) з пачатку і да 80-х гг. XV ст.; 2) з канца XV і

да канца XVI ст. На працягу першага перыяду ВКЛ валодае ініцыятывай,

яго князі праводзяць «агульнарускую» палітыку - адсюль і імкненне

вывесці гісторыю Русі Літоўскай ад Русі Кіеўскай (як і Маскоўскай).

3 канца XV ст. палітычную ініцыятыву перахоплівае Маскоўская

дзяржава і характар летапісання паступова змяняецца. Дынастыя князёў

літоўскіх (а разам з тым і гісторыя дзяржавы) вядзепца з захаду, з Рыма.

3. XVII - пачатак XIX ст. - этап заняпаду летапісання. Ужо з другой

паловы XVI ст., калі ВКЛ пачынае губляць сваю самастойнасць, можна

заўважыць паступовую трансфармацыю старых жанраў і замену іх

новымі. З'яўляюцца «Хроніка Польская, Літоўская, Жамойцкая і ўсёй

Русі» Мацея Стрыйкоўскага - першая гісторыя Вялікага княства

Літоўскага элементарна-крытычнага характару, а таксама Баркалабаўскі

летапіс. Для апопшяга характэрна спалучэнне летапісання з мемуарнай

літаратурай. У XVIII ст. былі спробы аднавіць старую летапісную форму

апісання мінулага (гарадскія хронікі), але гэтыя спробы сталіся апошнімі.

1.3. «АПОВЕСЦЬ МШУЛЫХ ГАДОЎ» ЯК ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНЩА

«Аловесць мінулых гадоў» - гэта летапісны звод, які складзены ў

Кіеве, ахоплівае час да другога дзесяцігоддзя ХП ст. і змешчаны ў

большай частцы летапісных зводаў XIV - XVIII ст.

«Аловесць...» мела тры рэдакцыі, але захаваліся толькі дзве апошнія.

Адну з іх называюць Лаўрэнцьеўскай (спісы Лаўрэнцьеўскі, Кенігсбергскі,

Радзівшаўскі, і Троіцкі), другую - Іпацьеўскай. Іпацьеўская рэдакцыя

119