Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

для гэтага трэба прасачыць псторыю апошніх (найперш фонду № 389

ЦДАСА). Па-другое, неабходна вызначыць першапачатковы (кніп-

арыгіналы) і сучасны склад «кніг» «Літоўскай Метрыкі».

3.2.2. Каішылярыя ВКЛ і яе «кнігі».

Першапачатковы і сучасны склад «кніг»

Для паспяховага аналізу крыніц, якія ўзніклі ў выніку дзейнасці

органаў кіравання, неабходна даследаванне эвалюцыі апошніх ад моманту

іх зараджэння ў форме дапаможнага кіруючага звяна да ўтварэння

самастойнага інстытута з дыферэнцыраванай спецыялізацыяй. Пад

канцылярыяй трэба разумець установу (дзяржаўную, царкоўную ці

прыватную), якая мае ўнутраны субардынапыйна-іерархічны падзел

упраўленчай і выканаўчай працы, уласную арганізацыйна-

функцыянальную структуру, асноўнай гістарычнай функцыяй якой

з'яўляецца пасрэдніцтва ці ўдзел у ажыццяўленні дзяржавай (царквой ці

прыватнай асобай) распарадча-выканаўчай дзейнасці - кіравання.

Цэнтральны апарат дзяржаўнага кіравання Вялікага княства

Літоўскага ў XV - XVI ст. развіваўся імклівымі тэмпамі. Адно з яго

звёнаў - велікакняжацкая канцылярыя - хутка набыла агульнадзяржаўны

характар і выконвала шматлікія складаныя функцыі цэнтральнай

дзяржаўнай установы. У канцылярыі Вялікага княства Літоўскага таксама,

як і ў іншых канцьшярыях дзяржаў позняга сярэднявечча, здымаліся копіі

выданых (выходных) і атрыманых (уваходных) дакументаў. Пры гэтым, як

адзначаў буйнейшы даследчык ЛМ М. Г. Беражкоў, выходныя дакументы

велікакняжацкай улады, а таксама паступаўшыя дыштаматычныя акты

выпісваліся ў канцылярыі з адносна большай паўнатой, чым іншыя (якія

фіксаваліся выбарачна ці ў залежнасці ад важнасці іх зместу). Копіі

прызначаліся як для патрэб бягучай дзейнасці канцылярыі, так і для

захаванасці звестак дакументаў на больш працяглы час. Выключнаи

асаблівасцю канцылярыі Вялікага княства Літоўскага, пазней названай

«Літоўскай Метрыкай», з'яўляецца тое, што яна па сваім

функцыянальным прызначэнні падмяняла дзяржаўны архіў (які ў ВКЛ так

і не быў створаны - арыгіналы дакументаў агульнадзяржаўнага значэння

канцэнтраваліся і захоўваліся ў прыватных руках).

У другой палове XVI ст. канцылярыя Вялікага княства Літоўскага

заставалася яшчэ дапаможна-выканаўчай установай. У межах канцылярыі

складаліся ўмовы для яе падзелу на ведамствы па сферах дзеяння.

Адсутнічала кіраўніцка-выканаўчая спецыялізацыя. У момант ад'езду

вялікага князя ў Карону Польскую яна (магчыма) падзялялася на дзве

самастойныя часткі. Першая ўключала найбольш вопытных і заслужаных

пісараў (па сутнасці, саветнікаў вялікага князя) і накіроўвалася за ім у

КаронУ Праз яе Жыгімонт Стары ажыццяўляў кіраванне знешняй і

«нутранай палітыкай ВКЛ. Лісты (гаспадарскія прывілеі) выдаваліся ў

залежнасці ад месцазнаходжання вялікага князя. Алошняя акалічнасць

пазволіла М. Г. Беражкову скласці «Ітынерарый вялікіх князёў літоўскіх»

(ітынерарый - дзеннік падарожжаў). Сапраўды, доўгачасовая адсутнасць

гаспадароў у Літве патрабавала аператыўнага вырашэння найважнейнгых

праблем дзяржавы ў межах адной кампактнай установы, што складалася з

вузкага стабільнага кола давераных асоб, якія трымалі на кантролі ўсе

падзеі ў княстве.

Другая частка (яе наяўнасць гіпатэтычная) функцьіяніравала ў Вільні.

Яе магчымае існаванне спарадзіла версію аб тым, што падзел кніг на два

тыпы (арыгіналы і копіі) узнік менавіта ў выніку ад'езду вялікага князя з

часткай канцылярыі і далейшай перапіскай з «часовых» кніг у

«пастаянныя». Да апошніх падключылася і блытаніна ў храналогіі запісаў.

У 1946 г. савецкі гісторык М. Г. Беражкоў пераканаўча даказаў, што

«кнігі» канца XVI - пачатку XVII ст. не з'яўляюцца адэкватнымі

арытінальным «кнігам» канцылярыі Вялікага княства Літоўскага, а ўзніклі

ў выніку капіравання. Але пры гэтым гісторык памылкова лічыў, што

дакументы ў дзяржаўнай канцылярыі перапісваліся ў «кнігі»: на яго мела

пэўнае ўздзеянне сама назва - «кнігі». Фактычна ж у канцылярыі

дакументы перапісваліся на асобных лістах ці некалькіх лістах

(«сшытках»). Гэтыя лісты з часам складваліся, з іх фарміраваліся «кнігі».

Аднак назіраўся і іншы працэс: з цягам часу, у ходзе работы асобныя

часткі гэтых «кніг» перамешваліся паміж сабой, а ў канцы XVI ст. без

папярэдняй распрацоўкі былі перапісаны ў кнігі-копіі.

Гэта закранула наступны склад «кніг»:

1. «Кнігі данін» («даніны» - спецыфічная назва падараванняў -

«пажалаванняў» вялікага князя), якія першапачаткова (пры Казіміры і

Аляксандры) з'яўляліся адначасова і кнігамі спраў судовых. Сярод

дакументаў, што запісваліся ў гэтыя кнігі, найперш адзначым даніны

заканадаўчага характару: прывілеі, агульназемскія, абласныя, гарадам,

этнічным і канфесійным групам насельніцтва. Асобных кніг для запісу

дакументаў заканадаўчага характару ў XV ст. не было. Пераважную

болыпасць зашсаў у кнігах данін складаюць дакументы на зямельныя

ўладанні і на нравы, непасрэдна звязаныя з землеўладаннем.

Сюды можна аднесці: лісты аб дараванні зямельных уладанняў феа-

Далам розных рангаў, аб «дачы» ўладальнікам маёнткаў правоў на засна-

ванне кірмашоў і таргоў, на трыманне карчмы, на спагнанне мыта і г. д.

У кнігі ўпісваліся таксама дакументы аб падараванні і пацвярджэнні

пасад, але гэтых дакументаў на першым часе існавання было няшмат,

магчыма, прызначэнні рабіліся ў вуснай форме.

2. «Кнігі спраў судовых» гаспадара і паноў-рады пачалі весціся

асобна ад кніг данін з пачатку княжэння Жыгімонта I з лістапада 1506 г. У

загалоўках першых кніг вызначаецца прысутнасць дзвюх фармальных

катэгорый матэрыялаў: «лістоў» і запісаў «пра памяць»:

а) «лісты», напісаныя ад імя гаспадара. Найперш і галоўным чынам

гэта лісты-прыгаворы, якія даваліся супрацьстаячым бакам пасля разбору

справы па сутнасці. У іх былі звесткі аб ходзе разгляду і аб рашэнні,

вынесеным гаспадаром сумесна з панамі-радай, ці ў выключным

выпадку - гаспадаром аднаасобна. Упісваліся ў кнігу і іншыя гаспадарскія

«лісты»: аб адтэрміноўпы справы і г. д.;

б) запіс «пра памяць» - гэта пратакол разбору справы ці асобны

момант гэтай справы (напрыклад, няяўка аднаго з бакоў да прызначанага

тэрміну). Цікава, што калі ў кнізе прысутнічае запіс «пра памяць», то

аднолькавы па змесце з ёю «ліст» адсутнічае і наадварот.

3. «Кнігі арэнд». Асноўны іх змест складаюць дакументы адносна

продажу (гэта значыць аддачы ў арэнду, на водкуп мыту, карчмы і г. д.).

Непасрэдна гэта лісты мясцовых адміністрацый аб «продажу», які

адбыўся з выкладаннем яго зместу, акты аб прыняцці «лічбы» (гэта

значыць справаздачы арандатараў).

4. «Рэестры «отправ» - гэта пералік данін грашыма, харчамі і рэчамі

са сродкаў скарбу «князем і панам і дворяном і земяном і всим, кому што

гаспадар дал». Пераважна гэтыя даніны, хоць і даваліся з цэнтра, але з

мясцовых сродкаў скарбу (з паступлення мытаў, «він» і г. д. на месцах). У

запісе гаварылася, што, каму і за што падаравана і з якой крыніцы павінна

быць зроблена выдача. 3 расходных кніг скарбу першай паловы XVI ст.

захавалася яшчэ кніга выдаткаў на татар.

5. «Кнігі пасольсгпваў» - тут канцэнтраваліся дакументы аб зносінах

ВКЛ з іншымі дзяржавамі: уласна «пасольствы» - г. зн. прамовы паслоў

літоўскіх і іншаземных, «навукі» паслам («настаўленні»), «верующие»

(зараз вярыцельныя граматы) лісты паслам і «глейтовные» (ахоўныя

лісты), адказы паслам, лісты бягучай дыпламатычнай перапіскі.

Сустракаюцца ў кнігах запісы неістотнага зместу: напрыклад, аб

колькасці слуг і коней, дадзеных паслам. У невялікай колькасці ёсць

дыпламатычныя дакументы, у якіх ВКЛ не з'яўляецца баком-удзельнікам,

але ў змесце якіх яно было зацікаўлена.

Пашырэнне сферы дзейнасці, набыццё" новых функцый і рост патоку

дакументацыі, якую апрацоўвала канцылярыя ВКЛ, абумовіпі неабходнасць

удасканалення як самой сістэмы справаводства, так і падрыхтоўкі

дакументацыі канцылярыі ВКЛ для доўгатэрміновага захоўвання. Між тым

дакументы канцылярыі на пачатку XVI ст. зберагапіся ў некалькіх месцах, і

да канца гэтага стагоддзя вонкавы стан кніг ЛМ быў кепскі. Да таго ж

далучылася і частае ўжыванне, кнігі пачалі псавацца і часткова спарахнелі.

Па загадзе канцлера Льва Сапегі з 1594 г. дзякі пачалі перапісваць

кнігі Метрыкі. Праца вялася 14 год (1594 - 1607 гг.). У выніку перапіскі

з'явілася каля 190 новых кніг - копій «Літоўскай Метрыкі». Перапіска

дакументацыі канцылярыі ВКЛ у кнігі-копіі праводзілася без яе

папярэдняй апрацоўкі і сістэматызацыі, у выніку чаго для кніг-копій,

асабліва для тых, што ахоплівалі дакументадыю канца XV - XVI ст.,

характэрна відавая і храналагічная непаслядоўнасць тэкстаў дакументаў.

Арыгіналы дакументаў канцьшярыі былі складзены на захаванне ў

Віленскім скарбе, а копіі - у прыватнаўласніцкім доме ў Вільні. Апошняя

акалічнасць, можна меркаваць, выратавала кнігі-копіі. Арыгінальныя кнігі

Метрыкі за XV - XVI ст. у болыпасці сваёй загінулі падчас страшных для

Беларусі войнаў сярэдзіны XVII ст. Так, падчас акупацыі шведамі значнай

часткі Рэчы Паспалітай шведы вывезлі Метрыку да сябе. Праўда, па

ўмовах Оліўскага міру 1659 г. частку яе вярнулі, але частка патанула ў

Балтыйскім моры. Частка кніг загінула і пры ўзяцці Вільні рускімі

войскамі ў 1655 г. Нягледзячы на неаднаразовыя сеймавыя пастановы аб

пошуку гэтых кніг, яны так і не былі знойдзены.

Такім чынам, у канцы XVI - пачатку XVII ст. узніклі тэксты, якімі

мы карыстаемся і сёння. Арыгінальных кніг XV ст. не захавалася ўвогуле,

няшмат іх засталося і ад XVI ст. Адзін з ранніх вопісаў кніг - копій

Літоўскай Метрыкі, што захаваўся, - гэта здатачны вопіс пры змене

канцлераў у 1623 г. У вопісе «Літоўскай Метрыкі» дакументы

размешчаны, галоўным чынам, у храналагічным парадку з падзеламі на

падгрупы па гадах праўлення вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх.

У склад «Літоўскай Метрыкі» на працягу XVII - XVIII ст. уключаны

матэрыялы ўстаноў, якія размяшчаліся на тэрыторыі сталіцы і не былі

звязаны з дзейнасцю вялікага князя. Так, напярэдадні друтога і

канчатковага далучэння Смаленска да Расіі (1654) увесь архіў ваяводскай

канцылярыі быў вывезены. У выніку ў «Літоўскай Метрыцы» ўзнік

асобны фонд, які характарызаваў кіраванне Смаленскам на працягу

першай паловы XVII ст. Прыкладна ў тэты ж час адбылося далучэнне да

Метрыкі лівонскіх матэрыялаў і шэрагу знешнеэканамічных дакументаў,

непасрэдна звязаных з дзейнасцю канцылярыі. Частка матэрыялаў

гарадскіх і земскіх судоў, якія захоўваліся ў россыпе, былі ўнесены ў

кнігі-копіі пры перапісцы, іншыя былі ўключаны крыху пазней. Да кніг

«Літоўскай Метрыкі» далучала свае дакументы канцылярыя. Трэба

падкрэслщь, што з увядзеннем пасад падканцлера ў 1566 г. звязаны

падзел канцылярыі ВКЛ на дзве: Вялікую і Малую. Пры гэтым самі акты

Рэгламентавалі характар іх захоўвання ў архіве, а закон аб іх быў

змешчаны ў кнігах «Літоўскай Метрыкі». Дзейнічала справаводчая

Ка

нцылярыя, лрызначаная для бягучых спраў. Яна знаходзілася разам з

князем, калі той быў у раз'ездах. У яе заносілі звесткі аб выдадзеных

князем прывілеях, падараваннях і іншых дакументах. Затым гэтыя звесткі

ў болып ці менш сціслай форме заносился ў асноўныя кнігі Метрыкі, але

нельга выключыць, што рабілася гэта не ва ўсіх выпадках.

На працягу XVI XVIII ст. сфарміраваўся ў асноўным сучасны склао

кшг: «Кнігі запісаў», «Кнігі судовых спраў», «Кнігі пубтчных спраў» і

«Кнігі перапісаў». Першачарговае значэнне сярод дакументаў «Літоўскай

Метрыкі» займаюць «Кнігі запісаў», якія падштурхнулі першых

даследчыкаў Метрыкі да думкі аб тым, што пісары велікакняжацкай

канцылярыі запісвалі ўсе матэрыялы без перабору. 3 разгляду

першапачатковага складу кніг «Літоўскай Метрыкі» ўжо вядома, што

менавіта ў кнігі запісаў былі перапісаны даніны вялікага князя, пасольскія

і частка кніг судовых часоў Казіміра і Аляксандра, Жыгімонта I Старога.

Пры гэтым адначасова працягвалі весціся бягучыя кнігі. Такім чынам,

сучасны змест кніг запісаў Метрыкі вельмі разнастайны.

Наибольшую колькасць матэрыялаў кніг складаюць дакументы, што

пацвярджаюць уласнасць феадалаў на нерухомую маёмасць,

прадстаўляюць іншыя правы і прывілеі. Да іх належаць граматы

каралеўскія на падараванне зямельных уладанняў, прыбыткаў, права

збору падаткаў, зацвярджэнне таргоў і кірмашоў. У Метрыцы можна

знайсці і іншыя акты.

Адрозненнем капійных кніг Літоўскай Метрыкі за перыяд да другой

паловы XVI ст. ад капійных кніг у Рускай дзяржаве з'яўляецца тое, пгго

яны складаюцца выключна з дакументаў, што выйшлі ад вялікага князя,

цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі. Толькі 38 дакументаў належаць да

прыватных.

У «Кнігах запісаў» змешчаны таксама копіі цэхавых статутаў, якія

зацвярджаліся гаспадаром, тут жа вызначалася пэўная колькасць людзей,

што выстаўлялася феадаламі падчас ваенных дзеянняў. Як ужо

адзначалася, у кнігах апынуліся асобныя дакументы дыпламатьгчнага

характару. У фондзе 389 ЦДАСА ў Маскве ёсць 219 «Кніг запісаў», якія

ахопліваюць перыяд з 1440 па 1771 г. У гэтых кнігах у XVII - ХУШ ст

з'яўляецца ўсё больш прыватных актаў, якія трапілі ў склад Метрыкі

самымі рознымі шляхамі. У прыватнасці, была шырока распаўсюджана

практыка накіравання для пацвярджэння рознага роду дакументаў (у тым

ліку і прыватных актаў) вялікаму князю (каралю). Такім чынам, у «Кнігах

запісаў» можна знайсні амаль усе віды дакументаў, якія выходзілі з

канцылярьп' ВКЛ.

Найбольш шматлікая група кніг Метрыкі - «Кнігі судовых спраў»

Яны ўключалі таксама дакументы Віленскага замкавага суда і рашэнні па

справах Брэсцкага і Кобрынскага старостваў. Як адзначаў адзін з вядомых

даследчыкаў Літоўскай Метрыкі Л. М. Пташыцкі, «складана з

дакладнасцю вызначыцк кніп якіх судоў уваходзілі ў склад метрычнага

архіва». Можна толькі меркаваць, што ў Метрыку здаваліся кнігі

вышэйшых судоў, якія дзейнічалі ад імя вялікага князя. У фондзе № 389

ЦДАСА кнігі судовых спраў складаюць № з 221 па 522 і ахопліваюць

перыяд з 1510 па 1713 г.

У аддзеле «Кнігі публічных спраў» сабраныя кнігі, яюя змяшчаюць

дакументы агульнадзяржаўнага значэння: сеймавыя і канфедэрацкія

рашэнні, пасольствы ў іншыя дзяржавы, граматы і дыгшомы на пасады.

Значны інтарэс мае кніга 523 «Попіс войска» - фактычна перапіс

насельніцтва. Гэтыя цікавыя матэрыялы толькі пачынаюць даследавацца.

У фондзе ЦДАСА названыя кнігі складаюць № 523 - 558 і ахопліваюць

перыяд з 1528 па 1794 г.

«Кнігі перапісаў» уключаюць люстрацыі, попісы замкаў, старостваў

(падрабязнае апісанне межаў з суседнімі дзяржавамі). Гэтыя кнігі ў

агульнай нумарацыі фонду № 389 ЦДАСА складаюць № 559-582 і

ахопліваюць перыяд з 1542 па 1779 г.

Акрамя таго, у фондзе № 389 маецца адна кніга розных зборнікаў

сапраўдных актаў XV - XVII ст. і сігілаты (рэестры спраў з пячаткамі). Як

ужо адзначалася вышэй, пэўныя дакументы могуць знаходзіцца не на

месцы, г. зн. не ў тых кнігах, дзе сабраны адначасова выдадзеныя акты,

частка дакументаў увогуле не скапіравана ў канцылярыі, іншыя ж былі

унесены ў кнігі Літоўскай Метрыкі, што не захавалася да нашага часу. У

сувязі з гэтым значную цікавасць уяўляюць кнігі, якія служылі для

рэгістрацыі дакументаў, канчаткова аформленых у канцылярыі,

змацаваных пячаткай - кнігі «сігілат». У адрозненне ад іншых кніг, яны,

такім чынам, павінны былі адлюстроўвапь паслядоўнасць афармлення

дакументаў у канцылярыі. На жаль, гэтыя кнігі захаваліся фрагментарна.

Да таго ж у «Кнігах запісаў» і ў «Кнігах судовых спрау» таксама

сустракаюцца матэрыялы, што паводле свайто тыпу набліжаюцца да

сігілатаў. Напрыклад, у кнізе № 124 - запісаў і 126 - судовых спраў

скапіраваны сігілаты канцылярыі Сапегі 1649 - 1650 гг. Яны былі

ўключаны ў кнігі ў сувязі з тым, што падчас бітвы пад Зборавам 15 жніўня

1649 г. татары разрабавалі павозкі, дзе знаходзіліся дакументы-метрыкі.

Толькі некалькі сшыткаў, уключаных затым у кнігу № 124 - запісаў,

удалося сабраць у гразі на нолі бою.

Як у кнігах сігілат, так і ў сігілатах 1649/50 гг. пазначана і дата

прылажэння пячаткі, і дата, прастаўленая ў дакуменце. Пры гэтым

здаралася, дата прастаўлялася ў прывілеях значна пазней, чым

прыкладалася пячатка. Зараз складана меркаваць, з'яўляліся такія выпадкі

выключэннем з агульнага правіла ці звычайнай практыкай,

распаўсюджанай у пэўныя перыяды дзейнасці канцылярыі ВКЛ.

3.2.3. Асноўныя этапы навуковага асваення і вывучэння

«Літоўскай Метрыкі». Псторыя фонду «Літоўская

Метрыка» (ЦДАСА РФ, Хо 389)

Гісторыкі не маюць звестак, якім быў поўны склад Метрыкі (старых і

новых кніг) у XVI - пачатку XVII ст. Інвентарны вопіс архіва, складзены ў

хуткім часе пасля Лівонскай вайны (да 1587), улічваў толькі нязначную

частку, яго «рэшткі» - 674 акты. Таму асабліва каштоўны рэестр 1623 г.

Метрыкі Вялікага княства Літоўскага

. Ён дазваляе даведацца аб тым,

што захавалася да сярэдзіны XVII ст.

У далейшым час і абставіны яіпчэ больш не шкадавалі матэрыялы

архіва. Ваенныя падзеі сярэдзіны XVII і пачатку XVIII ст. выклікалі

шматлікія пераезды і страты. У сярэдзіне 1760-х гг. Метрыка ВКЛ была

перавезена ў Варшаву (туды ж з Кракава перамясцілі і «Каронную

Метрыку»). У 1794 г., праз месяц пасля ўзяцця А. Суворавым сталіцы

Рэчы Паспалітай, было атрымана распараджэнне аб пераводзе ўсіх

матэрыялаў дзяржаўнага архіва ў Санкт-Пецярбург. Тут асноўную частку

дакументаў змясцілі ў Сенат, а рэшту (дыпламатычнага характару) - у

Калегію замежных спраў. Дарэчы, частка матэрыялаў тады ж перададзена

ў Прусію, пазней частка дакументаў Літоўскай Метрыкі была перададзена

ў Імператарскую публічную бібліятэку (зараз імя Салтыкова-Шчадрына) -

папскія булы, лівонскія акты, казацкія хартыі.

Спробы вывучэння і класіфікацыі матэрыялаў Метрыкі былі

зроблены ўжо ў 1803 - 1804 гг. экспедыцыяй Сената. Аднак сапраўдным

этапам архіўнага і навуковага даследавання дакументаў дзяржаўнага

архіва Вялікага княства Літоўскага стала стварэнне Камісіі (1835 г.) для

ўпарадкавання спраў Літоўскай Метрыкі ў мэтах практычнага карыстання

прадстаўнікамі дваранскіх радоў (пацвярджэнне і ўстанаўленне радавых

праў, прывілеяў і г. д.). Камісія падзяліла метрычныя справы на 12

аддзелаў: 1) кнігі запісаў; 2) судовыя справы; 3) публічныя; 4) перашсы;

5) выпісы; 6) справы за пячаткай (сігілаты); 7) кнігі «Непременного

Совета»; 8) рзтістры (рэестры); 9) кнігі копій; 10) старажытныя акты;

11) радаслоўныя; 12) карты і планы. Гэтая структура Метрыкі ў асноўным

захоўваецца і зараз. Была праведзена перанумарацыя ў лістах аддзелаў,

зроблены запісы аб колькасці лістоў у адзінды захавання.

Наступны важны этап у гісторыі фонду «Літоўская Метрыка» -

перадача кніг у Маскву (1887 г.) у Маскоўскі архіў Міністэрства юстыцыі.

З'яўляешіа першы друкаваны вопіс Л. М. Пташыцкага (у аснове якога

ляжьшь вопіс Камісіі 1835 г.). Матэрыялы разбіты на аддзелы, у межах

якіх дакументы падзяляліся на 2 часткі: А - кнігі Літоўскія, В - кнігі

Каронныя. У гэты ж час частка кніг Літоўскай Метрыкі (пераважна

справы дыпламатычнага характару) была перададзена ў Міністэрства

замежных спраў, а «Каронная Метрыка» - у Варшаву.

Дарэчы, у 1921 г. у адпаведнасці з Рыжскай мірнай дамовай Беларусь

была падзелена на часткі. У 1923 г. частка застаўшыхся кніг «Кароннай

]у!етрыкі» (каронныя судовыя і пісцовыя кнігі, Дзённік Люблінскага

сейма, акты, што датычыліся Рускага і Польскага ваяводстваў і інш.) была

перададзена Польшчы. Тыя матэрыялы, што засталіся ў 1939 г. у Маскве,

склалі ў ЦДАСА СССР фонд № 389.

У 1952 г. праведзена агульная нумарацыя адзінак захавання ЛМ,

пасля чаго падзел на аддзелы перастаў быць асновай архіўнага ўліку і

захаваўся як гістарычнае паняцце. У 1954 г. да фонду ЛМ былі далучаны

15 кніг і 62 дакументы т. зв. «Пасольскай метрыкі» (у тым ліку звесткі аб

пагранічных сутыкненнях і ўстанаўленні мяжы паміж Маскоўскай

дзяржавай і Вялікім княствам Літоўскім.

У 1926 г. быў праведзены «Гіерпш з'езд даследчыкаў беларускае

архэолёгіі і археографіі». На з'ездзе з задавальненнем была заслухана

інфармацыя аб гатоўнасш Цэнтрархіва РСФСР садзейнічаць вяртанню

архіўных фондаў, якія датычацца Беларусі, на яе тэрыторыю. Аднак

працэсы канца 1920 - 1930-х гг. не дазволілі гэтаму ажыццявіцца. Зараз

фонд № 389 па-ранейшаму знаходзіцца ў Цэнтральным дзяржаўным

архіве старажытных актаў у Маскве.

3.2.4. Віды дакументавання і тэрміналогія Метрыкі

Спецыфіка дзейнаснд канцылярыі Вялікага княства Літоўскага і

фарміравання фонду «Літоўская Метрыка» ўскладняюць вылучэнне

ўласна справаводчай дакументацыі з усяго корпуса названых крыніц.

Аднак, выкарыстоўваючы методыку пераважнага функцыянальнага

прызначэння дакумента, можна акрэсліць групу распарадчай

дакументацыі (земскія, абласныя і валасныя уставы, «навукі» (інструкцыі)

паслам і іншым дзяржаўным служачым, сеймавыя лісты і інш.), а таксама

спецыяльную групу судова-следчай дакументацыі.

Пры гэтым можна заўважыць, што адны і тыя ж тэрміны часам

вызначалі розныя дакументы. Напрыклад, «уставы» - гэта і назва

Дакументаў заканадаўчага характару (сеймавыя, прынятыя на

пасяджэннях гаспадара і паноў-рады), і тэрмін, пад якім можна сустрэць

арганізацыйна-распарадчыя дакументы (рашэнні па пытаннях кіравання

мытамі, корчмамі і г. д.).

Найбольш распаўсюджанымі формамі дакументавання ў «Кнігах

<яіісау» з'яўляюцца лісты і прывілеі. Вядомы лісты-распараджэнні

ясцовым адміністрацыйным асобам па гаспадарчых і фінансавых

ЬІТ

аннях. Пад такім жа загалоўкам выпісваліся дакументы аб дазволе

арганізоўваць кірмашы і таріі, адкрываць корчмы, гандляваць без мыту

і г. д. Прывілеі - вельмі распаўсюджаны від запісаў, які фіксаваў

падараванні магнатам, шляхціцам («зямянам»), прадстаўнікам мясцовай

каралеўскай адміністрацыі правы на нерухомую маёмасць, арганізацыю

кірмашоў, мяшчанам - на гандаль без мыту.

Такім чынам, прывілеі маюць шмат агульнага з лістамі, аднак у іх

няма распараджэнняў, наказаў і іншых нормаў імператыўнага характару.

Пры страце арыгіналаў дакументаў і ў некаторых іншых выпадках

выдаваліся пацвярджэнні («потверженья»). Асобнай формай прывілеяў

з'яўляліся «видимусы» (копіі). Блізкія да даравальных і падвярджальных

грамат «нрызнанні» - афіцыйнае пацвярджэнне правоў і паўнамоцтваў,

«вызнанне» - пацвярджэнне сапраўднасці дакумента асобамі, ад імя якіх

ён складаўся.

У кнігах ЛМ прысутнічаюць таксама такія запісы, як «угода» -

пагадненне, «квітанцыі» - паступленні сродкаў ад мытнікаў і

справаздачы - «лічбы». У «Кнігах судовых спраў» часцей сустракаюцца

таюя тэрміны, як справа (судовая справа), «отложенье» - перанос

слухання справы на іншы час, «припоминанье» - іскавая заява,

«вызнанне» - паказанні сведкаў, «вырок» - рашэнне, прыгавор па справе

вялікага князя ці ад яго імя паноў-рады, трыбунала.

3.2.5. Сеймавыя матэрыялы XVI - XVII ст.

Вальныя соймы ў Вялікім княстве Літоўскім пачалі праводзіцца з

1401 г. Галоўнымі відамі дакументаў, якія на іх прымаліся, былі акты уніі

з Польскім Каралеўствам і прывілеі. 3 1507 г. у якасці пастаноў сойма

з'яўляюцпа ўхвалы («уфалы»). Ужо да гэтага часу ў структуры ўхвалы

адбыліся пэўныя змены.

Пачынаючы з вальнага сойма 1547 г., якім кіраваў вялікі князь

Жыгімонт Аўгуст, на сеймах разам з ухваламі запісваюцца «прозьбы»

шляхты ВКЛ і «отказы». Галоўнымі «прозьбамі» з'яўляліся: 1) каб чужа-

земцы не мелі маёнткаў і не займалі ўрады ў княстве; 2) каб не паруша-

ліся прывілеі і вольнасці земскія; 3) каб усе новыя пастановы ўхваляліся

на вальным сойме. Узрастанне ролі вальных соймаў прадвызначыла

пераўтварэнне пастаноў сойма ў дакументы заканадаўчага характару, што

было акрэслена ў Статуце 1566 г. і канчаткова замацавана ў 1588 г.

Неабходна таксама адзначыць матэрыялы мясцовых сеймікаў. Гэта

шструкцыі і наказы дэпутатам на вальны (усеагульны) сейм, хадайніцтвы і

просьбы да ўрада, а таксама справаздачы паслоў і інфармацыя аб

прайшоўшых соймах.

Ужо ў сярэдзіне XVI ст. узрастае жаданне скласці для нашчадкаў

падрабязную справаздачу аб сейме. Першыя з такіх спроб (як «Дзённік

Люблшскш-а сейма 1569 г.») знаходзяцца на мяжы паміж матэрыяламі

справаводства і гісторыка-мемуарнай літаратурай. «Дзённік Люблшскага сейма

1569 гг.» захаваўся ў дзвюх рэдакцыях. У 1869 г. ён выдадзены паводле

рукаігісу, які належаў Імператарскай публічнай бібліятэпы. Ён напісаны

некалькімі почыркамі XVI ст. з нешматлікімі праўкамі адной рукой у тэксце і на

палях, што адносяцца да таго ж XVI ст. Паводле меркавання М. К. Любаўскага,

гэта звод першапачатковых запісаў, якія ўзніклі па ходу пасяджэнняў сейма.

Асаблівасцю гэтага дакумента з'яўляецца яго эмацыянальная насычанасць у

адлюстраванні дзень за днём, гадзіна за гадзінай складанага развіпдя падзей на

сейме ў Любліне. Гэта, дарэчы, і дае падставу многім даследчыкам адносіць

«Дзённік» да гісторыка-мемуарных твораў.

3.2.6. Мытный кнігі як крыніца для вывучэння

сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі XIV - XVIII ст.

На Беларусі ў XIV - XVIII ст. функцыі мытняў выконвалі каморы і

прыкаморкі, а пошліна, якую браў скарб ВКЛ з мясцовых купцоў за ўвоз

тавараў з-за мяжы ці вываз іх за мяжу і з іншаземцаў за гандаль на

мясцовых рынках ці правоз тавараў па тэрыторыі дзяржавы, называлі

мытам (адсюль і назва - мытня). Мыт плацілі грашыма ці таварамі, суму

пошліны і звесткі пра купцоў запісвалі ў спецыяльныя мытныя кнігі. Як

адзначаў М. В. Доўнар-Запольскі, памер мыту ўстанавліваўся мясцовым

звычаем у залежнасці ад самых разнастайных умоў, а таму не быў

аднолькавым у розных мясцовасцях

. 3 цягам часу гэтая акалічнасць

пачала ствараць складанасці ў гандлі. Таму з другой паловы XVI ст. былі

выдадзены гаспадарскія уставы, што вызначалі памеры мытнага збору.

Арганізацыяй збору мыту ў Вялікім княстве Літоўскім кіраваў

вялікі літоўскі падскарбі, якому падпарадкоўваліся інтэнданты,

рэвізоры, адміністратары, стражнікі, пісары, што працавалі ў

мытных каморах і пры каморках на межах краіны. Усе мытнікі

павінны былі быць шляхціцамі. На жаль, мытныя кнігі Беларусі

XIV - сярэдзіны XVI ст. не захаваліся. Асаблівую цікавасць у сувязі

гэтым маюць дакументальныя матэрыялы тых краін, з якімі

актыўна гандлявалі беларускія купцы, у прыватнасці справы

Пасольскага прыказа, якія ўключаюць апісанні ўмоў гандлю

Упецкіх іскаў і прэтэнзій, Рыжская гандлёвая кніга (1280 - 1352),

мытныя рэгестры некаторых польскіх гарадоў XV - XVI ст.

Мытныя кнігі перыяду Рэчы Паспалітай (з другой паловы XVI ст.)

змяшчаюць наступную інфармацыю:

- прозвішчы і месца жыхарства купцоў, якія правозілі тавары праз

мяжу;

- назву і колькасць тавараў, кірункі іх увозу (вывазу);

- суму мытнага збору ў дзяржаўны скарб за ўвоз тавараў з-за мяжы

(вываз за мяжу). Запісы ў мытныя кнігі таксама фіксавалі мытныя зборы з

іншаземцаў за гандаль на мясцовых рынках ці транзітны правоз тавараў

па тэрыторыі княства.

Захаваліся мытныя кнігі Брэста за 1583, 1605 гг., Віцебска - за

1605 г., Гродна - за 1600, 1605, 1764 гг., Магілёва - за 1612, 1708 гг.,

Полацка - за 1616, 1708 гг., Мінска, Барысава - за 1708 г. і г. д. Мытныя

кнігі зберагаюцца ў рукапісным аддзеле бібліятэкі Вільнюскага

універсітэта, XVIII ст. - у рукапісным аддзеле бібліятэкі Нарадовай у

Варшаве. Шэраг мытных кніг быў апублікаваны ў Актах Віленскай

археаграфічнай камісіі.

Значным недахопам гэтых кніг было тое, што ў іх адсутнічалі звесткі

аб таварах, якія ўвозіла ў краіну (вывозіла з краіны) шляхта і духавенства.

Справа ў тым, што, згодна прывілея Жыгімонта I Старога 1507 г., шляхта

і духавенства Польшчы вызваляліся ад мыту, калі яны везлі тавары не на

продаж, а для ўласных патрэб. Шляхдіцу, які вёз тавар, дастаткова было

прысягнуць, што ён паходзіць, напрыклад, з уласнай гаспадаркі, каб

пазбавіцца выплаты мыту (тым болыы, што звычайна прысягу за шляхціца

даваў эканом, які ехаў з таварамі). Толькі ў 1772 г., падчас першага

падзелу Рэчы Паспалітай, былі ўведзены тры асобныя мыты, якія

ахоплівалі ўсе сацыяльныя групы Рэчы Паспалітай: шляхецкі мыт, купецкі

мыт і мыт ад солі. У мытных кнігах усе тры віды мытнага збору

фіксаваліся асобна.

Аналіз звестак мытных кніг дазваляе зрабіць вывады аб: 1) развіцці

рамёстваў і гандлю ў беларускіх гарадах; 2) іх сувязях з гарадамі Расіі,

Украіны, Прыбалтыкі; 3) этнічным складзе купецтва Вялікага княства

Літоўскага і Рэчы Паспалітай увогуле; 4) аб асноўных экспартуемых (ці

імпартуемых) таварах; 5) аб асноўных гандлёвых шляхах на тэрыторыі

Беларусі

3.3. ДАКУМЕНТЫ СПРАВАВОДСТВА ПЕРЫЯДУ РАСШСКАЙ ГМПЕРЬП

3.3.1. Агульная характарыстыка

Уключэнне ў склад Расійскай імперыі прадвызначыла, безумоўна, і

змены ў сістэме справаводства. Па меры ўмацавання расійскай улады на

далучаных тэрыторыях яе абрысы выступалі ўсё больш акрэслена. Вытокі

гэтай сістэмы можна бачыць як у расійскай рэчаіснасці, так і ў

запазьгчанні рэфарматарам Пятром I мадэлей скандынаўскіх і германскіх

краін з панаваннем ідэі спалучэння абсалютнай манархіі і праўлення

закону. Усе дзяржаўныя ўстановы Расіі ў Пятроўскую эпоху былі

забяспечаны інструкцыямі, рэгламентамі, настаўленнямі. Пры гэтым

паказчыкам паспяховай працы чыноўнікаў з'яўляўся не толькі рэальны

стан спраў, але і ўпарадкаванае справаводства. Добра пастаўленая

справаздачнасць істотна уплывала на ацэнку работы. Станаўленне

масавага справаводства апарата кіравання адпаведна суправаджалася

арганізадыяй органаў кантролю. Сістэма канчаткова аформілася ў выніку

міністэрскай рэформы XIX ст. У яе структуры абсалютны манарх

карыстаўся неабмежаванай уладай. Усе чыноўнікі залежалі ад цара, але ж

і ён адчуваў на сабе ўплыў расійскай бюракратыі як адмшістрацыйнага

механізма.

Дакументы справаводства складаюць адну з самых вялікіх па

колькасці і разнастайных па відах гістарычных крыніц канца XVIII -

пачатку XX ст. Неабходна адзначыць, што ў дарэвалюцыйнай Расіі амаль

адначасова з адміністрацыйным справаводствам развівалася ў якасці

самастойнай сістэмы ўліковая дакументацыя, якая ўключала напачатку

бухгалтарскі ўлік, а пасля статыстычны.

Улаена расійскі справаводчы корпус складаецца са знешніх

дакументаў (зносін і перапіскі), а таксама ўнутраных. Асаблівасцю

справаводства дадзенага перыяду з'яўляецца дакладнае рэгламентаванне:

дакументы павінны былі мець адпаведныя загалоўкі, індэксы, складацца з

устаноўленых раздзелаў, якія вызначаліся ў законах і распараджэннях

вярхоўнай улады (кожны дакумент мае асобныя элементы, што носяць

назву «рэквізітаў»: аўтар, адрасат, подпіс, дата і г. д. Сукупнасць

рэквізітаў, размешчаных пэўным чынам у дакуменце, складае яго

«фармуляр»). Паперы справаводчага корпусу падзяляліся на

пісьмаводства і ўласна справаводства. Апошняе разумелася як

дакументальнае афармленне спраў (іх паступленне, рух і выкананне).

У сістэме справаводчай дакументацыі вылучаюць прыкладна пяць

фуп: 1) пратакольная група справаводства, што складалася з пратаколаў,

журншіаў і стэнаграфічных справаздач; 2) група справаздачнай

Дакументацыі, у якую ўваходзілі справаздачы, даклады, дакладныя

запіскі, гадавыя справаздачы, справаздачы-агляды за некалькі год аб

Дзейнасці цэнтральных і вышэйшых дзяржаўных устаноў; 3) група

пераігіскі, што складалася з розных формаў пераігіскі вышэйшых органаў

падпарадкаванымі ім установамі (прадпісанні, распараджэнні, загады,

Циркуляры, запыты); 4) група перапіскі роўньгх устаноў ці ўстаноў, што

е знаходзіліся ў падпарадкаванні адна з адной (афіцыйныя пісьмы,

Дносіны, паведамленні); 5) група перапіскі падначаленых устаноў з

вьішэйстаячымі (рапарты, данясенні, прадстаўленні, прашэнні, скаргі)

Паступова ўсё большую колькасць пачалі складаць дакументы,

узноўленыя механічным спосабам. Побач з друкарскімі з'яўляюцца

дакументы, надрукаваныя на множыльных апаратах: гектографе,

мімеографе і інш. У канцы XIX ст. з'яўляецца машынапіс. Вялікае

распаўсюджванне ў справаводстве атрымалі розныя друкарскія бланкі са

штампам установы і пэўным тэкстам, у які неабходна было толькі ўпісаць

асобныя словы, выразы.

1 ўсё ж большасць матэрыялаў справаводства азначанага перыяду -

рукапісныя помнікі, дзе з пачатку XIX ст. шырока распаўсюджваецца

каліграфічны «канцылярскі» почырк. Пры гэтым каліграфічнасць

спалучаецца з цэлымі нізкамі дадатковых сказаў, ужываннем

спецыфічных канцылярскіх зваротаў, выразаў, тэрмінаў («канцылярская

мова»).

3.3.2. Справаздачы губернатараў як крыніца па гісторыі Беларусі

Нас, безумоўна, цікавяць матэрыялы не столькі цэнтральных

дзяржаўных устаноў, колькі правінцыйных, бо Беларусь стала правінцыяй

(ускраінай) велізарнай імперыі. Сярод такіх матэрыялаў і дакументаў

найперш і галоўным чынам трэба адзначыць справаздачы губернатараў.

Тым больш, што гэтая разнавіднасць нібы ўвабрала ў сябе ўсе істотныя

рысы справаводчых дакументаў азначанага перыяду

На пачатку XIX ст. усталяваліся наступныя губерні: Магілёўская,

Віцебская (Беларускае генерал-губернатарства), Віленская, Гродзенская і

Мінская (Літоўскае генерал-іубернатарства). У 1808 г. на тэрыторыі, што

адышла ад Прусіі, была створана Беластоцкая вобласць і ў 1843 г.

адбылася новая і апошняя пры царызме рэарганізацыя краю - з часткі

паветаў Віленскай губерні была створана новая губерня - Ковенская.

3 пачатку XIX ст. губернатары пачалі пасылаць у С.-Пецярбург свае

справаздачы. Напачатку іх дадзеныя былі вельмі беднымі, у асноўным

звесткі аб ураджаі, з пачатку 1820-х гг. яны дапаўняліся звесткамі аб

пасевах. Не было нават устойлівай назвы гэтых дакументаў (найчасцей

«донесение»), кожны губернатар па-рознаму складаў справаздачы.

Уніфікацыя справаздач адбылася ў 1837 г., а з 1842 г. губернатары

атрымалі спецыяльныя бланкі «ведамасцяў» для статыстычных

матэрыялаў. 3 гэтага часу на пачатку справаздачы змяшчаўся складзены

па агульнай праграме пісьмовы тэкст, а да яго дадаваліся шматлікія

статыстычныя табліцы («ведамасці») на асобных старонках.

На працягу наступнага часу фармуляр губернатарскай справаздачы

пастаянна змяняўся (нагадаем, што фармуляр дакумента - гэта

паслядоўнасць яго структурных частак). У 1853 г. быў дапоўнены нералік

пытанняў і раздзелаў. Вось якія раздзелы і пункгы можам сустрэць з

гэтага часу ў справаздачах губернатараў: 1) натуральныя і вытворчыя сілы

губерні: мясцовасць, насельніцтва, дваранства, прамысловасць, гандаль,

сельская гаспадарка; 2) падаткі і павіннасці; 3) грамадскі дабрабыт:

дарогі, масты, пошты, раскольнікі, беглыя, асобы пад наглядам паліцыі,

ахова здароўя, народная асвета, мясповая адміністрацыя і

судавытворчасць. I гэтыя звесткі запаўняліся шматлікімі статыстычнымі

табліцамі ў ведамасцях.

Справаздачы звычайна складаліся ў чатырох экземплярах. Першыя

экземпляры трэба было мець пры рапарце імператару, а копіі

перадаваліся: адна - міністру унутраных спраў, другая - «галоўнаму

мясцоваму начальніку» (г. зн. генерал-губернатару). Акрамя таго,

зразумела. адзін экземпляр заставаўся на месцы. Дзякуючы гэтаму,

большасць справаздач губернатараў захавалася ў архівах Вільні, Гродна,

Мінска, Магілёва і Віцебска, а таксама Масквы.

Такім чынам, з канца 30 - пачатку 40-х гт. XIX ст. справаздачы

губернатараў дазваляюпь даследаваць розныя аспекты дэмаграфічных

змен, становішча асветы ў краі. Каштоўнасць гэтых крыніц у іх

перыядычнасці, у тым, што, дзякуючы ім, мы можам вызначыпь працэс

сацыяльна-эканамічнага развіцця. Аднак трэба ўлічваць, што ў шэрагу

выпадкаў звесткі могупь быць несупастаўнымі. Адной з прычын гэтага

з'яўляюцца шматлікія рэарганізацыі ў адміністрапыйна-тэрытарыяльным

падзеле, што працягваліся да пачатку 40-х гг. XIX ст., змены межаў

губерняў і паветаў. Таму, напрыклад, параўноўваючы звесткі па

Гродзенскай губерні да 1843 г. і пасля, трэба мець на ўвазе, што ўдзельная

вага прамысловасці павялічылася не ў сувязі з агульным ростам

вытворчасці, а ў сувязі з далучэннем Беластоцкай вобласці, дзе

прамысловасць была больш развітая, чым у старых паветах губерні.

Тое ж - па Віленскай губерні: калі не ведаць, што ў 1843 г. шюшча яе

скарацілася на 1/3 і самыя ўраджайныя і эканамічна развітыя паветы

адышлі да Ковснскай губерні, то можна зрабіць памылковы вывад аб

спадзе вытворчасці і беспаспяхова шукаць прычыны такой з'явы.

Нярэдка да несупастаўнасці дадзеных прыводзяць розныя крытэрыі

характарыстыкі тых ці іншых аспектаў. Напрыклад, не заўседы дакладна

вызначалася, што ўключаць у графу «неудобная земля». Адсюль

парадоксы: скажам, у маёнтку Вішнева, што належала Храптовічу, у

1848 г. балоты складалі 3499 дзесяцін - 11,8% усей плошчы, і ў той жа час

У графе «неудобные земли» вызначаны толькі 853 дзесяпіны (г. зн. 3,0%

зямлі). Атрымліваецца, што на балотах сеялі. Таму заўсёды трэба браць

усю сукупнасць звестак і супастаўляць іх між сабой, выяўляючы памылкі.

Каб пазбегнуць такіх памылак, неабходна ведаць крыйіцы звестак у

Убернатарскаи справаздачы. Згодна з заканадаўствам, яны збіраліся

паліцэйскімі чыноўнікамі (прыставамі і шш.) з адпаведных валасных 1

сельскіх упраўленняў. Пры гэтым менавіта першыя (якія самі непасрэдна

дадзеных не складалі) неслі адказнасць за аператыўнасць і дакладнасць

звестак. Дадзеныя аб народжаных і памерлых падаваліся духавенствам

(але, як адзначым далей, яны таксама не заўсёды былі дакладнымі). 3

сярэдзіны XIX ст. звесткі для дадаткаў справаздач складаліся губернскімі

статыстычнымі ўстановамі. Але ж, атрымліваючы недакладныя звесткі,

нават самыя лепшыя прафесіяналы не маглі акрэсліць рэальнае

становішча спраў. Да таго ж лічбы тзкстаў справаздач часам адрозніваліся

ад тых, што прыводзіліся ў дадатках.

Пасля азначанай крытыкі справаздач губернатараў як гістарычных

крыніц можа ўзнікнуць сумненне ў мэтазгоднасці іх выкарыстання. Але ж

крыніц, што змяшчаюць выключна дакладную і поўную інфармацыю, не

існуе. Пры ўважлівых адносінах справаздачы губернатараў выяўляюцца

як вельмі каштоўная крыніца: у большасці выпадкаў іх дадзеныя болын

верагодныя, чым справаздачы міністэрстваў (якія складаліся на іх аснове).

Наогул, трэба звярнуць увагу на такую каштоўную скарбніцу крыніц,

як канпылярыі віленскага генерал-губернатара, а таксама мінскага,

віцебскага, магілёўскага і гродзенскага грамадзянскіх губернатараў, што

знаходзяцца ў архівах Вільнюса, Магілёва, Гродна. Звесткі, што

захоўваюцца ў гэтых фондах, больш дакладныя, чым матэрыялы ў

цэнтральных архівах, бо ў іх захаваліся не толькі копіі справаздач, але і

першапачатковыя дадзеныя, на аснове якіх складаліся справаздачы. Тэта

дазваляе прасачыць, якія звесткі, што падаваліся наверх, заніжаліся, а

якія, наадварот, завышаліся. Параўнанне дадзеных паказвае, што тыя

звесткі, збор якіх не быў звязаны з фіскальнымі мэтамі і сведчыў аб

дзейнасці губернатара (дарогі, кірмашы, прамысловыя прадпрыемствы.

рамёствы, асвета і г. д.), завышаліся, а звязаныя са зборам падаткаў і

подацей (колькасць насельніцтва, абавязанага плаціць падаткі і г. д.) -

заніжаліся.

Канцылярыі грамадзянскіх губернатараў былі заснаваны ўказамі

Сената: Мінская - ад 13.04.1793 г., астатнія - ад 27.02.1802 г. У фондах

канпылярыі сканцэнтраваны звесткі аб колькасці насельніцтва (у сельскай

мясцовасці, гарадах і мястэчках), размеркаванне іх па сацыяльных групах

(асобна - яўрэйскага насельніцтва). Тут жа змяшчаюцца дадзеныя аб

развіцці промыслаў, рамёстваў, эвалюцыі цэхавай сістэмы, спісы

прамысловых прадпрыемстваў з колькасцю рабочых на іх, аб памерах

падаткаў, аб развіцці ўнутранага і знешняга гандлю, аб будаўніцтве

мастоў, аб гарадах і мястэчках, аб колькасці войскаў на тэрыторыі

губерняў і г. д.

3.4. ДАКУМЕНТЫ СПРАВАВОДСТВА САВЕЦКАГА ЧАСУ

3.4.1. Агульная характарыстыка

У савецкі час істотна павялічваецда колькасць дакументаў

справаводства і ўзрастае іх роля ў адлюстраванні розных аспектаў жыцця

грамадства. Імкненне дзяржавы да поўнага кантролю над сваімі

грамадзянамі акрэсліла з'яўленне і новых відаў, і болыпай колькасці

розных матэрыялаў. Ператварэнне партыі бальшавікоў напачатку ў

партыю кіруючую, а пасля і ў адзіную прадвызначыла яе перараджэнне у

бюракратычную дзяржаўную структуру. У падручніках па

крыніыазнаўству савецкай гісторыі вызначылася практыка разглядаць

дакументы КПСС як асобную групу крыніц. На наш погляд, гэта не мае

ніякіх падстаў, паколькі ў пераважнай ступені яны не змяшчаюць такіх

характарыстык, што адрознівалі б іх ад дакументаў справаводства (за

выключэннем асобных відаў: праграмы, лістоўкі, пракламацыі і г. д., што

разглядаюцца ў раздзеле -«Публіцыстычныя творы XIX - XX ст.»).

Азначанае датычыцца таксама матэрыялаў прафсаюзных, камсамольскіх і

іншьіх грамадскіх і грамадска-палітычных арганізацый савецкага часу.

3.4.2. Класіфікацыя

Для вывучэння дакументаў справаводства вялікае значэнне маюць

класіфікацыі ў залежнасці ад функцый, якія яны выконваюць у

ажыцпяўленні кіравання і выканання прынятых рашэнняў. Паводле гэтага

крытэрыю можна вызначыць комплексы арганізацыйна-распарадчай,

планавай, улікова-кантрольнай і справаздачнай дакументацыі.

1. Арганізацыйна-распарадчая дакументацыя (АРД) у сваю чаргу

падзяляецца на наступныя групы матэрыялаў:

а) Арганізацыітая дакументацыя, што ўключае палажэнні, статуты (у

тым ліку партыйныя), правілы, нарматывы, абавязкі і вызначае парадак

пэўнай дзейнасці, структуры, задачы, формы і метады выканання,

узаемаадносіны прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый

. Азначаныя

дакументы ствараюцца на ўсіх узроўнях (ад вышэйшых да ніжэйшых) і ў

залежнасці ад гэтага вызначаецца сфера іх дзейнасці, паўнамоцтвы і

тэрміны выканання.

б) Распарадчая дакументацыя ўяўляе сабой працяг арганізацыйнай і

мае асноўнай функцыяй рэалізацыю дзейнасці па кіраванні; да гэтай

групы адносяпь рашэнні, рэзалюцыі, загады, інструкцыі, цыркуляры,

распараджэнні, даручэнні, прадпісанні і наказы.

в) Інфармацыйна-даведачныя матэрыялы, што маюць на мэце

апавяшчэнне аб прынятых рашэннях: афішы, аб'явы, плакаты, бюлетэні.

г) Бягучая перапіска прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і іх

прадстаўнікоў у форме тэлеграм, тэлеграфных і тэлегайпных

паведамленняў, тэлефанаграм. Вельмі істотную частку гэтай групы

складаюць пісьмы насельніцтва ў дзяржаўныя і грамадскія арганізацыі і

ўстановы (сюды ж можна аднесці і дэпутацкія запыты). У савецкі час у

розных установах існавалі аддзелы пісьмаў, дзе апошнія абагульняліся.

Установы павінны былі адрэагаваць на зварот. Матэрыялы праверкі

абмеркавання пісьмаў часам фіксаваліся ў пратакольнай дакументацыі,

асабліва калі вырашэнне пытання і прыняцце мер залежала ад

калегіяльных органаў.

д) Дыпламатычная перапіска, якая мае свае спецыфічныя рысы. Па-

першае, гэта дакладна аформленыя формы: асабістыя і вербальныя ноты,

мемарандумы, памятныя запіскі, якія складаюцца ў адпаведнасці з

нормамі міжнароднага пратаколу. Непрыманне ўстаноўленых формаў з

боку савецкага ўрада часам усё ж выклікала і з'яўленне новых, не зусім

акрэсленых формаў: заявы, пасланні, дэкларацыі і інш.

е) Протоколы і стэнаграмы пасяджэнняў калегіяльных і

калектыўных органаў, канферэнцый, з'ездаў. Колькасць пратакольнай

дакументацыі ў савецкі час істотна ўзрастае. Стэнаграмы з'яўляюцца, на

сутнасці, асобай формай пратакольнай дакументацыі. У адрозненне ад

пратаколу непасрэдна, стэнаграмы ўяўляюць падрабязнае і поўнае

выкладанне ходу пасяджэнняў ці сходаў. 3 1970-х гг. усё часцей

практыкуецца такая форма вядзення пратаколаў, як магнітафонныя

запісы.

Аналізуючы такі комплекс дакументаў, як арганізацыйна-

распарадчая дакументацыя, неабходна мець на ўвазе велізарную

колькасць і разнастайнасць яе матэрыялаў на прапягу XX ст. Калі ў

гісторыкаў сярэднявечча ўзнікаюць праблемы, звязаныя з недахопам

пісьмовых дакументаў, то ў гісторыкаў савецкага часу праблема

адваротная. На пачатку 1920-х гг. з пераходам да мірнага жыцця на

ўстановы навалілася велізарная колькасць папер рознага кшталту. Пры

гэтым чым болын малашсьменным, непрафесійным быў чыноўнік, тым

болып ён патрабаваў справаздач. Бюракратызм захліснуў нават такую

дэмакратычную ўстанову 1920-х гг., як кааперацыя. Сапраўдны акіян

дакументаў затапіў савецкія ўстановы.

Сакратар ЦК КП(б)Б М. Галадзед у сваім дакладзе гаварыў аб адным

з дакументаў: «Сельсаветы атрымліваюць і чытаюць, але наўрад ці

разуме-юць што-небудзь у гэтым цыркуляры, бо ён напісаны мовай,

разлічанай не для сельсавета... там патрабуецца даць звесткі аб

знаходжанні ў межах сельсавета інфузорнай зямлі (наўрад ці пойме

сельсавет, што гэта за звер), «трепляка» (таксама незразумела для селяніна

(для нас таксама. - аут.), далей, фасфарыта (гэта яшчэ туды-сюды), нябеснага

каменю (тут селянін шяк не дадумаецца), метыярытаў, пяску годнага, ключоў

горка-салёных і салёна-горкіх, касцей першабытных людзей і дапатопных

звя

роў»

. Характерна, нгго такое ж меркаванне можна было пачуцъ і ў 1960-я, і

ў 1970-я, і ў 1980-я гг.

Ва ўсіх вышэйшых, цэнтральных і мясцовых органах дзяржаўнай

улады, у партийных структурах, акрамя агульнага справаводства, вялося і

сакрэтнае, што ахоплівала шьфокае кола пытанняў. Так, у фондзе 4

Цэнтральнага камітэта Кампартыі Беларусі вопіс 21 змяшчае матэрыялы

Асобага сектара ЦК КП(б)Б (да 1934 г. - сакрэтны аддзел). Большасць яго

дакументаў «носяць» грыф «секретно» ці «совершенно секретно». Тэта

звесткі з самых розных крыніц, найчасцей аб настроях насельніцтва, аб

рэальным становішчы спраў.

Да таго ж шырокае распаўсюджванне ў савецкі час атрымала так

званае «тэлефоннае права» - калі шмат якія важнейшыя рашэнні, што

патрабавалі асаблівай сакрэтнасці, прымаліся ў вуснай форме. Такая

традьшыя існавала ўжо з першых гадоў савецкай улады. Яшчэ ў

лістападзе 1919 г. было прынята рашэнне, якое патрабавала рабіць толькі

сціслы пераказ справы і пастановы па найболын складаных пытаннях у

афіцыйны пратакол не ўключаць.

2. Матэрыялы планавання народной гаспадаркі ўзнікаюць у сферы

савецкага справаводства ўжо з пачаткам дзейнасці УСНГ (Усерасійскага

Савета народнай гаспадаркі). У 1920-я гг. гэта перспектыўны план

ГОЭЛРО, планы нарыхтовак, тэхніка-эканамічныя планы разгортвання

вытворчасці ў асобных галінах прамысловасці і сельскай гаспадаркі,

гадавыя планы на 1923/24 і 1924/25 гг. і, урэпще, першыя пяцігадовыя

планы, якія распрацоўваліся не толькі ў агульнасаюзных маштабах, але і ў

дачыненні да пэўных галін развіцця гаспадаркі асобных рэспублік СССР,

тэрытарыяльна-адміністрацыйных адзінак і інш.

Дарэчы, у першых

пяцігадовых планах яшчэ не вызначалася сістэма асноўных планавых

паказчыкаў, што дыктаваліся з пэнтра (як у наступных). Яны і па форме, і

па змесце нагадваюць навуковыя даклады і вывучаць іх патрэбна ў

спалучэнні з распрацоўкамі эканамістаў 1920-х гг. Падпарадкаванне

планавых заданняў ідэалагічным устаноўкам і мэтам акрэсліла з'яўленне ў

гэтых матэрыялах нерэальных паказчыкаў і лічбаў і адпаведна такога ж

характару звестак у справаздачах аб іх выкананні. Для вывучэння

дакументаў планавання 1930 - 1980-х гг. карысна прааналізаваць і

матэрыялы партыйных з'ездаў і канферэнцый за адпаведны перыяд.

Сістэма пэўных абавязковых планавых паказчыкаў стрымлівала

пгіцыятыву прадпрыемстваў. Падчас рэформаў (напрыклад, сярэдзіны

1960-х гг.) іх колькасць увесь час скарачалі і тым не меней (як адсечаныя

галовы Змея Гарыныча ў вядомай казцы) яна пасля зноў аднаўлялася.

Трэба мець таксама на ўвазе, што ў рэальным жыцці партыйна-

савецкае кіраўніцтва ўвесь час нацэльвала на перавыкананне (або

датэрміновае выкананне) паказчыкаў планаў. I калі гэтага не адбывалася ў

рэальным жыцці, то адбывалася на паперы.

3. Улікова-кантрольная документация мае на мэце рэгістрацьію

мерапрыемстваў у працэсе кіраўнічай і грамадскай дзейнасці, іх кантроль.

Уліковыя дакументы ўключаюць анкеты, лісткі, журналы і кнігі ўліку,

рэестры, кадастры, табелі, тарыфы, рахункі, балансы. Кантрольныя

(вельмі цесна звязаныя з уліковымі) - матэрыялы рэвізій, праверак,

заключэнняў аб працы, дзейнасці, рэгістрацыі, аднаразовых

абследаванняў. У савецкі час, калі ўсё належала дзяржаве, ствараліся і

даволі эфектыўна працавалі многія сістэмы кантролю. Так, установы

партыйнага кантролю і т. зв. «народнага кантролго» існавалі на ўсіх

узроўнях: ад раённага да ўрадавага. Фінансавую дзейнасць кантралявала

кантрольна-рэвізійнае ўпраўленне.

Неабходна мець на ўвазе, што пераважная частка ўлікова-

кантрольнай дакументацыі мае формы, падрыхтаваныя для статыстычнай

апрацоўкі. Статыстыка ва ўмовах выключнага кантролю дзяржавы за ўсімі

сферамі жыцця часам супадае з улікам і з'яўляенда формай такога ўліку.

Дарэчы, пасля скасавання Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення БССР

у студзені 1930 г. яго функцыі былі перададзены сектару народнагаспа-

дарчага ўліку, а на аснове апошняга было створана ўпраўленне народнага-

спадарчага ўліку БССР (гл. «Статыстычныя крыніцы навейшага часу»).

4. Справаздачная документация абагульняе звесткі названых вышэй

дакументаў (не трэба блытаць справаздачную и справаводчую

дакументацыю). Гэта не толькі агляд, але і аналіз дзейнасці пэўных

устаноў за пэўны час, адначасова і пэўная інтэпрэтацыя вынікаў, якая мае

магчымасць акрэсліць перспектывы развіцця.

Менавіта ўменне скласці справаздачу яшчэ з даўніх часоў

характарызавала працу чыноўніка. У савецкі час шырока практыкаваліся

справаздачы перад пачаткам пасяджэнняў, з'ездаў (з'езды Саветаў,

пасяджэнні Савета Народных Камісараў, партьійныя з'езды і г. д.).

Шырокую распаўсюджанасць атрымалі справаздачы аб працы, агляды,

працоўныя рапарты, зводкі, даклады. Нягледзячы на тое, што змяняўся

час, асобныя з гэтых дакументаў можна параўноўваць з дакументамі

дасавецкага перыяду і знаходзінь шэраг зразумелых падабенстваў

(разыходжанні ў справаздачы і дадатку, завышэнні паказчыкаў, лепшыя

паказчыкі ў тых кіраўнікоў, што працавалі пэўны час, і крытычныя

аспекты ў тых, хто нядаўна заняў пасаду, і г. д.).

Існуе шмат іншага, што аб'ядноўвае дакументы справаводства

розных перыядаў. Па-першае, гэта рэквізіты - лагічна непадзельныя

элементы ў межах з'явы, якая адлюстроўваецца ў дакуменце (напрыклад,

назва прадпрыемства, што прысутнічае ў ім). Па-другое, гэта прыкметы

дакумента ^- яго якасныя асаблівасці (паслядоўнасць падзей, уласці-

васней - напрыклад, мерапрыемствы па павышэнні ўраджайнасігі) і

паказчыкі - як правіла, колькасныя анэнкі (узровень ураджайнасці і інш.).

Як і ў справаводчай практыцы папярэдніх часоў можна вызначыць

комплексы афіцыйных і неафіцыйных дакументаў. Афіцыйныя дакументы

маюць службовае пацвярджэнне іх зместу з боку дзяржаўных і грамадскіх,

партыйных арганізацый. Так, у асабістай справе чыноўніка могуць

знаходзіцца аўтабіяграфія, што мае толькі асабісты подпіс, і

характарыстыка, якая зацвярджаецца прадстаўнікамі адміністрацыі ці

грамадскіх, партыйных арганізацый. У той час як аўтабіяграфія мае

адвольны характар і яе можна ў пэўнай ступені разглядаць як мемуарную

крыніцу, характарыстыка мае дакладна акрэслены фармуляр. Яе звесткі

таксама ў большай ступені зафармалізаваны, у чым можна пераканацца,

параўноўваючы характарыстыкі, выдадзеныя адной установай.

Магчымасщ для параўнання ёсць і ў комплексах матэрыялаў па

асабоваму складу, што адлюстроўваюць звесткі аб прыёме, перамяшчэнні

і звальненні работнікаў, узроўні іх адукацыі, узнагародах і іншую

інфармацыю. Гэта асабістыя справы, працоўныя кніжкі і г. д.

Аднак на шляху да супастаўлення матэрыялаў у справаводстве вельмі

шмат цяжкасцей. Гэта пераважна не адзінкавыя дакументы, а цэлыя

комплексы, што павялічвае аб'ём звестак, якія неабходна перапрапаваць.

Не заўсёды ёспь магчымасць супаставіць прыкметы і паказчыкі

дакументаў справаводства (прыкмета «адукацыя» XIX ст., пачатку XX ст.,

1920 або 1980-х гг., розныя сістэмы злічэнняў - «рубель» пачатку XX ст.,

1940, 1950, 1960 - 1980-х гг. і інш.). Працуючы з дакументамі

справаводства, неабходна найперш дакладна вывучыць структуру той ці

іншай установы, змены ў гэтай структуры, што былі звычайнай з'явай у

савецкія часы (часам цікавую і карысную інфармацыю можна запазычыць

з гістарычных даведак, складзеных архівістамі фонду).

Справаводчая дакументацыя як гістарычная крыніца не вычэрпвае

ўсёй разнастайнасш' з'яў рэчаіснасці. Дакументы ў найменшай ступені

апавядаюць аб самім працэсе дзейнасці. Яны часцей указваюць на яе

неабходнасць (маюць імператыўны характар), але амаль не гавораць аб

матывах дзейнаспі і іншых суб'ектьгўных момантах. Таму вывучэнне

звестак дакументаў неабходна дапаўняпь дадзенымі, запазычанымі з

шшых відаў крыніц.

У сучасны перыяд усё часцей у дачьшенні да комплексаў дакументаў

справаводства прымяняюцца метады колькаснага анаггізу. Аднак, па-першае,

неабходна памятаць, што іх прымяненне мае дапаможны характар і не

3я

Ўляецца самамэтай. Па-другое, неабходна прымапь пад увагу, пгго ў