Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

Спецыфіку наступнага этапу развіцця заканадаўства БССР (1939 -

1945) складае шэраг дакументаў, якія былі выкліканы ўз'яднаннем

Беларусі ў складзе адзінай дзяржавы і з пачаткам ваенных дзеянняў на яе

тэрыторыі. Першая з азначаных падзей звязана з функцыяніраваннем

такога спецыфічнага (для БССР) інстытута, як Народны (Национальны)

сход Заходняй Беларусі. Вядома, што права вылучэння кандыдатау у

дэпутаты мелі пераважна органы часовага кіравання гарадоў і паветаў,

якія зацвярджаліся камандаваннем Чырвонай Арміі. Аднак у астатнім

парадак выбараў у Народны сход быў даволі дэмакратычным: удзел

прымалі ўсе грамадзяне, што дасягнулі 18 гадоў, незалежна ад

нацыянальнасці, веравызнання, маёмаснага становішча і г. д. Народны

сход прыняў важнейшыя для Заходняй Беларусі заканадаўчыя рашэнні -

аб устанаўленні Савецкай улады, канфіскацыі памешчыцкіх зямель,

нацыяналізацыі банкаў і буйных прадпрыемстваў, аб уваходжанні ў склад

БССР.

3 пачаткам ваенных дзеянняў на тэрыторыі Беларусі быў прыняты

шэраг спецыяльных заканадаўчых дакументаў (напрыклад, Указ аб

крымінальнай адказнасщ за распаусюджванне чутак і інш.). Асобныя

прававыя акты сталі вынікам барацьбы за ўздзеянне на насельніцтва. Так,

19.04.1943 г. быў прыняты закон «Аб адказнасщ за пасобнщтва нямецка-

фашысцкім акупантам». У гады вайны працягваў заканадаўчую дзейнасць

Вярхоўны Савет БССР. Частка яго дэпутатаў, Прэзідыум эвакуіраваліся ў

Магілёў, Гомель, а пасля ў Маскву. Пачынаючы з чэрвеня 1942 г. да

1945 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР адкладаў штогод выбары,

падаўжаючы паўнамоцтвы існуючага складу Вярхоўнага Савета. Аднак

важнейшыя заканадаўчыя рашэнні, якія датычыліся тэрыторыі Беларусі,

прымаліся цэнтральнымі дзяржаўнымі органамі СССР (Дзяржаўным

Камітэтам Абароны і інш.).

У развіцці заканадаўства БССР пасляваеннага этапу можна праса-

чыць некалысі стадый. Для другой паловы 1940-х - пачатку 1950-х гг.

характерна захаванне большасці важнейшых заканадаўчых норм і

палажэнняў ваеннага часу (крымінальная адказнасць за адміністрацыйныя

парушэнні, абавязковы мінімум працадзён і інш.). Важнейшыя

законапалажэнні БССР звязаны з дэталізацыяй законаў, прынятых

цэнтральнымі органамі СССР.

Новая стадыя ў пасляваенным заканадаўстве - сярэдзіна 1950-х -

1980-я гг. Яна характарызуеіша паступовай адменай сумнавядомых

пастаноў 1934 і 1937 гг., законапалажэннямі аб рэабілітацыі пацярпеўшых

у гады культу асобы (сярэдзіна 1950-х гг.; другая палова 1980-х гг.);

пашырэннем паўнамоцтваў саюзных рэспублік; распрацоўкай

рэспубліканскіх кодэксаў законаў у адпаведнасці з дзеючай

канстытуцыяй. Заканадаўчыя паўнамоцтвы меў Вярхоўны Савет БССР, у

перапынках паміж яго сесіямі выдаваліся ўказы Прэзідыума Вярхоўнага

Савета (апошнія не павінны былі супярэчыць дзеючым законам). Савет

{

/Ііністраў рэспублікі заканадаўчых функпый не меў, аднак на справе для

этага перыяду характэрна вялікая колькасць падзаконных актаў, якія ў

начнай ступені скажалі сэнс прынятых законаў.

Апошні, трэці (яшчэ непрацяглы), перыяд пачаўся з 1991 г., калі ў жніўні

Дэюіарацыі аб суверэнітэце Беларускай ССР (27.07.1990 г.) быў нададзены

статус канстьгіуііьійнага акта. Найбольш характэрная рыса заканадаўства гэтага

перыяду - верхавенства законаў Рэспублікі Беларусь на яе тэрыторыі (са жшўня

1991 г. па сакавік 1994 г. асноўны з іх - Дэкларацыя аб суверэнггэце БССР, з 15

сакавіка 1994 г. - Канстьггуцыя Рэспублікі Беларусь).

1.5.2. Асноўныя віды заканадаўчых дакументаў навейшага часу

Дэкрэты (ад лац. пастанова, рашэнне) - першыя заканадаўчыя

дакументы Савецкай улады. Яны ўвогуле характэрны менавіта для

заканадаўчай творчасці цэнтральных дзяржаўных устаноў і з'ездаў

Саветаў Савецкай Расіі ў першыя гады. Пераважнае прызначэнне

важнейшых савецкіх дэкрэтаў - барацьба за ўплыў на народныя масы.

Такое меркаванне пацвярджаюць выказванні, нататкі аднаго з іх творцаў -

У. I. Леніна: «Гэтыя дэкрэты, якія практычна не маілі быць праведзены

адразу і поўнасцю, мелі вялікую ролю для прапаганды» (ПСС. Т.35,

с 198 - 199); «простаму рабочаму і селяніну мы свае ўяўленні аб палітыцы

адразу давалі ў форме дэкрэтаў» (ПСС. Т.45, с 111). У пэўнай ступені

дэкрэты можна параўнаць з царскімі маніфестамі. Агітацыйна-

прапагандысцкія функцыі першых дэкрэтаў абумовілі даступнасць іх

мовы і своеасаблівасць апублікавання. Часам яны выдаваліся ў выглядзе

лістовак, пракламацый, спецыяльных брашур. Да таго ж у першыя месяцы

Савецкай улады не была выпрацавана заканадаўчая тэрміналогія.

Заканадаўчыя дакументы, што з'яўляліся па сваім значэнні дэкрэтамі,

называліся пастановамі (і наадварот). Таму дэкрэты першых гадоў

Савецкай улады разглядаюцца таксама як збіральная назва ўсіх

важнейшых дакументаў заканадаўства вышэйшых органаў улады

Савецкай Расіі: рэзалюцый, адозваў, пастаноў, дэкларацый ВРК, з'ездаў

Саветаў, ВЦВК, СНК, Савета Працы і Абароны.

Канстытуцыя (ад лац. лад) фармулюе асноўныя прынцыпы

фамадскага і дзяржаўнага ладу, характарызуе сацыяльна-эканамічную і

палітычную аснову грамадства і дзяржавы. Ва ўмовах ідэалагізацыі ўсіх

фер жыцця ў СССР, канстытуцыі пераважна ствараліся не для рэальнага

Рэгулявання заканадаўчага працэсу, а з пэўнымі ідэалагічнымі мэтамі.

Пры гэтым змена пэўнай ідэалагічнай канпэпцыі выклікала змену кансты-

УЧьіі (найбольш характэрны прыклад - Канстытуцыя СССР 1977 г.).

Першая савецкая канстытуцыя - Канстытуцыя РСФСР была прынята

Юліпеня 1918 г. Усерасійскім з'ездам Саветаў. Яна стала асновай

распрацоўкі канстытуцый іншых савецкіх рэспублік, у прыватнасці

першай Канстытуцыі Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь

(ССРБ). Аіюшняя была ўхвалена I Усебеларускім з'ездам Саветаў (люты

1919 г.) і мела шэраг адрозненняў. Па-першае, яна была разлічана на

кароткачасовы перыяд і з'яўлялася менш распрацаванай (мела не 6

раздзелаў, а 3). Некаторыя важнейшыя канстытуцыйныя нормы (аб

выбарчым праве, аб мясцовых органах улады і кіравання, аб бюджэтным

праве) не знайшлі тут адлюстравання. Асобныя пункты замацавалі

спецыфіку Беларусі: улічваючы, што болыпасць этнічнага беларускага

насельніцтва - сяляне, Канстытуцыя ССРБ вызначыла, што «Беларуская

Рэспубліка ёсць свабоднае сацыялістычнае грамадства ўсіх працоўных

Беларусі», дзяржава «рабочага класа і бяднейшага сяляяства». Як вядома,

Канстытуцыя РСФСР - канстытуцыя дзяржавы «дыктатуры

пралетарыяту» - забяспечвала пэўныя перавагі ў выбарчым праве для

рабочага класа і фактычна гэтыя нормы дзейнічалі на тэрыторыі ССРБ

(пасля-БССР).

Утварэнне СССР выклікала неабходнасць заканадаўчага афармлення

асноўных прынцыпаў саюзнай дзяржавы. Першая Канстытуцыя СССР

1924 г. вызначала структуру вышэйшых органаў агульнасаюзнай улады і

кіравання, іх кампетэнцыю. Асноўная асаблівасць гэтай Канстытуцыі ў

тым, што яна разглядала толькі пытанні новай саюзнай дзяржавы і не

датычылася аспектаў вызначэння асноў эканамічнага і палітычнага ладу,

правоў і абавязкаў грамадзян і інш.

Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага і гістарычнага развіцця

нацыянальных рэгіёнаў бьші замацаваны ў канстытуцыях саюзных

рэспублік. Другая Канстытуцыя БССР распрацоўвалася на працягу

некалькіх гадоў. Першы яе праект, прадстаўлены IV сесіі ЦВК VI

склікання ў лютым 1925 г., не быў зацверджаны, паколькі ён празмерна

пашыраў функцыі вярхоўных органаў БССР. Пасля дапрацоўкі (у 1927 г.)

Канстытуцыя юрыдычна аформіла добраахвотнае і свабоднае

ўваходжанне БССР у склад СССР, адлюстравала пашырэнне сацыяльнай

асновы Савецкай дзяржавы. У асобных артыкулах (20 - 23) Канстытуцыі

1927 г. быў дэталізаваны прынцып раўнапраўя нацый (раўнапраўя

мясцовых - беларускай, яўрэйскай, рускай і польскай моў, статус

беларускай мовы як мовы міжнацыянальных зносін, прызнаннс

забеспячэння навучання на роднай мове, выданне важнейшых

заканадаўчых актаў на ўсіх мясцовых мовах). Асноўная рыса Канстытуцьи

1927 г. - дакладнае размежаванне функцый дзяржаўных органаў: з'езд

Саветаў (арт. 24, 27, 30, 38) і ЦВК БССР (арт. 25). Адмянялася права СНК

БССР у неадкладных выпадках самастойна выдаваць заканадаўчыя акты

(арт. 41). Абмежаванне кампетэнцыі СНК ператварала яго ў выключна

выканаўчы дзяржаўны орган. Упершыню ў канстытуцыйным будаўніцтве

рэспублікі Канстытуцыя 1927 г. рэгулявала ўзаемаадносіны СНК БССР з

падпарадкаванымі яму органамі кіравання, замацоўвала прававы статус

мясцовых органаў улады. Вызначала, што пытанні аб зменах тэрыторыі

рэспублікі павінны разглядацца толькі на з'ездах Саветаў Беларусі.

Канстытуцыя захавала за рэспублікай права свабоднага выхаду з Саюза.

У 1936 г. была зацверджана новая Канстытуцыя СССР, якая

ўстанаўлівала аднастайнасць дзяржаўна-прававых нормаў на ўсёй

тэрыторыі Савецкага Саюза (на яе аснове ў 1937 г. - чарговая

Канстытуцыя БССР). Важнейшым органам дзяржаўнай улады ў

рэспубліцы абвяшчаўся Вярхоўны Савет, які выбіраўся тэрмінам на 4

гады і дзейнічаў на аснове Канстытуцый БССР і СССР. Пры гэтым

кампетэнцыя заканадаўчых і выканаўчых органаў БССР была значна

звужана. Канстытуцыя БССР 1937 г. адлюстравала ў пэўнай ступені

дзейнасць рэпрэсіўнага заканадаўства. Так, палітычнай асновай БССР

вызначаліся Саветы, якія «ўзмацніліся» ў выніку «разгрому беларускай

нацыянальнай контррэвалюцыі».

Канстытуцыя 1937 г. дзейнічала па мерках савецкага часу даволі

працяглы тэрмін (да 1978 г.), яе асобныя пункты неаднаразова змяняліся і

дапаўняліся. У 1938 г. Канстытуцыя ўжо не змяшчала абавязковага

прынцыпу публікацыі ўсіх важнейшых законаў на польскай і яўрэйскай

мовах. У 1939 г. былі унесены папраўкі аб пашырэнні тэрыторыі БССР, у

1944 г. - аб пашырэнні паўнамоцтваў рэспублікі (стварэнні саюзна-

рэспубліканскіх наркаматаў абароны і міжнародных спраў), у 1946 г. - аб

перайменаванні наркаматаў у міністэрствы і г. д.

Апошняя Канстытуцыя БССР была прынята ў 1978 г. Яна, як і

папярэдняя, у значнай ступені з'яўлялася адлюстраваннем і дэталізацыяй

палажэнняў агульнасаюзнай канстытуцыі (у дадзеным выпадку - 1977 г.).

Абвяшчэнне новых Асноўных законаў Саюза і рэспублік было выклікана

пераважна ідэалагічнымі меркаваннямі, таму Канстытуцыя 1978 г.

з'явілася яшчэ больш дэкларатыўнай (права на жыллё пры захаванні

велізарных чэргаў, свабода сумлення пад ідэалагічным кантролем і г. д.).

Адпавядаючы Канстытуцыі СССР 1977 г., Канстытуцыя БССР 1978 г.

замацавала ролю Кампартыі як «кіруючай і накіроўваючай палітычнай

сілы».

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь была прынята 15 сакавіка 1994 г.

* адрозненне ад Канстытуцьи БССР, яна ўсталявала прэзідэнцкую ўладу.

Але адзіным заканадаўчым органам дзяржаўнай улады заставаўся

Вярхоўны Савет. Прэзідэнт падпісваў законы і меў права вярнуць іх на

Дапрацоўку ў Вярхоўны Савет, ён выдаваў у межах сваіх паўнамоцтваў

Указы і распараджэнні, аднак апошнія не павінны былі супярэчыць

Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусь. У адпаведнасці з панраўкамі

пасля рэферэндуму 24 лістапада 1996 г., «у выпалках, прадугледжаных

канстытуцыяй, Прэзідэнт выдае дэкрэты, што маюць сілу законаў»

У адрозненне ад Канстытуцыі БССР 1978 г., Канстытуцыя Рэспублікі

Беларусь не прадугледжвала асобых паўнамоцтваў Прэзідыума

Вярхоўнага Савета (права тлумачэння законаў, выдання ўказаў і г. д.).

Права заканадаўчай ініцыятывы маюць дэпутаты Вярхоўнага Савета,

Прэзідэнт рэспублікі, Кантрольная палата, пастаянныя камісіі ВС,

Вярхоўны суд рэспублікі, Вышэйшы гаспадарчы суд рэспублікі, а таксама

грамадзяне, якія валодаюць выбарчым правам у колькасці не менш як 50

чалавек. Важнейшыя заканадаўчыя рашэнні па пытаннях, звязаных са

зменамі ў канстытуцыі (канстытуцыйных), прымаюцца не менш як 2/3

галасоў дэпутатаў Вярхоўнага Савета.

3 часу прыняцця Канстытуцыі СССР 1936 г. асноўнай і найбольш

распаўсюджанай разнавіднасцю заканадаўчых дакументаў сталі законы.

Законы прымаліся выключна Вярхоўным Саветам. У якасці прыкладу

можна прывесці Закон БССР «Аб сялянскай (фермерскай) гаспадарцы»

(1991), Закон Рэспублікі Беларусь «Аб патэнтах на вынаходніцтва» (1993)

ішш.

Законы могуць развіваць асобныя палажэнні адпаведных кодэксаў,

Асноў заканадаўства і ў выніку захоўваюцца як самастойныя дакументы.

Напрыклад, акрамя Кодэкса законаў аб працы Рэспублікі Беларусь,

дапоўненага ў 1992 г., дзейнічае закон «Аб пенсійным забеспячэнні»

(1992). Акрамя таго, закон з'яўляўся такой формай заканадаўчага

дакумента, якая ўводзіла ў дзеянне іннгыя нарматывы - кодэкс,

канстытуцыю і г. д.

Сістэматызацыя законаў можа адбывацца ў двух напрамках. Першы -

інкарпарацыя - аб'яднанне дакументаў заканадаўства без іх змен па

храналагічнай, алфавітнай, тэматычнай ці іншай прыкмеце. Другі -

кадыфікацыя, калі заканадаўчыя дакументы аб'ядноўваюцца ў структурна

адзінае цэлае, што ахоплівае пэўную галіну грамадска-прававых адносін.

Пры гэтым ліквідуюцца прабелы ў заканадаўстве, ліквідуюцца

супярэчнасці, замяняюцца не адпаведныя новым умовам палажэнні.

З'яўляецца новы па сутнасці і форме заканадаўчы акт - кодэкс.

Першыя кодэксы, яюя дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі, - кодэксы

РСФСР, якія былі распрацаваны восеннго 1918 г. Першы беларускі

кодэкс - Зямельны - быў зацверджаны ў 1924 г., а ў 1925 г. у выніку

ўзбуйнення тэрыторыі БССР перапрацаваны і установлены для ўсёй

тэрыторыі рэспублікі. Новы этап распрацоўкі рэспубліканскіх кодэксаў

(канец 1950 - пачатак 1960-х гг.) адбываўся ва ўмовах пашырэння

паўнамоцтваў саюзных рэспублік. Многія з іх з дапаўненнямі і

змяненнямі дзейнічаюць па сённяшні дзень.

~!4

Распрацоўка рэспубліканскіх кодэксаў права прадвызначыла тое, што

з 1960 г. (да апошніх гадоў існавання СССР) агульнасаюзнае

заканадаўства стала кадыфікавацца пераважна ў форме «Асноў» ці

«Асноў заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік». Заканадаўчыя

дакументы, нашкалт «Асноў заканадаўства», змяшчалі найбольш

агульныя прынцыпы і асноўныя інстытуты адпаведных галін

заканадаўства, адзіныя і абавязковыя для ўсіх саюзных рэспублік. Яны

складалі аснову для распрацоўкі рэспубліканскіх кодэксаў і іншых

законаў. Аднак у тых галінах, якія датычыліся выключнай кампетэнцыі

Саюза, саюзныя кодэксы змяшчалі вычарпальнае прававое тлумачэнне

асобных нормаў (напрыклад, «Паветраны кодэкс СССР»).

Сярод нарматыўных дакументаў заканадаўчага характару шырокае

распаўсюджанне ў канцы 1930-х - 1980-я гг. мелі ўказы Прэзідыума

Вярхоўнага Савета (СССР і саюзных рэспублік). Значная колькасць указаў

датычылася пытанняў дзеючага заканадаўства, уносіла ў яго пэўныя

змены і дапаўненні. Па канстытуцыях СССР і БССР указ не адмяняў

закону, а толькі прыпыняў яго дзеянне. Каб атрымаць сілу закону, указ

павінен быў зацвярджацца сесіяй Вярхоўнага Савета. Аднак гэтая

прававая норма не заўсёды вытрымлівалася. Напрыклад, у 1939 г.

Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР прыняў рашэнне аб перайменаванні

сталіцы рэспублікі з Менска ў Мінск. Між тым такая назва горада была

зацверджана Канстытуцыяй, а канстытуцыйны закон патрабаваў

перагляду на сесіі Вярхоўнага Савета не менш як 2/3 галасоў.

Важныя функцыі мелі пастановы Прэзідыума Вярхоўнага Савета

(з 1990 г. - Вярхоўнага Савета). Найперш, тэта тлумачэнне законаў - па

заканадаўству афіцыйнае тлумачэнне валодае той жа сілай, што і рашэнне

(закон, указ), якое тлумачыцца.

Неабходна мець на ўвазе, што з другой паловы 1920-х гг. усё

большае распаўсюджанне атрымліваюць сумесныя пастановы выканаў-

чых органаў дзяржавы і вышэйшых органау партыі. Напачатку яны

з'явіліся ў форме зваротаў, але з 1930-х гг. у іх тэксце ўсё большае месца

займае пастаноўчая частка. Таму гэтыя дакументы, якія захоўвалі асобныя

рысы зваротаў, называлі сумеснымі пастановамі. Сумесныя пастановы

партыйных і дзяржаўных органаў рэспублікі выклікаліся пераважна

яўленнем пастаноў саюзнага цэнтра. Напрыклад, у лютым 1933 г. СНК

ЕССР 1 ЦК КПБ(б) у адпаведнасці з пастановай СНК СССР і ЦК ВКП(б)

Д 19.01.1933 г. прынялі пастанову «Аб устанаўленні абавязковай сістэмы

нарыхтовак». Сумесныя пастановы па Канстытуцыі не з'яўляліся законам.

* тых выпадках, калі ў іх закраналіся пытанні заканадаўчага характару,

яны павінны былі атрымаць зацвярджэнне вярхоўнага органа ўлады.

Ацнак на ирактыцы многія важнейшыя рашэнні (фактычна раўназначныя

закону) у 1930-я гг. былі прыняты менавіта ў форме сумесных пастаноў.

1.5.3. Асноўный публікацыі дакументаў

заканадаўства навейшага часу

Неабходна яшчэ раз нагадаць, што апублікаванне з'яўляецца

абавязковым для кожнага з дакументаў заканадаўства. Для таго каб закон

выконваўся, ён павінен быць даведзены да ведама грамадзян.

Дзеючым прызнаецца тэкст закону, апублікаваны ў афіцыйным

выданні. Асобныя з вядомых законаў навейшага часу Беларусі з'явіліся ў

выглядзе лісткоў, лістовак, брашур і г. д. (Дэкрэт аб зямлі, Устаўныя

іраматы БНР і інш.). Гэтыя выключныя выпадкі патрабуюць асаблівай

увагі даследчыка. Ужо ў першыя сто дзён Савецкай улады былі прыняты

заканадаўчыя рашэнні аб парадку зацвярджэння і апублікавання законаў

Сапраўдным тэкстам лічыўся занверджаны ўрадам арыгінал дэкрэта і яго

друкаванае ўзнаўленне ў «Газете Временного рабоче-крестьянского

правительства». 3 сакавіка 1918 г. афіцыйным выданнем стала газета

«Известия» (орган ВЦВК). 3 беларускіх выданняў, дзе друкаваліся законы

і ўрадавыя пастановы Беларускай рэспублікі, трэба назваць «Известия

Временного рабоче-крестьянского правительства Белоруссии» (на рускай,

беларускай, польскай, яўрэйскай мовах). На жаль, захаваліся толькі

асобныя нумары гэтага выдання.

Сярод іншых выданняў найважнейшае значэнне мела «Собрание

узаконений...» («Збор законаў...»), якое выдавалася і ў Маскве (РСФСР,

да 1938 г.), і ў рэспубліцы (да № 19 за 1938 г.). Пачатак выданною гэтай

серыі быў пакладзены Наркаматам юстыцыі Расійскай Савецкай

Рэспублікі ў снежні 1917 г. У Ы законы і пастановы Савецкай улады

сістэматызаваны і размешчаны ў храналагічным парадку, дакументы

маюць парадкавы нумар па кожным годзе. Выданне не мела рэіулярнага

характару, а выходзіла па меры паступлення нарматыўных матэрыялаў.

«Собрание узаконений...» («Збор законаў...») - найбольш поўная

публікацыя дакументаў заканадаўства.

Законы і распарадчыя дакументы ўрада СССР з 1924 г. друкаваліся ў

«Собрании законов и распоряжений рабоче-крестьянского правительства

СССР». У першым аддзеле змяшчаліся дакументы заканадаучага

характару, а астатнія (аб прызначэннях і ўзнагародах, аб зацвярджэнні

статутаў акцыянерных таварыстваў і інш.) - у другім. Першы аддзел

«Собрания законов...» друкаваўся на шасці мовах, у тым ліку беларускай

(«Збор законаў...»).

3 7 красавка 1938 г. замест «Збору законаў...» пачалі выходзіць

«Ведомости Верховного Совета СССР». Першыя гады «Ведомости»

выпускаліся ў выглядзе газеты, а з 1944 г. да апошніх месяцаў існавання

СССР (1991 г.) - у форме бюлетэняу. У 1938 г. (№ 1-19 за першыя шэсць

месяцаў) друкаваўся яшчэ «Збор законаў і распараджэнняў рабоча-

сялянскага ўрада БССР», а з другой паловы 1938 г. - «Збор пастаноў і

распараджэнняў урада БССР», які не змяшчаў дакументаў заканадаучага

характару. Пэўную інфармацыю за перыяд з канца 1938 г. аб

заканатворчасці вышэйшага органа ўлады Беларусі змяшчае публікацыя

стэнаграфічных справаздач сесій Вярхоўнага Савета БССР («Першая сесія

Вярхоўнага Савета БССР 25 - 28 ліпеня 1938 г.» і інш.).

Дэмакратызацыя грамадска-палітычнага жыцця сярэдзіны 1950-х гг.

мела пэўны ўгшыў і на публікацыю дакументаў заканадаўства. У 1956 г.

друкуецца абагульнены «Зборнік законаў Беларускай ССР і ўказаў

Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР за 1938 - 1955 гг.» (на

рускай і беларускай мовах). Гэтая традыцыя была працягнута ў 1960 -

1970-х гг., калі з'явіліся грунтоўныя выданні законаў Беларускай ССР за

перыяд з 1938 г. (2-томнае выданне 1968 - 1969 і 3-томнае 1971 - 1974).

1.5.4. Методыка аналізу дакументаў заканадаўства

Законы (як і акты) - рэшткі прававых адносін пэўнага часу. На

пачатковым этапе развіцця крыніцазнаўства асобныя даследчыкі

ідэалізавалі дакументальныя крыніцы. Так М. П. Ліхачоў (аўтар

падручніка «Текстология». М., 1901) пісаў: «Юрыдычныя і

адміністрацыйныя дакументы, акты дзяржаўныя і прыватныя даюць нам

паказанні дакладныя і фактычныя. Творцы дагавораў, духоўных, правых,

купчых і ўкладных дзейнічалі дзеля саміх сябе, а зусім не для нашчадкаў і

даследчыкаў. Ім не было патрэбы апраўдвацца ці падманваць». I калі ў

дачыненні да асобных актаў (велікакняжацкія даравальныя на зямлю,

пасады і інш.) зазначаліся асобныя карыслівыя мэты, то ў адносінах да

законаў адкідваліся ўсякія сумненні ў тым, быццам яиы не

адлюстроўваюць дакладна фактаў рэчаіснасці. Распрацоўка праблемы

верагоднасці заканадаўчых дакументаў - заслуга ў вялікай ступені

Даследчыкаў савецкай школы крынщазнауства.

Сапраўды, усе бакі грамадскага жыцця, зафіксаваныя ў нарматыўных

Дакументах, - гэта непасрэдныя рэшткі гістарычных фактаў, часткай якіх

яны з'яўляюцца. Але разам з тым законы змяшчаюць і элемент

«паданняў» аб гістарычным факце. Яны з'явіліся ў пэўных гістарычных

Умовах, на іх адбілася пазіцыя складальнікаў (пазіцыя суб'ектыўная, бо

ыяўляла іх погляды на парадак рэчаў у дзяржаве). У наибольшая ступені

Эт

а акрэсліваецца ва ўводнай прэамбуле ці ўводнай частцы заканадаучага

Документа (у якасці прыкладу можна прывесці царскія маніфесты,

авецкія дэкрэты і інш.). Таму для аналі?" заканадаучага дакумента пасля

Устанаўлення яго верагоднасці (т-х методыка, падобная для ўсіх

кументаў) неабходны ўважлівы оналіз умоў, у якіх рыхтаваўся закон.

Закон - гэта ў большасці выпадкаў яшчэ не сам факт, які звычайна па

сваім характары значна шырэйшы і па аб'ёме, і па змесце. Важнейшае ў

заканадаўчым дакуменце - яго пастаноўчая частка, выяўленая ў ім

прававая норма. Для аналізу гісторыі прававой думкі ў гэтым сэнсе

вызначэнне сапраўднасці раўназначна выяўленню верагоднасці. Аднак у

рэальным жыцці ўстанаўленне прававой нормы не прадвызначае яе

выканання ў поўным аб'ёме. Таму аналіз заканадаўчага матэрыялу

павінен спалучацца з аналізам іншага дакументальнага матэрыялу

(найперш распарадчага характару).

Такім чынам, аналіз зместу закону не можа быць фармальна

юрыдьгчным. Кожны закон (прававая норма) - гэта складаная частка

цэласнай і адзінай сістэмы права, што вызначае ўстанаўленне крыніц таго

щ іншага заканадаўчага дакумента. Акрамя таго, у грамадскім жыцці

кожны закон дзейнічае ў цеснай узаемасувязі з іншымі законамі. Таму

любы заканадаўчы дакумент патрэбна разглядаць і ў сувязі з адпаведнымі

з'явамі гістарычнага мінулага (генетьгчны рад), і з фактамі сучаснай

закону рэчаіснасці (структурны рад).

I апошняе: неабходна мець на ўвазе, што ў заканадаўчых дакументах

ёсць шэраг звестак, якія не маюць дачынення да права і якія трапілі ў іх

незалежна ад волі складальнікаў. Так, у Рускай праўдзе ўпамінаюшда

прылады працы сельскагаспадарчай вытворчасці, хатняя птушка; у

Статутах ВКЛ - суадносіны цэн на розныя віды рамеснай і

сельскагаспадарчай прадукныі і г. д.

Абагулім: устанавіўшы сапраўднасць (месца, час, умовы ўзнікнення)

крыніцы, даследчык чэрпае з яе матэрыял аб гістарычным мінулым. Але

аналіз гэтага матэрыялу павінен праводзіцца, як аналіз часткі мінулага і

адначасова сведчання аб ім. Вызначэнне месца юрыдычнага дакумента ў

сістэме грамадскага жыцця дазваляе выявіць, якія новыя прававыя нормы

ўведзены тым ці іншым дакументам заканадаўства і ў якой ступені яны

дзейнічалі. I ўрэшце, выяўляецца ўскосная (дадатковая) інфармацыя, якая

трапіла ў дакумент незалежна ад волі яго складальнікаў.

2. АКТАВЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ

2.1. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА

Ужо ў Старажытным Рыме назоўнік асіш разумелі як «дзеянне, акт,

учынак». Тэрмін «акт» у значэнні «дакумент» паходзіць, верагодна, ад

формулы асійт езі («здзейснена»), якая ўжывалася ў заключнай частцы

старажытнарымскіх дакументаў. У беларускай прававой лексіцы тэрмін

«акт» стаў шырока ўжывацца толькі з XVIII ст. У сучаснай гістарычнай

літаратуры тэрмін «актавыя матэрыялы» ўжываецца ў шырокім і вузкім

сэ

нсе слова. У шырокім - гэта ўсе дакументы ўвогуле (найчасцей - у

дачыненні да заканадаўчых дакументаў). Такое разумение тэрміна «акт» у

большай ступені з'яўляецца прымальным для таго перыяду развіцця

(найперш па гісторыі манархічных дзяржаў), калі размежавання паміж

заканадаўчай і выканаўчай уладай не існавала. У вузкім значэнні: акты

гістарычныя - гэта дакументы, у якіх у форме пэўных юрыдычных нормаў

зафіксаваны эканамічныя ці палітычньы здзелкі, дагаворы паміж

прыватнымі асобамі, прыватнымі (юрыдычнымі ці фізічнымі) асобамі і

дзяржавай. Менавіта апошняга вызначэшія прытрымліваецца аўтар

вядомага падручшка па актаваму крыніцазнаўству (дыпламатыцы)

С. М. Каштанаў

. У далейшым будзем разглядаць тэрмін «актавыя

матэрыялы» ў яго вузкім значэнні.

2.2. ВІДЫ АКТАЎ

Класіфікацыя актавых матэрыял аў вельмі складаная. Гэта

вызначаецца як велізарнай колькасцю іх разнавіднасцей (вядома не

менш як 150), так і шматбаковасцю кожнага акта, цесным

перапляценнем у актах самых розных аспектаў эканамічнай,

сацыяльнай і палітычнай гісторыі. Магчыма, таму класіфікацыі

паводле тэматыка-храналагічнага (С. М. Каштанаў) і сацыяльна-

прававога (А. В. Мураўёў) прынцыпу не замацаваліся ў

крыніцазнаўчай практыцы. Найболып устойлівым застаецца падзел

усіх актаў на публічнаправавыя (урадавага паходжання) і

прыватнаправавыя (заключаныя паміж прыватнымі асобамі). Пры

гэтым адны акты маюць канстуітыўны, пасведчаны характар

(змяшчаюць пэўныя прававыя нормы). Яны з'яўляюцца падставай

для прызнання пэўных праваадносін здзейсненымі і не патрабуюць

дадатковага пацвярджэння. Пасведчанымі з'яўляюцца ўсе публічна-

прававыя акты.

Другая частка актаў мае характар паведамленняў, г. зн.

складаецца для паведамлення («памяці») аб здзейсненых

праваадносінах (здзелцы). Апошні від актаў патрабуе указания часу,

абставін заключанай здзелкі і прысутных пры гэтым сведак, якія пры

неабходнасці могуць пацвердзіць рэальнасць таго, што адбылося.

Так, артыкул 1 раздзела 7 Статута 1588 г. патрабаваў, каб пагадненні

Ра нерухомую маёмасць заключаліся ў пісьмовай форме ў

прысутнасці сведак і заносіліся ў актавыя кнігі. Калі ж у актавым

пратаколе акта не знаходзілі, то ён прызнаваўся падробным

(несапраўдным).

2.3. АКТАВЫ ФАРМУЛЯР

Кожны асобны акт складаецца з граматычна закончаных сказау,

раздзеленых пры публікацыі кропкай («формул», ці «клаўзул»). Уся сума

формул акта называецца фармулярам.

У развітым відзе ўсе акты маюць тры асноўныя часткі: 1) пачатковы

пратакол, дзе ёсць гфысвячэнне Богу (інвакацыя), указание, ад каго

зыходзіць акт, ці імёны ўдзельнікаў здзелкі, вызначаюцца асобы, якім

адрасуецца дакумент (інскрыпцыя), ёсць прывітанне (салютацыя);

2) асноўную частку, якая ўключае прэамбулу (з аб'яўленнем вышэйшай

мэты складання акта), вызначэнне сутнасці справы, забарону пад пагрозай

божай кары ці штрафа парушаць распараджэнне (пагадненне),

пасведчанне аб замацаванні дакумента подпісам і г. д.; 3) канчатковы

пратакол (яго канцылярыя), дзе ёсць формулы аб тым, калі і кім напісаны

акт, пазначаны сведкі заключанай здзелкі (у паведамленых актах).

Подпісы і пячаткі прымыкаюць непасрэдна да канчатковага пратакола.

Азначаны «развіты» паводле фармуляра акт на практыцы меў свае

асаблівасці і адрозненні ў залежнасці ад часу і абставін яго складання;

нават асобныя экземпляры аднаго і таго ж акта часам не супадалі. Таму

С. М. Каштанаў называв гэтую агульную схему фармуляра ўмоўнай,

вызначаючы ў ступені паглыблення ў спецыфіку актаў яшчэ такія

фармуляры, як абстрактны (асобныя разнавіднасці актаў), канкрэтны

(вызначэнне новых груп у межах кожнай разнавіднасці) і індывідуальны.

Алошні з'яўляецца фармулярам асобна ўзятага тэксту.

Адзін з пачынальнікаў расійскага крыніцазнаўства В. В. Ключэўскі

пісаў: «Формулы ў актах ствараюцца з першых прыватных выпадкаў, якія

ўдалося абагульніць у канцылярыях. Утварыўшыся раз і назаўседы,

формулы ўстанаўліваліся ў актах пэўнага віду і з-за некаторага

кансерватызму канцылярый, прасцей гаворачы, з-за іх непаваротлівасці,

жывуць цэлыя стагоддзі. Між тым жыццёвая практыка, адносіны

змяняюцца». Выдатны гісторык трапна заўважыў тую акалічнасць, што

фармуляры актаў могуць адставаць ад жыцця і не ўлічваць гэтага нельга.

Аднак дадзенае палажэнне нельга і абсалютызаваць. Практыка часам

уплывала на фармуляр акта, і яго структура ўсё болыи ускладнялася.

Побач з устойлівымі выразамі-штампамі з'яўляліся апісанні, якія ўзніклі

з-за неабходнасці ахарактарызаваць паняцці, што раней не сустракаліся ў

текстах. Таму пры аналізе акта адным з важнейшых яго элементаў

з'яўляецца параўнанне: вызначэнне тыповых і выпадковых формул, якое

дазваляе акрэсліць месца кожнага акта ў пэўным прававым працэсе.

Другое патрабаванне пры вывучэнні фармуляра акта - вывучэнне

ўсяго комплексу яго клаўзул (формул). Аналізуючы дагавор 1371 г. паміж

маскоўскім і літоўскім вялікімі князямі, Л. У. Чарапнін заўважыў, пгго ёя

<<аД

розніваепца непаслядоўнаспю. Пачатак дакумента як быццам

гаворыць ад імя літоўскага князя Альгерда, а ў далейшым ад імя

маскоўскіх прадстаўнікоў». Гэтае назіранне прымусіла аўтара больш

уважліва прааналізавапь умовы заключэння дагавора. Выявілася, што на

перамовы ў Маскву літоўскія паслы з'явіліся са сваім праектам. Аднак

маскоўскі ўрад вылучыў сустрэчныя патрабаванні. Складзены ў выніку

перагавораў адзін тэкст захаваў сляды прапаноў абодвух бакоў.

2.4. ЭТАПЫ РАЗВІЦЦЯ АКТАВЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ

2.4.1. Актавыя матэрыялы Х-ХШ ст. («рускія» акты)

Да іх найперш патрэбна аднесш' першыя міжнародныя пагадненні

дагаворы Русі з Візантыяй 911, 941, 971 гг., тэксты якіх змешчаны ў

«Аповесці мінулых гадоў». У летапісе ёсць таксама ўказанні на артыкулы

дагавора 907 г., але болыпасць даследчыкаў не лічыць іх рэальнымі.

Растлумачыць, як трапілі дагаворы ў летапіс, складана. Магчыма, гэта

былі перакладзеныя копіі. Ва ўсякім разе, аналіз пагадненняў дазваляе

зрабіць вывад аб залежнасці тэксту дагавора 911 г. ад грэчаскага

арыгінала. Факт сапраўднасці і верагоднасці тэксту дагавора 907 г. мае

істотнае значэнне для вывучэння гісторыі Беларусі, паколыа ў ім Полацк

упамінаецца сярод гарадоў, падуладных Кіеву. На гэтым грунтуецца

думка аб падпарадкаванні Полацка «маці гарадоў рускіх» ужо з часоў

паходу Алега (882 г.). Несапраўднасць гэтага дагавора дазваляе лічыць

такое меркаванне далёкім ад рэчаіснасці.

Да найбольш ранніх рускіх актаў адносяцца царкоўныя уставы.

Вядомы ўстаў князя Уладзіміра Святаславіча - найстаражытнейшы акт,

які вызначыў прававое становішча царквы. У яго аснову быў

пакладзены дагавор Уладзіміра з жонкай Ганнай - сястрой

візантыйскага імператара

. Устаў Яраслава, падобна Уставу

Уладзіміра, меў папярэднікам устаўную грамату - дамову князя з

першым рускім мітрапалітам Іларыёнам. Гэты дакумент вызначау

становішча і структуру праваслаўнай царквы на ўсходнеславянскіх

(«рускіх») землях і таму шмат разоў перапісваўся. Вядома некалькі

рэдакцый гэтага помніка. Адна з іх - «Світак Яраслаўля», апублікаваны

Ў 1846 г. I. I. Грыгаровічам

. Гэтая рэдакцыя (якую называлі яшчэ

«заходнерускай») вядома ў адным спісе пачатку XVI ст., дзе яна

змешчана разам з граматай (прывілеем), якая дадзена вялікім князем

літоўскім Аляксандрам архіепіскапу полацкаму і луцкаму Луку ў Вільні

У 1502 г. (7011, снеж. 26) і пацвярджае за ім правы праваслаўнай

арквы ў аб'ёме, устаноўленым у «Світку».

У XII ст. узнікаюць мясцо выя царкоўныя уставы. Яны афармляюцца

ў выглядзе ўстаўных грамат. У якасці прыкладу можна прывесщ

ўстаўную грамату Смаленскай епіскапіі. У рукапісе яна ўяўляе дакумент,

які складаецца з 4 частак, што адрозніваюцца як па змесце, так і па

палеаграфічных прыкметах. Усе гэтыя частю звязаны з устанаўленнем

матэрыяльных крыніц забеспячэння епіскапіі, хоць і адносяцца да рознага

часу (1136-1150). Тут могуць быць вызначаны: 1) устаўная грамата князя

Расціслава Міхайлавіча, дадзеная Смаленскай епіскапіі; 2) пацвяр-

джальная грамата епіскапа Мануіла; 3) княжацкі запіс аб перадачы

епіскапскай кафедры зямельнай уласнасці з датай 6659 г.; 4) запіс аб

памерах грашовых і натуральных паступленняў кафедры з гарадоў

Смаленскай зямлі.

Як бачым, найстаражытнейшыя з дайшоўшых да нас актаў узніклі

пераважна ў сферы грамадска-палітычных і сацыяльна-палітычных

адносін

. Акты сацыяльна-эканамічных адносін толькі зараджаліся.

Неабходнасць фіксавання ў юрыдычнай форме эканамічных, сацыяльных,

палітычных узаемаадносін узнікла са стварэннем дзяржавы. Але на раншм

этапе развіцця феадалізму пры панаванні нормаў звычаёвага права

патрэба ў пісьмовым акце была нязначнай. Да таго ж, як вядома, умовы

не спрыялі захаванню гістарычных дакументаў на Беларусь Як вынік, па

перыяду да XIV ст. актаў, што датычаць гісторыі Беларусі, амаль не

захавалася. Значна ўзрастала колькасць актаў з XIV ст. Актавы матэрыял

з гэтага часу становіцца масавым, што дазваляе весці яго вывучэнне

комплексна.

2.4.2. Актавыя матэрыялы перыяду ВКЛ

(сярэдзіна XIV - XVIII ст.)

Як вышэй адзначалася, адным з прамежкавых відаў дакументальньгх

крыніц (паміж заканадаўчымі і актавымі матэрыяламі) з'яўляюцца

даравальныя граматы («прывілеі»). У раздзеле «Дакументальныя

крьшіцы» прыведзена агульная характарыстыка прывілеяў агульназемскіх,

абласных, гарадам і асобным групам насельніцтва. Аднак нельга не

ўлічваць прывілеі, згодна з якімі вялікі князь «даруе» тыя ці іншыя правы:

на зямельныя ўладанні, на вызваленне ад выплаты падаткаў, на

заснаванне цэхавых арганізаній і г. д.

Прывілеі («даравальныя граматы») выдаваліся фізічным ш

юрыдычным асобам (установам, гарадам, царквам, манастырам), каш за

імі замацоўвалася якая-небудзь нерухомая маемасць. Гаспадарскі ліст

з'яўляўся пацвярджэннем правоў на зямельнае ўладанне. Лічачы, што

тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага з'яўляецца іх уласнасцю, вялшя

кнЯ

зі літоўскія практыкавалі выдачу прывілеяў на права валодання

зямлёй. Генезіс і рост феадальнай зямельнай уласнасці можна прасачыць

пераважна толькі на аснове велікакняжацкіх прывілеяў. ІІры гэтым

азначаныя лісты маюць (хоць і ўскосна) дамоўны характар. Вялікі князь

дараваў землі, але і шляхта павінна была несці воінскую службу, іншыя

павіннасці перад дзяржавай.

Вялікія князі літоўскія таксама выдавалі і пацвярджальныя

даравальныя граматы. Часам гэта выклікалася судовай спрэчкай (у такім

выпадку яны афармляліся ў выглядзе судовых грамат - «выракаў») або

іншымі іфычынамі. У любым выпадку ў пацвярджальных граматах была

спасылка на тое, што яны складаліся на падставе прадстаўленых

дакументаў («лістоў»). Права выдачы пацвярджальных даравальных

грамат, магчыма, мела і княгіня, жонка вялікага князя літоўскага. Так,

захавалася грамата польскай каралеўны і княгіні Алены Іванаўны баярам

Ільінічам на вызваленне іх ад гарадскіх і валочньгх павіннасцей і выплат,

акрамя ваеннай («панцырнай») службы. У акце ёсць указание, што

Ільінічы паклалі «лист небощика вялікага караля Казимера; а в листе его

стоит, што ж тые бояре здавна, з Витовта, з местом и з волостью подачок

и тяглей никоторых с намі не служйвалі, только служйвалі службою

панцерною». Азначаная грамата дае магчымасць прасачыць становшгча

такой сацыяльнай катэгорыі, як «панцьфныя баяры» (ваенныя слугі).

Захаваліся таксама прывілеі вялікіх князёу літоўскіх, якія вызвалялі

тых ці іншых асоб ад юрысдыкцыі звычайнага суда. Такі прывілей, у

прыватнасці, быў выдадзены Францыску Скарыне ў 1532 г.

Да даравальных блізкія ўказныя велікакняжацкія граматы («лісты»):

на «дачу» бабровых гоней, пазбаўленне ад мытных пошлін і г. д.

У сферы сацыяльна-эканамічных адносін з ХШ ст. з'яўляецца такі від

актаў, як даная грамата, якая вызначала перадачу нерухомай маёмасці

(вёсак, зямель і г. д.) духоўнай установе (манастыру, царкве і інш.) або

прыватнай асобе. Вы дадзеная царкве ці манастыру такога рода грамата,

па-сутнасці, з'яўлялася ўкладной, як яе часта і называюць. Так, укладной

названа грамата княгіні Ульяны - жонкі вялікага князя Альгерда

Успенскай царкве (1377 г. ці пазней)

. Правесці дакладную мяжу паміж

Данай і ўкладной граматамі не заўсёды магчыма. У Вялікім княстве

Літоўскім падараванні царкве вызначаліся таксама ў выглядзе

Даравальных грамат ад імя тых ці іншых феадалаў (князя

М. I. Мсціслаўскага Пустынскаму манастыру 1526 г., Ю. С. Гальшанскага

^еўскаму Пячэрскаму манастыру каля 1480 г. і інш.).

Шырокае распаўсюджванне мелі граматы, якія замацоўвалі розныя

прыватныя пагадненні (здзелкі) на нерухомую маемасць, перш за ўсё на

зямлю. Найперш трэба адзначыць купчыя (прадажныя) граматы.

Фармуляр іх змяшчае звесткі пра ўдзельнікаў і характар здзелкі.

Указваюцца межы («рубежы землі»), сведкі («а при том были люди

добрые...»), пісец граматы («а писал...»), наяўнасць пячаткі. Шэраг такога

віду грамат меў сведчанне аб тым, што аб'екты нерухомасці «продаж

вечно неподвижно». Апошняя фармулёўка часам дазваляе адрозніць

купчыя ад даных (якія не змяшчалі гарантыі захавання зямлі ці іншай

нерухомасці за тым, хто яе набыў). У невялікай колькасці захаваліся

блізкія па віду да даных і купчыя (прадажныя) менавыя граматы, якія

афармлялі абмен зямлі паміж іх уладальнікамі. У шэрагу выпадкаў блізкія

да вялікага князя асобы атрымлівалі даравальную пацвярджальную грама-

ту («потверженье») купчай, што ў значнай ступені гарантавала недаты-

кальнасць набытай нерухомай маёмасці. У прыватнасці, такую грамату

атрымаў велікакняжацкі пісар Федзька Грыгор'евіч у канцы XV ст.

Цікавай крьшіцай з'яўляліся і арэндныя кантракты. У другой палове

XVI сг. гаспадарскі скарб стаў з болынай шкавасцю адносіцца да гандлю мытам

і сам здаваў іх у арэнду. 3 арандатарамі ад імя караля заключаліся дагаворы, на

падставе якіх яны распараджагася мытам. Пры гэтым, як адзначаў

М. В. Доўнар-Запольскі, агульны характар арэндных кантрактаў на мыт не

змяняўся на працягу XVI ст. і ўключаў наступныя звесткі: вызначэнне аб'ёму

арэндных артыкулаў, сум арэнды, працяглаодь яе і тэрміны выплаты арэнднай

платы. Агаворваліся віды аплаты (таварам або грашыма)

Для вывучэння пачатковага перыяду станаўлення Вялікага княства

Літоўекага істотнае значэнне маюць міжкняжацкія дагаворныя граматы.

Звычайна вялікі князь «дараваў» тыя ці іншыя землі ўдзельнаму князю, а

апошні прызнаваў вярхоўную ўладу вялікага князя. Прыкладам можа

служыць даравальная грамата караля иольскага і літоўскага Уладзіслава

(Ягайлы) князю літоўскаму Скіргайлу на Трокскае, Мінскае, Полацкае

княствы, выдадзеная 25.04.1387 г. Другой часткай пагаднення стала

ленная грамата Скіргайлы 18.06.1387 г.

Для XIV - XVI ст. характэрна наяунасцъ імунітэтных грамат, якія

выдаваліся ад імя князя асобным манастырам. «Аўтаномнае» становішча

шэрагу княстваў у складзе дзяржавы Вялікага княства Літоўскага

садзейш'чала з'яўленню такіх грамат, што выдаваліся мясцовымі князямі.

Асобнъгя з гэтых дакументаў дазваляюць прасачыць, што ўжо ў сярэдзіне

XV ст. палажэнні «Світка Яраслаўля» (разгледжаныя вышэй) не

адпавядалі рэальным суадносінам улады. Так, вынікам канфлікту

мсціслаўскага князя, епіскала і манастыра стала імунітэтная грамата

Юрыя Сямёнавіча Лугвенавіча мсціслаўскаму Ануфрыеўскаму манастыру

1443 г. і аналагічная грамата яго сына Івана 1483 г., якая вызваляла гэты

манастыр ад княжацкай юрысдыкцыі, а таксама юрысдыкцыі

мсціслаўскага ешскапа (што супярэчыла нормам «Світка») .

Прывшеяванае становііпча асобных зямель выяўляецца і пры аналізе

знешнепалітычных актаў. У прыватнасці, захавалася вялікая колькасць

дагаворных грамат Полацка XIV - XV ст. з Рыгай

. Аднак пры

вызначэши іх актавага зместу патрэбна быць асцярожным: шэраг грамат

мае характар афіцыйных пісьмаў.

3 XVI ст. заключэнне міжнародных дагавораў становіцца выключнай

прэрагатывай вягакага князя пры ўзгадненні з панамі-радай і сеймам. Акрамя

зносін з Рыгай і Лівонскім ордэнам важнейшым напрамкам зненше-

палітычнай дзейнасці з'яўлялася Маскоўская (Руская) дзяржава. «Лісты»

вялікага князя маскоўскага і іншыя дакументы дьшламатычнага характару

змешчаны ў складзе кніг і публічных спраў Літоўскай метрыкі, архіве

Пасольскага прьпсаза (выдадзена «Опись архива Посольского приказа за

1626 г.»). У главе 8 выдання ёсць таксама ўказанні на «Граматы Літоўскія» і

«Кнігі літоўскія». У 1843 г. выдадзена «Книга посольская метрики Великого

княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения

Литвы в государствование короля Стефана» (з 1573 па 1580 г. і інш.). У

зборніку дакументаў «Собрание трактатов і конвенций, заключенных

Россией с иностранными державами» (т. 2) надрукаваны звесткі аб падзелах

Рэчы Паспалітай.

Да актавых матэрыялаў можна аднесці і уніі (ад позналац. - яднаць). Пры

гэтым трэба адрозшваць уші як міжнародныя пагадненні - адну з формаў

аб'яднання саюза дзяржаў (асабістыя і дзяржаўныя) і царкоўныя уніі (напр.,

Брэсцкая царкоўная унія 1596 г.). Першай (асабістай) уніяй, што была

заключана паміж Вялікім княствам Літоўскім і Каронай Польскай, была

Крэўская унія 1385 г. Шэраг даследчыкаў лічаць вядомы тэкст Крэўскай уніі

несапраўдным, сфальсіфікаваным. У прыватнасці, гісторык права I А. Юхо

прыводзіць наступныя аргументы:

1) тэкст нагадвае акт безагаворачнай каштуляцыі княства, што не

адпавядала рэальным гістарычным абставінам;

2) акт стаў вядомы толькі пасля смерці Ягайлы ў «Хроніцы» Яна Длугаша,

пасля чаго на Віленскім сейме 1559 г. вялікі князь абяцаў запатрабаваць

выпраўлення «таковых непристойных хроник»;

3) несапраўднасць умоў уніі адзначалі літоўскія паслы на Люблшскім

сейме;

4) акт, які фігурыруе як арыгінал, не мае неабходных рэквізітаў (подпісаў і

пячатак).

Сапраўды, улічваючы імкненне Полыпчы ў XVI ст. уключыць тэрыторыю

аслабленага княства ў свой склад, можна дапусціць, што сапраўды акт уніі быў

або падроблены цалкам, або былі ўнесены пэўныя змены ў яго асобныя нормы.

Такое мфкаванне ў значнай ступені пацвярджае тое, што дайшоўшы да нас

тэкст Крэўскай уніі захаваўся ў архіве не дзяржаўнай канцылярыі, а Кракаўскай

кансісгорыі. Усе міжнародныя пагадненні, якія заключатся Вялікім княствам

•'іггоўскім, павінны аналізавацца як з боку іх знешняй крытыкі, так і ў

адпаведнасці іх зместу рэальным фактам рэчаіснасці (аналіз верагоднасці).

2.4.3. Методыка аналізу актавага матэрыялу

Большасць актаў XIV - XVIII ст. захавалася ў актавых кнігах земскіх

і гродскіх судоў, у кнігах Літоўскай метрыкі. Вялікая частка іх выдадзена

(гл. спіс публікацый крыніц). Падрабязны аналіз гэтых выданняу

зроблены ў манаграфіі М. М. Улашчыка «Очерки по археографии и

источниковедению истории Белоруссии феодального периода»

(М.,1973)

. Па-за разглядам у ей засталіся пераважна публікацыі, якія

выйшлі па-за межамі Расійскай імперыі (а пасля СССР), а таксама

выдадзеныя з 1974 г. (буйнейшыя з апошніх - «Полоцкие грамоты ХІП -

XVI вв.». М.,1977 - 1980). Аднак значная частка актаў заставила

ненадрукаванай. Акрамя таго, даследчык па-магчымасці заўсёды павінен

імкнуцца азнаёміцйа з рукапісным тэкстам, на аснове якога ажыццёўлена

выданне. Этапы аналізу актаў у асноўных сваіх рысах супадаюць з

агульнымі для усіх крыніц.

1. Аналіз знешніх прыкмет: матэрыялу, на якім напісаны акт (папера

на ўсходнеславянскіх землях з'яўляецца ў XIV ст. спачатку з Італіі, у

сярэдзіне XV ст. - з Францыі, з 30-х гг. XVI ст. вытворчасць яе наладжана

ў Вялікім княстве Літоўскім). Аналізуючы вадзяныя знакі (філіграні),

трэба мець на ўвазе, што ўвозімая папера магла запазняцца (г. зн.

дакумент трэба датаваць не раней тых гадоў, аб якіх сведчаць філіграні).

Важныя звесткі дае аналіз почырка. Увогуле для храналагічнай і

геаграфічнай лакалізацыі акта важнае значэнне маюць веды па

палеаграфіі, таланіміцы, генеалогіі і г. д. Аналіз знешніх прыкмет дае

падставу зрабіць пэўныя вывады аб сапраўднасці акта. Аднак канчатковае

заключэнне аб гэтым можна зрабіць толькі на наступным этапе.

2. Аналіз фармуляра - устанаўленне зместу, характару здзелкі,

вызначэнне відавых асаблівасцей акта (прыватнаправавы, публічны) і г. д.

Шляхам параўнальнага аналізу фармуляраў устанаўліваюпда:

а) сапраўдныя акты: чарнавыя, белавыя, памножаныя і адноўленыя.

Чарнавыя акты складаліся ў якасці папярэдняга праекта або варыянта да

яго. Яны даюць інфармацыю аб паходжанні актаў, характары змен,

унесеных у акт. Белавыя акты, пэўным чынам засведчаныя і замацаваныя

пячаткай і подпісамі, з'яўляюцца канчатковай рэдакцыяй акта.

Памножаныя акты пісаліся ў некалькіх экземплярах па колькасці бакоў -

удзельнікаў здзелкі ці дагавора, пазначаных у акце. I ўрэшце, адноўле-

ныя - аднаўляюць тэкст актаў больш ранніх і па нейкіх прычына*

страчаных;

б) акты несапраўдныя. Тут адрозніваюць спісаныя акты (копіі), якія

змяшчаліся найперш у асобных зборніках і значэнне якіх вельмі істотнае,

калі яны засведчаны ў канцылярыі ці ў актавых кнігах, а таксам*

падробленыя і сфальсіфікаваныя акты. У апошніх тэкст сапсаваны

падчысткамі, часам устаўлены падробленыя фразы, прозвішчы,

геаграфічныя назвы. Трэба мець на ўвазе, што для гісторыка пэўную

інфарманыю змяшчаюць і сфальсіфікаваныя акты.

Распаўсюджаная памылка пачынаючага даследчыка - уяўленне аб

тым, што дастаткова ўстанавіць верагоднасць (аўтэнтычнасць) акта,

каб усе звесткі апошняга можна было запазычыць для сваей навуковай

працы. Але кожны акт (як і ў цэлым усе гістарычныя крыніцы), з

аднаго боку, сам з'яўляецца фактам гістарычнай рэчаіснасці, з

другога - змяшчае пэўную інфармацыю аб фактах гістарычнай

рэчаіснасці. Таму для таго, каб прызнаць факт, звесткі аб якім

запазычваюцца з паказанняў крыніцы, што рэальна мелі месца,

гісторык павінен крытычна прааналізаваць не толькі сам факт

існавання гэтай крыніцы, але і яе паказанні аб тым факце, які яго

цікавіць. Гэта значыць, даследчык павінен устанавіць не толькі

сапраўднасць (аўтэнтычнасць) крыніцы, але і яе верагоднасць -

неабходную і дастатковую ступень адпаведнасці паміж з'явай і яе

апісаннем у крыніцы. У сувязі з тым, што большая частка актаў XIII -

XVIII ст. захавалася ў копіях, крытыка верагоднасці - адначасова

асноўны спосаб вырашэння праблемы сапраўднасці.

I ўрэшце, неабходна зазначыць, што крыніца адлюстроўвае толькі

асобныя бакі гістарычных фактаў. Сам факт заўсёды шырэй, чым яго

адлюстраванне. Таму, каб атрымаць максімум інфармацыі аб факце,

неабходна вызначыць канкрэтныя абставіны ўзнікнення тых ці іншых

крыніц, эканамічныя, сацыяльныя, палітычныя і г. д. Гэта асабліва

неабходна для навуковай крытыкі актаў - такога віду крыніц, узнікненне

якіх непарыўна звязана з пэўнымі гістарычнымі ўмовамі.

3. МАТЭРЫЯЛЫ СПРАВАВОДСТВА

3.1. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА

3 таго часу як чалавек вымушаны быў перадаваць інфармацыю, ён

Укаў для таго розныя шляхі. Можна было накіраваць свайго

падначаленага, але вусная перадача інфармацыі магла сказіць яе сутнасць.

*ады з'яўляецца неабходнасць у стварэнні документа (што ў перакладзе з

латыш вызначаецца як «спосаб доказу»).

На працягу стагоддзяў узнікла мноства тыпаў і відаў дакументаў. Іх

^асіфікацыя праводзіцца па наступных крытэрыях.

/. Па спосабу фіксацыі інфармацыі іх дзеляць на пісьмовыя,

графічныя, фона- і фотакінадакументы.

2. Па змесце: на арганізацыйна-распарадчыя, фінансава-разліковыя,

забеспячэння і збыту і па асабістаму складу.

3. Па наименовании загады, пратаколы, распараджэнні, інструкцыі

іг. д.

4. Па відах: тыповыя, прыкладныя, індывідуальныя, трафарэтныя.

5. Па месцы складання: унутраныя і знешнія.

6. Па галоснасці: сакрэтныя і несакрэтныя, для службовага

карыстання. Сакрэтныя дакументы маюць асобую адзнаку аб сакрэтнасці:

«совершенно секретно», «секретно» ці «К».

7. Па тэрмінах захавання: на дакументы пастаяннага, доўгачасовага

(звыш 10 гадоў) і часовага (да 10 гадоў) захавання і г. д.

Асобную трупу дакументаў справаводства складаюць службовыя

пісьмы, тэлеграмы, тэлефанаграмы, якія маюць сваім прызначэннем

перадачу тэрміновых паведамленняў.

У якасці асобных стадый стварэння дакументаў справаводства, як і

іншых відаў дакументаў, можна акрэсліць:

чарнавік - дакумент у папярэдняй рэдакцыі;

арыгінал (аўтэнтык) - першы экземпляр дакумента, складзены ў

адпаведнасці з пэўнымі патрабаваннямі;

копія - дакладнае ўзнаўленне арыгінала з паметай на правым верхнім

ражку - копія. Копія можа быць заверана адпаведнай асобай;

дублікат - асобны від копіі, які выдаецца ў выпадку страты

арыгінала і мае такую ж юрыдычную сілу, што і арыгінал.

Дакументы рэгіструюцца (складаюцца рэестры і інш.). Пры гэтым

яны атрымліваюць пэўны нумар, дату рэгістрацыі.

Дзейнасць устаноў і асоб па стварэнні дакументаў называюць

справаводствам (ад тэрміна справа). У сучасным разуменні справа - гэта

сукупнасць дакументаў, якія датычацца аднаго пытання ці напрамку

дзейнасці і змешчаны пад адной вокладкай.

Адрозніваюць справаводства дзяржаўных і судовых устаноў,

палітычных партый і прыватных гаспадарак.

Любая выканаўча-гаспадарчая дзейнасць выяўляецца ў форме

дакументаў і актаў. Дзяржаўныя ўстановы і асобы, надзеленыя

дзяржаўнай уладай, зносяцца між сабой менавіта праз дакументы. Форма

дакументаў дакладна вызначаецца і рэгулюецца заканадаўствам.

Дакумент - гэта матэрыяльны аб'ект з інфармацыяй, замацаванай

пэўным спосабам для яе перадачы ў часе і прасторы. Дакументу

папярэднічаюць падрыхтоўчыя і прамежкавыя матэрыялы. У друку вы

можаце сустрэць такое вызначэнне, як афіцыйна-дакументальныя

матэрыялы.

Афіцыйны дакумент - гэта дакумент, етвораны арганізапыяй,

установай ці службовай асобай і аформлены ва ўстаноўленым парадку.

Рух дакументаў ва ўстанове пі арганізацыі з моманту іх стварэння ці

атрымання да завяршэння выканання ці адпрацоўкі называюць

дакументазваротам.

Для стварэння дакументаў і працы з імі ва ўстановах звычайна

існуюць спецыяльныя аддзелы, якія маюць назву «канцылярыя».

3.2. МАТЭРЫЯЛЫ СПРАВАВОДСТВА ПЕРЫЯДУ ВЯЛПСАГА КНЯСТВА

ЛІТОЎСКАГА (XIV - ХУШ СТ.). «ЛГГОЎСКАЯ МЕТРЫКА»

3.2.1. Агульная характарыстыка

Для вывучэння дакументаў справаводства Вялікага княства

Літоўскага істотнае значэнне мае «Літоўская Метрика» (ЛМ). Гэта, па-

першае, - гістарычная назва архіўных рукапісных кніг велікакняжацкай

(пазней - агульнадзяржаўнаіі) канцылярыі Вялікага княства Літоўскага

XV - XVII ст. Разам з тым «Літоўская Метрыка» - гэта і назва

канкрэтнага фонду № 389, які захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным

архіве старажытных актаў Расійскай Федэрацыі ў Маскве (ЦДАСА), і гэты

фонд уключае матэрыялы не толькі велікакняжацкай канцылярыі, але і

іншых дзяржаўных устаноў. Адначасова шэраг матэрыялаў, непасрэдна

звязаных з дзейнасцю канцылярыі ВКЛ, захоўваецца ў архіўным фондзе

(2Ы6г. Так глуапа Меігука Ьііешзка) Галоўнага архіва старажытных актаў

(АПЛЦЧУШП

016\\пе

Акі

Ба\упусЬ

АОАО)

Варшаве. Апопгаі з'яўляецца

вышкам дзейнасці архівістаў XVIII ст., пераважна варшаўскіх, і

адлюстроўвае адзін са шматлікіх этапаў упарадкавання матэрыялаў

«Літоўскай Метрыю».

Назва «Літоўская» - таксама ўмоўная. У найбольш старажытным з

вядомых вопісаў 1623 г. матэрыялы канцылярыі названы «Метрыкай

Вялікага княства Літоўскага». Вызначэнне «Літоўская» яны атрымалі ў

XVIII ст. пад пяром варшаўскіх архівістаў, яго ўжываў і найбольш

аўтарытэтны з іх - А. Нарушэвіч (1777 - 1787). Пецярбургскія архівісты

Ўслед за апошнім менавіта так называлі метрыку, тым больш, што такі

тэрмін быў неабходным, каб супрацьпаставіць яе «Кароннай».

Тэрмін «метрыка» таксама ў пэўнай ступені ўмоўны. Ён узнік у

сярэдневяковых канцылярыях і вызначаў кнігі - копіі дакументаў, якія

выйшлі з цэнтральных канцылярый. Пазней значная колькасць кніг была

страчана.

Такім чынам, неабходна, па-першае, адрозніваць матэрыялы

^лікакняжапкай канігылярыі і матэрыялы адпаведных архіўных фондаў;