Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ГІСТАРЫЧНЫ ФАКУЛЬТЭТ

Кафедра крыніцазнаўства і музеязнаўства

С. М. Ходзін

КРЫНЩЫ

ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ

(гісторыка-генетычнае

і кампаратыўнае вывучэнне)

МІНСК

1999

УДК 930.1 (476)

ББК63.3(4Беи)

Х69

Н а в у к о в ы рэдактар

доктар гістарычных навук, прафесар У. Н. Сідарцоў

Рэцэнзенты:

кандыдат гістарычных навук, дацэт кафедры гісторыі Беларусі

старажытнага часу і сярэдніх вякоў Ю. Л. Казакоў;

кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі

новага і навейшага часу А. Г. Каханоўскі

Зацверджана саветам гістарычнага факультета

23 чэрвеня 1998 г., пратакол № 10

Ходзін С. М.

X 69 Крыніцы гісторыі Беларусі ( гісторыка-генетычнае і кампаратыу-

нае вывучэнне): Вучэб. дапам. — Мн.: БДУ. 1999. —193 с

У прапанаваным выданні на падставе і гісторыка-генетычных, кампаратыўных

метадаў дадзены сціслы агляд асноўных тыпаў і відаў крыніц па гісторыі Беларусь

Поўная адпаведнасць структуры і зместу праграмы курса «Крыніцазнаўства»

дазваляе выкарыстаць яго ў якасці падручніка па гэтым прадмеце для студэнтаў

гістарычнага факультэта БДУ. Выданне можа быць цікавым шырокаму колу

чытачоў, усім тым, хто захаапляецца гісторыяй Беларусі і крыніцамі яе вывучэння.

УДК 930.1 (476)

ББК 63.3 (4 Беи)

ОХодзіяС. М, 1999

С БДУ. 1999

ПРАДМОВА

Прапанаванае выданне не з'яўляецца ні даследаваннем, ні падручнікам

у дакладным сэнсе гэтых паняццяў, а спробай кампаратыўнага (гісторыка-

параўнальнага) агляду пісьмовых крынщ па псторыі Беларусі з невялікім

тэарэтычным уступам. Гэта толькі імкненне наблізіцца да асэнсавання той

велізарнай спадчыны, якая засталася нам «ад прадзедаў спакон вякоў» і якую

мы павінны захоўваць, вывучаць і прымнажаць.

Азначаная праца не з'яўляецца першай у вывучэнні ці выкладанні

крыніцазнаўства гісторыі Беларусі. Яшчэ ў 1920-я гг. у БДУ Д. I. Даўгяла

чытаў адпаведны курс. Рэпрэсіі закранулі не толькі асабіста выкладчыка, але

і курс крыніцазнаўства. У 1930 - першай палове 1950-х гт. стаў больш

распаўсюджаным інпгы курс - «Кароткі курс гісторыі ВКП(б)». Вельмі доўга

беларускіх даследчыкаў прьвучалі да таго, што ёсць «першакрыніцы» -

творы класікаў марксізму-ленінізму, партыйныя праграмы, рэзалюцыі і г. д.,

а ўсё астатняе - толькі іх пацвярджае.

Становішча пачало мяняцца з пачатку 1960-х гт. Савецкімі гісторыкамі

распрацоўваюцца тэарэтычныя праблемы крыніцазнаўства, пераасэнсоў-

ваепда погляд на крыніцы савецкага часу. У Маскве ствараў сваю выдатную

працу М. М. Улашчык («Очерки по археографии и источниковедению

истории Белоруссии феодального периода». М, 1973). У рэспубліцы ж

адсутнічаў не толькі таю навучальны курс, але і адпаведныя навуковыя

структуры. Не хацелася б гаварыць аб поўнай адсутнасці крыніцазнаўчых

распрацовак па гісторыі Беларусі ў гэты час. Па крупінках збіраліся яны

3. Ю. Капыскім, В. I. Мялешкам, братамі А. П. і В. П. Грыцкевічамі і многімі

іншымі. Плённа працавалі літаратары (А. I. Мальдзіс, В. А. Чамярыцкі і

інш.), правазнаўцы (I. А. Юхо і інш.).

Акрамя агульнага курса «Источниковедение истории СССР», з канца

1970-х гг. пачаў чытацъ грунтоўны спецкурс па крыніцазнаўству гісторыі

БССР А. П. Ігнаценка. У 1990-я гг. створана і кафедра крыніцазнаўства на

гістфаку БДУ і адпаведны сектар у Інстытуце гісторыі НАН РБ. І ўсё ж трэба

прыкласці вельмі шмат намаганняў, каб пераадолець адставанне.

У аснову прапанаванага выдання пакладзены гісторыка-генетычны і

параўнальна-гістарычны метады: аналіз развіцця асобных відаў пісьмовых

крыніц па гісторыі Беларусі ад іх узнікнення да навейшага часу ў іх

параўнанні па храналагічным і рэгіянальным аспектах. Азначанае выданне

можа быць выкарыстана ў якасці навучальнага дапаможніка па курсу

«Крыніцазнаўства», паколькі поўнасцю адпавядае праграме курса

(прыведзенай у дадатку).

Аўтар выказвае шчырую падзяку за падтрымку і парады Г. Я. Галенчан-

ку, А. П. Ігнаценку, П. А. Лойку, С. В. Марозавай, В. А. Цяпловай, а

таксама С. Б. Кауну за ўдзел у падрыхтоўцы рукапісу да выдання.

Разумеючы недасканаласць першай спробы, аўтар будзе ўдзячны за ўсе

прапановы і крытычныя заўвагі, якія будуць, безумоўна, улічаны пры

падрыхтоўцы наступнага выдання.

УВОДЗІНЫ

Гісторыя, як і іншыя навукі, мае свае метады даследавання. Для ўсіх

вядома, што калі фізік або хімік не змогуць наладзіць эксперымент, то

яны не пацвердзяць сваю гіпотэзу. У эксперыменце даследчык

умешваецца ў даследчы працэс і змяняе яго ўмовы, каб вызначыць, якія

вынікі гэта будзе мець. Гісторык не мае такой магчымасці. Не можа ён

скарыстаць і шэраг метадаў іншых навук, напрыклад назіранне (як біёлаг).

Няма яшчэ машыны часу, выкарыстоўваючы якую даследчык змог бы

даведацца, хто сапраўды забіў царэвіча Дзмітрыя (а можа, ён застаўся

жывы, як мяркуюць зараз некаторыя гісторыкі-публіцысты).

Гісторык бачыць, што адбываецца вакол яго, але гэта яшчэ не

гісторыя. Гісторыя - навука аб мінулым чалавечага грамадства.

С М. Салаўёў падкрэсліваў, што гісторык не можа дакладна меркаваць аб

тых падзеях, якія ён перажывае, паколькі гэты погляд будзе занадта

суб'ектыўным

*. Мы можам апісаць, што адбываецца з намі, з

рэспублікай, але калі мы не сацыёлагі ці палітолагі, то як лепшы вынік

такой працы атрымаем мемуары.

Калі гісторыя - навука аб мінулым, то на падставе чаго гісторык

робіць вывады «пра справы даўно мінулых дзён»? Ён выкарыстоўвае

даступныя яму аб'екты як крыніцы інфармацыі. Самая галоўная

каштоўнасць старога рукапісу для гісторыка менавіта ў тым, што ён

перадае інфармацыю аб мінулым. Ён з'яўляецца гістарычнай крыніцай.

Гісторык-прафесіянал умее адшукаць і прааналізаваць гістарычныя

крыніцы. Вядомы афарызм В. В. Ключэўскага: «Сапраўдны гісторык не

той, хто ўмее прачытаць радкі старых летапісаў, а той, хто ўмее

прачытаць паміж радкоў»

ШТО ТАКОЕ ГІСТАРЫЧНЫЯ КРЫНІЦЫ

Слова «крыніца» ўвогуле вызначае ў нашай мове любы рэзервуар,

любую адтуліну, з якіх штосьці выцякае ці штосьці можна зачэрпнуць,

пачатак ручая. У пераносным сэнсе «крыніца» - аб'ект, з якога можна за-

пазычыць нейкую інфармацыю (звесткі, веды) аб тым або іншым аб'екце.

Вызначэнняў гістарычнай крыніцы шмат. Аднак у большасці з іх

акрэсліваюцца тры характэрныя рысы. Па-першае, гэта пэўная фіксаваная

інфармацыя (аб'ект). Па-другое (паколькі крыніца гістарычная), яна

змяшчае інфармацыю аб рэальным жыцці чалавечага грамадства ў

* Спасылкі гл. у канцы кожнага раздзела.

мінулым. I трэцяе: нельга сцвярджаць, што гістарычная інфармацыя

змяшчаецца ў крыніцы, быццам малако ў збане; толькі нахілі - пацячэ;

колькі ўліта, столькі выльецца, прычым такой каларыйнасці, тлустасці,

якой нам патрэбна. Гістарычная інфармацыя не існуе папярэдне ў крыні-

цы, не запазычваецца збоку, яна «вырастае» з інфармацыі аб мінулым у

працэсе яе вывучэння. Крыніца дае нам патрэбную інфармацыю тады,

калі яна ўключаецца ў працэс гістарычнага даследавання.

Такім чынам, гістарычная крыніца - гэта аб'ект, што змяшчае

інфармацыю аб мінулым жыцці людзей і ўключаны ў працэс гістарычнага

даследавання.

Катэгорыя «гістарычная крыніца» ўжываецца ў вузкім і шырокім

сэнсе. У першым выпадку пад гістарычнай крыніцай разумеюць

«прадукты дзейнасці чалавека» - усё тое, што створана ў выніку яго мэта-

накіраванай псіхафізічнай дзейнасці. Нават у такім сэнсе азначаная

катэгорыя ўключае велізарную разнастайнасць аб'ектаў: ад леташсаў да

каналаў, плацін і касмічных караблёў. Шэраг даследчыкаў (Зараз іх усё

болей) акрэсліваюць катэгорыю «гістарычная крыніца» ў яе шырокім

сэнсе, разумеючы пад гістарычнай крыніцай усё тое, адкуль можа быць

пачэрпнута інфармацыя аб мінулым (геаграфічнае асяроддзе, кліматыч-

ныя ўмовы, прыродныя з'явы). Безумоўна, у першыя тысячагоддзі свайго

існавання чалавек вельмі моцна залежаў ад прыродна-кліматычных умоў,

ад геаграфічнага асяроддзя, і нераўнамернасць гістарычнага развіцця ў

гэты час з'яўляецца таму пацверджаннем. Гісторык не можа пакінуць іх

па-за ўвагай і пры вывучэнні наступных перыядаў. Аднак названыя вышэй

фактары з'яўляюцца найважнейшай умовай чалавечай дзейнасці, а не

прычынай гістарычных падзей. Усе яны могуць быць вывучаны метадамі

іншых навук (астраноміі, геафізікі, геалогіі, медыцыны і г. д.).

КЛАСІФІКАЦЫЯ I СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ ГІСТАРЫЧНЫХ КРЫНІЦ

Пры групаванні гістарычных крыніц адрозніваюць іх сістэматызацыю

і класіфікацыю, якія дазваляюць у разнастайнасці ўбачыць сістэму,

вызначыць групы, якія адрозніваюцца па пэўных прыкметах і

асаблівасцях. Сістэматызацыя адбываецца ў выніку дзейнасці

даследчыка, калі той стварае такую сістэму, якая б адпавядала мэтам і

задачам яго даследавання, і бярэ за аснову толькі адну са шматлікіх

знешніх прыкмет крыніцы. Пры гэтым могуць быць выбраны наступныя

прынцыпы сістэматызацыі:

1) храналагічны, які ўлічвае час стварэння крыніцы (вялікія сістэмы:

антычная, сярэднявечча, новай і навейшай гісторыі; дробныя - гісторыя

другой сусветнай вайны і г. д.);

2) рэгіянальны (гісторыя Прыбалтыкі, усходнеславянскіх зямель,

Заходняй Еўролы);

3) этнічны (гісторыі татар, цыган і г. д.);

4) праблемны (адмена прыгоннага права на Беларусі);

5) персанальны (дзейнасць Вітаўта).

Найбольш пашырана сістэматызацыя па некалькіх прынцыпах

(напрыклад, крыніцы па гісторыі Беларусі новага і навейшага часу).

У адрозненне ад сістэматызацыі, класіфікацыя - раскрыццё ўнутрана

неабходнай сувязі паміж асобнымі катэгорыямі гістарычных крыніц:

тыпамі, родамі і відамі. Класіфікацыя не проста сістэматызуе крыніцу ў

зручныя для вывучэння групы, але і садзейнічае больш глыбокаму яе

аналізу. Пры гэтым не прымаецца пад увагу форма крыніцы. Пры

афармленні спіса выкарыстаных крыніц і пошуку новых часам іх

падзяляюць на апублікаваныя і архіўныя. Але ж характар крыніцы не

змяняецца ад таго, што яна нейкі час захоўвалася ў архіве, а пасля была

апублікавана.

3 самага пачатку азнаямлення з гістарычнымі помнікамі гісторыкі

заўважылі, што адны з іх з'яўляюцца «рэшткамі» асобных падзей, другія ў

большай ступені апавядаюць аб іншых падзеях («паданні»). Ужо з

сярэдзіны XIX ст. ідэя такога падзелу была распаўсюджана на ўсю

сукупнасць гістарычных крыніц. Пры гэтым мелася на ўвазе, што падзел

крыніц па характеры адлюстравання адпавядае іх пазнавальнай

каштоўнасці. Да «паданняў» адносілі ўсе паведамленні, якія апісваюць

гістарычныя факты, гавораць аб іх, але саміх гэтых фактаў не фіксуюць і ў

сучаснасць не пераносяць. Падкрэслівалася, што ў паданнях перад намі

паўстаюць не самі факты і нават не іх асобныя часткі, а толькі іх

адлюстраванне ў свядомасці нейкіх інфарматараў. Гэтыя паведамленні аб

гістарычных фактах ствараліся спецыяльна для захавання і перадачы

гістарычнай інфармацыі і таму яны разглядаліся як суб'ектыўныя ў

большай ступені, чым «рэшткі». «Рэшткамі» называлі часткі з'яў, якія

захаваліся (астанкі людзей, матэрыяльныя сляды іх дзейнасці - хатнія

рэчы, зброя і г. д., пісьмовыя дакументы для надзённых патрэб). Сюды ж

адносілі мову, песні, рэлікты старых звычаяў. У якасці галоўнай

прыкметы «рэшткаў» вызначалі, што яны не ствараліся спецыяльна для

перадачы інфармацыі аб мінулым.

Безумоўна, азначаны падзел вельмі схематычны і супярэчлівы,

паколькі, напрыклад, тыя ж летапісы (апавяданні аб мінулым) з'яўляюцца

адначасова «рэшткамі» дзейнасш канкрэтных людзей - летапісцаў.

Фармацыйны падыход у савецкай гістарычнай літаратуры выклікаў

спробы падзяляць пісьмовыя крыніцы на групы па змесце (эканамічныя,

палітычныя, культурныя) і паходжанні (у сферы сацыяльных, эканамічных

адносін). Аднак рэчаіснасць - гэта не проста сума з'яў, крыніца ўзнікае не

ў нейкай адной сферы; нават калі гэта і адбываецца, то яна, як правіла,

адлюстроўвае не адну, а шмат бакоў гістарычнага мінулага. Таму ў 1970-

1980-я гг. атрымалі распаўсюджанне класіфікацыі па тыпах, родах і відах.

Л. М. Пушкаровым, А. П. Пранштэйнам была прапанавана класіфікацыя

па спосабу фіксавання (кадзіроўкі) інфармацыі

. У адпаведнасці з ей усе

крыніцы падзяляюцца на наступныя тыпы (тып аб'ядноўвае крыніцы, якія

адрозніваюцца спосабам кадзіроўкі інфармацыі і яе захоўвання):

1) пісьмовыя, 2) рэчавыя, 3) этнаграфічныя, 4) вусныя (фальклорныя),

5) лінгвістычныя, 6) фонадакументы, 7) фотакінадакуменгы.

Азначаная вышэй класіфікацыя, якая дазваляе правесці падзел на

7 тыпаў, улічвае, з аднаго боку, найбольш істотныя прыкметы,

характэрныя для тых ці іншых крыніц (паходжанне, змест, форма), а з

другога, - аб'екты даследавання канкрэтных галін гістарычнай навукі.

Аднак этнаграфічныя, вусныя (фальклорныя) і лінгвістычныя крыніцы

могуць быць прадстаўлены ў пісьмовай форме ці ў выглядзе фона- і

фотакінакрыніц. Графічныя (картаграфічньгя) крыніцы наогул не

трапляюць ні ў адзін з прыведзеных тыпаў. Таму I. Д. Кавальчанка

нрапанаваў класіфікацыю не паводле спосабаў, а паводле формаў

фіксавання ійфармацыі: рэчавыя, мастацка-выяўленчыя, графічна-

выяўленчыя, пісьмовыя і фонадакументы

У апошнія гады вялікую цікавасць выклікала тыпалагічная

класіфікацыя гістарычных крыніц, прапанаваная С. О. Шмітам Па-

першае, яна ахоплівае ўсе крыніцы гістарычнага паходжання. Па-другое,

азначаная класіфікацыя вельмі зручная для ўспрымання, паколькі ў яе

аснову пакладзена знешняя «матэрыяльная» форма крыніцы. У

адпаведнасці з класіфікацыяй С. О. Шміта, вызначаюць наступныя тыпы і

падтыпы:

1. Рэчавыя крыніцы ва ўсёй іх разнастайнасці (ад помнікаў археалогіі

да сучасных машын і бытавых прадметаў). Дарэчы, гэта дазваляе ўлічыць,

што ў выніку дзейнасці чалавека змяніўся і жывёльны, і раслінны свет.

Таму да азначанага тыпу крыніц можна аднесці не толькі чучалы жывёл,

птушак і муляжы пладоў, гербарыі (што выстаўлены ў нашых музеях), але

і саміх жывёл, птушак, расліны і іншыя прыродна-геаграфічныя крыніцы

пстарычнага (штучнага) паходжання (выведзеныя з дапамогай чалавека

пароды жывёл і інш.).

2. Выяўленчыя крыніцы:

а) мастацка-выяўленчыя (творы выяўленчага мастацтва, мастацтва

кіно і фатаграфіі);

б) выяўленча-графічныя (крыніцы, што змяшчаюць інфармацыю,

перададзеную пры дапамозе наглядных графічных вобразаў, якія

не складаюць алфавіту);

в) выяўленча-натуральныя (фатаграфіі, дакументальныя кінакадры).

3. Моўныя крыніцы:

а) размова (і фонадакументы, якія яе фіксуюць);

б) помнікі вуснай творчасці (фальклор);

в) пісьмовыя помнікі (уключаючы эпіграфічныя) ва ўсёй

разнастайнасці іх формаў і відаў.

4. Канвенцыянальныя (ад лац. сопvепtiопаlis - умоўны) крыніцы з

вялікай колькасцю формаў і відаў - нотны запіс, знакі матэматычнай і

іншай сімволікі, інфармацыя, зафіксаваная на машынных носьбітах і г. д.

Можна меркаваць, што гэта адзін з найбольш недакладна акрэсленых

тыпаў крыніц.

5. Паводзінскія крыніцы. Гэта назва (якая не вельмі ўдала гучыць на

беларускай мове) усё ж дазваляе дакладна акрэсліць пэўны тып крыніц.

Па-першае, сюды можна аднесці зрокава-назіральныя звычаі і абрады

(рытуалы) - калектыўныя і індывідуальныя дзеянні (працоўныя, сямейна-

бытавыя, святочныя, спартыўныя і інш.). Звычаі і абрады вывучаюцца

этнографамі. Аднак тэрмін «этнаграфічныя крынііш» (як гэта і адзначае

С. О. Шміт) нельга прызнаць удалым, паколысі ўласна этнаграфічнымі

матэрыяламі, што выкарыстоўваюцца этнографамі ў сваёй працы і нават у

палявой практыцы, з'яўляюцца таксама рэчавыя крыніцы, пэўныя

пісьмовыя запісы і г. д.

6. Гукавыя, ці аўдыё-крыніцьі. Сюды С О. Шміт уключае гукі ў

шырокім і вузкамузыкальным сэнсе («гукі», «звоны», «шумы»). Сюды ж

адносяць і запісы галасоў птушак, жывёл.

Умоўнасць класіфікацыі С. О. Шміта (як і іншых) зразумелая.

Асобныя віды (напрыклад, грошы) нельга дакладна аднесці да аднаго з

вызначаных відаў. З'ява і сутнасць не заўсёды супадаюць. У рэальным

жыцці проста не існуе «чыстых» тыпаў і любая класіфікацыя - умоўная

(так, напрыклад, кіна- і фотаматэрыялы непарыўна звязаны з анатаван-

нем - картачкі прадметна-тэматычнага каталога, архіўныя і студыйныя

мантажныя лісты. У азначаным выпадку спалучаюцца выяўленчая і

пісьмовая формы, але аб'ект адлюстравання адзіны). Класіфікацыя

С. О. Шміта дазваляе нібы ахапіць адным позіркам усю велізарную

колькасць крьгаіц - і ў гэтым яе галоўная каштоўнасць. Яна найлепшым

чынам падыходзіць да навучальных мэт, музейнай і краязнаўчай

дзейнасці.

Безумоўна, што практычныя патрэбы асобных дысцыплін (археалогіі,

бібліяграфіі, дыпламатыкі, дакументазнаўства) вызначаюць з'яўленне і

іншых класіфікацый, зручных для вьпсарыстання ў працы даследчыка.

Класіфікацыя пісшовых крыніц. Маючы на мэце ў далейшым спробу

агляду пісьмовых крыніц, спынімся на іх класіфікацыі. У XIX -

пач. XX ст. у дачыненні да гэтага тыпу крыніц прымянялі азначаны

падзел на «рэшткі» і «паданні». Разрыў адзінства аб'ектыўнага і

суб'ектыўнага ў крыніцы выклікаў зразумелую крытыку з боку савецкіх

гісторыкаў. Паступова і незаўважна ў дачыненні да пісьмовых крыніц

усталяваўся падзел на дакументальныя і апавядальныя (дзе нават пры

бліжэйшым разглядзе можна заўважыць уплыў папярэдняй класіфікацыі).

Абодва азначаныя роды пісьмовых крыніц падзяляюць на віды

(комплексы пісьмовых крыніц, для якіх характэрна падабенства прыкметы

іх структуры і зместу), колькасць якіх можа мяняцца. Акрамя таго, іх

назвы з'яўляюцца прадметам працяглых дыскусій. Па кваліфікаваным

меркаванні Л. М. Пушкарова, гэта картаграфічныя, статыстычныя,

актавыя, канцылярскія, асабістыя, мастацкія, гістарычныя і навуковыя

крыніцы. Не адмаўляючы ў цэлым азначанай класіфікацыі, прапануем

наступны падзел:

/. Дакументальныя крыніцы.

1. Дакументы заканадаўства.

2. Актавыя крыніцы (дамоўнага характару).

3. Матэрыялы справаводства (у выніку дзейнасці канцылярый і

іншых устаноў па стварэнні дакументаў). Як асобны падвід (разрад - па

Л. М. Пушкарову) - распарадчая дакументацыя.

4. Статыстычныя матэрыялы (рэалізацыя зваротнай сувязі ў

кіраванні). Сюды ў якасці падвіду ўключаем эканоміка-геаграфічныя,

гаспадарчыя апісанні, а таксама матэрыялы фіскальнага ўліку, якія часам

набываюць характэрныя рысы масавых крыніц.

Картаграфічныя матэрыялы, на наш погляд, можна вынесці па-за

межы пісьмовых крыніц, паколькі іх звесткі ў болынай ступені

зафіксаваны графічным спосабам.

П. Апавядальныя крыніцы адрозніваюцца ад дакументальных тым,

што даюць паслядоўны пераказ падзей і дазваляюць растлумачыць

узаемасувязі вывучаемых з'яў з іншымі з'явамі таго ж перыяду. У працэсе

іх эвалюцыі асобныя віды знікалі, іх месца займалі іншыя (летапісанне,

гісторыка-мемуарная літаратура і г. д.).

1. Летапісы і хронікі.

2. Мемуарная літаратура і эпісталярныя крыніцы (многія мемуарныя

творы зараджаліся ў эпісталярнай форме, цесную сувязь паміж гэтымі

падвідамі можна прасачыць і на працягу XX ст.).

3. Літаратурныя і публіцыстычныя творы (іх збліжае імкненне

аўтараў у той ці іншай ступені ўздзейнічаць на чытача, значны адыход ад

рэчаіснасці ў імкненні абгрунтаваць сваю думку, свой пункт гледжання).

Перыядычны друк разглядаецца асобна як спецыфічная сістэма

гістарычных крыніц, паколькі іх аб'ядноўвае толькі знешняя рыса -

перыядычнасць выдання, паводле ж зместу гэта - заканадаучыя і актавыя

дакументы ці публіцыстыка, навуковыя ці літаратурныя творы і г. д.

ПРАДМЕТ КРЫНЩАЗНАУСТВА.

ТЭАРЭТЫЧНАЕ I ПРЫКЛАДНОЕ КРЫНІЦАЗНАЎСТВА

Навуковыя дысцыпліны могуць мець адзін і той жа аб'ект, але

розныя прадметы вывучэння (аб'ект - гэта тое, на што накіравана

пазнавальная дзейнасць чалавека, а прадмет - канкрэтныя бакі,

якасці і адносіны аб'ектаў, якія даследуюцца з пэўнай мэтай у

пэўных абставінах і ўмовах). I гістарычная навука ў цэлым, і

крыніцазнаўства маюць аб'ектам вывучэння гістарычныя крыніцы.

Аднак крыніцазнаўства вывучае не толькі інфармацыю, заключаную

ў гістарычнай крыніцы, але і даследуе апошнюю як гістарычны факт

(час, умовы яе ўзнікнення, стваральнікаў і г. д.). Прадметам вывучэння

крыніцазнаўства з'яўляюцца ўсе гістарычныя крыніцы ва ўсёй

сукупнасці заключанай у іх інфармацыі. Гэтым яно адрозніваецца ад

іншых спецыяльных гістарычных дысцыплін, якія вывучаюць

асобныя рысы гістарычнай крыніцы (напрыклад, палеаграфію) або

асобныя віды гістарычных крыніц (напрыклад, геральдыку ці

нумізматыку). Крыніцазнаўства - гэта не сума спецыяльных

гістарычных дысцыплін, а іх пэўная сістэма.

Крыніцазнаўства мае тэарэтычны і эмпірычны (прыкладны)

узроўні, сваю методыку і метадалогію. Методика - гэта сукупнасць

пэўных прыёмаў, метадаў і правіл іх выкарыстання ў працы

крыніцазнаўцы. Метадалогія - вучэнне аб гэтых метадах, аб

асноўных прынцыпах крыніцазнаўчага даследавання.

Тэарэтычнае крыніцазнаўства распрацоўвае агульныя метады

вывучэння і даследавання гістарычных крыніц. Гэтыя метады

адаптуюцца і канкрэтызуюцца ў дачыненні да вывучэння асобных

груп крыніц або пэўных іх характарыстык. Калі для тэарэтычнага

крыніцазнаўства метад - гэта і прадмет даследавання, то для

прыкладнога - гэта пэўны інструмент вывучэння.

Акрамя тэарэтычнага крыніцазнаўства існуе крыніцазнаўства

пэўных галін ведаў (лінгвістычнае, археалагічнае), а таксама

крыніцазнаўства пэўных тыпаў і відаў крыніц (летапісаў, актаў,

пячатак, грашовых знакаў і г. д.). У залежнасці ад віду сістэматызацыі

мы можам вывучаць таксама крыніцы па гісторыі Усходняй Еўропы

XIV - XVIII ст., крыніцы па гісторыі Беларусі і г. д. 3 такім падыходам

звязана разумение крыніцазнаўства ў шырокім і вузкім сэнсе слова:

1) як метадалогія аналізу гістарычнай крыніцы, 2) як навуковая

дысцьшліна, што вывучае пісьмовыя крыніцы.

ГІСТАРЫЧНАЯ КРЫНЩА I ГІСТАРЫЧНЫ ДАПАМОЖНІК.

КРЫНТЦАЗНАЎСТВА I ГІСТАРЫЯГРАФІЯ

Гісторык можа вывучаць мінулае толькі на аснове гістарычных

крыніц ва ўсёй іх разнастайнасці. Ён мае справу не з гістарычнымі

фактамі, а з іх адлюстраваннем у свядомасці людзей пэўнага часу, не з

фактамі ў пэўным аб'ёме, а з іх рэшткамі. Гэты працэс можна перадаць

наступнай схемай:

факт - падзея | => | гістарычная крыніца | => [ факт - веды

Такім чынам, гістарычная крыніца - гэта непасрэднае аддюстраванне

рэчаіснасці. Калі мы вывучаем асобны від пісьмовых помнікаў

гістарычныя творы, то ў гэтым выпадку ўзнікае праблема адрознення

гістарычных крыніц і гістарычных дапаможнікаў, паколькі ўжо летапісец

паўстае перад намі як першы гісторык. Разам з тым мэта летапісца -

ашсанне сучасных яму падзей, ён выступав як сведка. Алісанне мінулага -

толькі аснова для яго працы.

Мэтай жа гістарычнага дапаможніка (возьмем для прыкладу твор

М. Стрыйкоўскага) з'яўляецца абагульненне напрацаванага летапісцамі

матэрыялу, параўнанне і ўдакладненне пэўных фактаў рэчаіснасці.

Апісанне сучаснасці ў гэтых гістарычных працах падаецца або вельмі

сцісла, або ўвогуле адсутнічае. Безумоўна, азначаныя абагульняльныя

творы напісаны больш сучаснай мовай, болын даступныя і зразумелыя

для сучаснага даследчыка. Але ў такім выпадку гісторык вымушаны

давяраць свайму папярэдніку (часам без пэўнай падставы) і карыстацца

яшчэ ў большай ступені скажонай інфармацыяй.

Разам з тым паміж гістарычнай крыніцай і дапаможнікам няма

непераходнай мяжы. Часам крыніцы дайшлі да нас толькі дзякуючы

пстарычным дапаможнікам праз пэўны пераказ, цытаванне і г. д. Таму

пасля адпаведнага ўдакладнення гісторыкі выкарыстоўваюць частку

гістарычнага дапаможніка ў якасці гістарычнай крыніцы (можна прывесці

ў якасці прыкладу працы В. М. Тацішчава, М. Стрыйкоўскага і інш.).

На пэўным этапе развіцця пстарычнай навукі, выпрацоўкі метадаў

пстарычнай крыгыкі (для канкрэтных рэгіёнаў гэта розныя храналагічныя

перыяды) вызначаецца новы этап - з'яўленне гістарычных даследаванняў.

Разам з тым і гістарычныя даследаванні, як і шшыя навуковыя працы, могуць

быць аб'ектам вывучэння. У такім выпадку можна гаварыць аб пэўнай галіне

пстарычных ведаў - гісторыі пстарычнай навую - гістарыяграфіі. Апошняя,

аднак, вельмі цесна звязана з крыніцазнаўствам, паколькі вывучае хоць і

спецыфічныя, але ўсё ж крьгаіцы (гістарыяграфічныя крыніцы).

ПРАБЛЕМЫ ВЫВУЧЭННЯ РЭЧАВЫХ

I ШШЫХ ВЩАУ НЕШСЬМОВЫХ КРЫНЩ

Для общих благ мы то перед скотом имеем

Что лутче, как они, друг друга разумеем

И помощию слов, как мысль ни глубока

Описываем все чувствия и страсти

И мысли голосом делим на мелки части

(А.Сумарокаў)

3 таго часу як у чалавека з'явілася патрэба перадаць інфармацыю, ён

імкнуўся вызначаць яе ў мове. Фіксацыя гукаў акрэсліла з'яўленне пісьма.

3 часам з'явіліся пэўныя віды ўмоўных вызначэнняў (што ў класіфікацыі

С. О. Шміта акрэсліваюцца як канвенцыянальныя крыніцы) - інфармацыя

на штучных машынных носьбітах. Развіццё тэхнікі спрыяла ўзнікненню і

такога тыпу крыніц, як фона- і кінадакументы. Безумоўна, форма фіксацыі

інфармацыі мае для гісторыка пэўнае значэнне, і гісторык часам проста

вымушаны звяртацца да вывучэння выключна тэхнічных аспектаў

(магнітафонны запіс справаздач і г. д.). Нягледзячы на пэўныя праблемы,

у дадзеным выпадку гісторыку прасцей перавесці такую сацыяльную

інфармацыю (вобразна гаворачы) на «мову сваіх думак».

Намнога складаней сітуацыя пры вывучэнні рэчавых і выяўленчых

крыніц. Калі зараз малады гісторык звяртаецца да рок-музыкі, яго

прывабліваюць найперш тэксты, а музыка застаецца па-за ўвагай. Яшчэ ў

большая ступені складана перавесці на «мову думак» сацыяльную

інфармацыю, што заключала ў «мове рэчаў». Тут выкарыстоўваюцца

спецыфічныя метады вывучэння, і ў адпаведнасці з імі вызначыліся такія

асобныя дысцыпліны, як мастацтвазнаўства, этнаграфія і г. д.

Дарэчы, «мову рэчаў» вывучае і археалогія. Але, па-першае,

археолагі выкарыстоўваюць і пісьмовыя крыніцы. Па-другое, археолагі

вывучаюць «старажытнасці» - рэчы, інфармацыя аб якіх страчана

поўнасцю або часткова (па трапным вызначэнні Л. С. Клейна, гэта рэшткі

культуры мінулага, аддаленага ад нашага жыцця не толькі значным

інтэрвалам часу - гэта не галоўнае, але і разрывам традыцыі, такім

разрывам, які ўскладняе разумение рэшткаў)

. Многія схільны нават

вызначаць археалогію як самастойную навуку побач з гісторыяй. У такім

выпадку ўзнікае пытанне аб суадносінах азначаных дысцыплін з

крыніцазнаўствам, і тут патрэбна заўважыць, што тым не менш усе яны

маюць аб'ектам вывучэння гістарычныя крыніцы. I пры вывучэнні рэчаў

(напрыклад, ікон) узнікаюць тыя ж пытанні даціроўкі, аўтарства, месца

стварэння. Таму можна сцвярджаць, што тэорыя крыніцазнаўства павінна

распрацоўваць метады вывучэння самых розных тыпаў крыніц. Разам з

тыМ

можна разглядаць у якасці асобнай навуковай дысцыпліны

прыкладное крыніцазнаўства, што вывучае пісьмовыя крыніцы.

Некаторыя навукі, што маюць аб'ектам вывучэння гістарычныя

крыніцы, распрацоўваюнь і свае, спецыфічныя метады. Існуе і

своеасаблівая методыка пошуку крынщ. Як археолаг ведае, дзе трэба

капаць? Як этнограф ведае, дзе патрэбна шукаць сляды той ці іншай

легенды? Безумоўна, ёсць элемент выпадковасці ў адкрыцці. Можна

выпадкова натрапіць на дакумент у архіве, можна вынадкова знайсці клад

і г. Д. Але ў пераважнай большасці пошук вядзецца сістэматычна і

мэтанакіравана. Патрэбна дэтальна акрэсліць прадмет пошуку, даследчык

павінен выдатна ведаць умовы і вывучыць месца пошуку (фонды архіва

або мясцовасць для археолага). Даследчык павінен ведаць магчымасці

прымянення тэхнічных сродкаў (аэрафотаздымка, запіс на дыктафоне,

сканіраванне тэксту, сканіраванне зямной паверхні з самалёта і

спадарожніка, выкарыстанне інфармацыйных сістэм). Пры той вялікай

адлегласці, якая, здаецца, аддаляе палявую археалогію ад працы

даследчыкаў у архіве, ёсць ва ўсякім разе адна рэч, што іх аб'ядноўвае:

перш чым раскопваць, трэба знайсці, дзе капаць; перш чым вывучаць

пісьмовую крыніцу, яе трэба адшукаць.

ПОШУК ПСТАРЫЧНЫХ КРЫНЩ.

КРЫНЩАЗНАУЧАЯ ЭЎРЫСТЫКА

Дапамагае ў пошуку крыніц крыніцазнаўчая эўрыстыка (ад грэч. -

адшукваю, адкрываю), якая вынрацоўвае спецыяльныя метады іх

выяўлення.

Калі гаварыць аб пісьмовых крыніцах, то ў залежнасці ад таго, дзе

арганізуецца іх пошук, крыніцазнаўчую эўрыстыку ўмоўна падзяляюць

на бібліяграфічную і архіўную. Задача эўрыстыкі - выявіць усе крыніцы

па тэме гістарычнага даследавання.

У пачынаючых даследчыкаў вызначаецца імкненне хутчэй

звярнуцца да сховішчаў, да архіўных матэрыялаў. Але пачынаць пошук

неабходна з апублікаваных крыніц. Па-першае, тым самым гісторык

пазбаўляе сябе ад магчымасці «адкрываць» вядомае. Па-другое,

апублікаваныя матэрыялы дазваляюць вывучаць тыя крыніцы, якія

знаходзяцца ў закрытых архівах і прыватных калекцыях (часам

недаступных даследчыку). Выкарыстанне апублікаваных крыніц

эканоміць гісторыку час, паколькі складальнікі публікацыі праводзілі

велізарную працу па тэматычнай падборцы крыніц, прадстаўленню

тэксту па сучасных правшах арфаграфіі і забеспячэнню яго

іеаграфічнымі і імяннымі паказальнікамі, каментарыямі і г. д.

Выданні крыніц вельмі разнастайныя, таму трэба мець на ўвазе, што

існуюць першасныя і другасныя выданні. Першасныя выданні змяшчаюць

самі крыніцы, а другасныя - інфармацыю аб іх. Да першасных адносяць

неперыядычныя публікацыі крыніц, перыядычныя выданні крыніц, што

працягваюцца (напр., «Полное собрание русских летописей»); да

другасных - інфармацыйныя выданні (рэфератыўныя і інш.), даведачную

літаратуру (энцыклапедыі, слоўнікі), бібліяграфічныя дапаможнікі.

У залежнасці ад мэты іх выдання публікацыі можна падзяліць на

навуковыя, вучэбныя (хрэстаматыі і г. д.), літаратурна-мастацкія і

навукова-папулярныя (літаратурна-мастацкія пераклады крыніц і інш.).

Нават пачынаючы даследчык павінен ведаць і разумець гэтыя адрозненні.

Акрамя таго, выданні можна падзяліць на афіцыйныя і неафіцыйныя

(прыватныя). Тут да месца адзначыць і цяжкасці работы з апублікаванымі

крыніцамі. Галоўная з іх тая, што ў нефаксімільных выданнях (а іх

выключная болыпасць) даследчык не мае магчымасці скласці поўнае

ўяўленне аб крыніцы і вымушаны давяраць публікатарам. Паколькі

публікацыі заўсёды маюць свае мэты, то ў афіцыйных выданнях

пераважаюць мэты ідэалагічныя, а прыватныя выданні не заўсёды

дасканалыя ў археаграфічных адносінах. Дарэчы, усё гэта выдатна

адзначана ў працы М. М. Улашчыка «Очерки по археографии и

источниковедению истории Белоруссии феодального периода» (1973).

Пасля выяўлення апублікаваных крыніц па пэўнай тэме і адпаведнага

іх вывучэння гісторык можа і павінен пераходзіць да пошуку крыніц у

архівах, рукапісных аддзелах бібліятэк, фондах музеяў і ў прыватных

асоб.

Вызначэнне двух этапаў у пошуку гістарычных крыніц не звязана з

прынцыповым адрозненнем паміж апублікаванымі і неапублікаванымі

крыніцамі. Месца захавання і тэхніка, спосаб аднаўлення крыніц не

прадвызначаюць іх значэння для даследчыка. Размова можа ісці толькі аб

спецыфічных метадах выяўлення і некалькі іншых спосабах вывучэння

гэтых крыніц.

Напачатку даследчык працуе з даведнікамі для таго, каб вызначыць,

у якіх архівах, у якіх фондах могуць захоўвацца крыніцы па яго тэме

(гл. дадатак). Складанасць гэтай працы выклікаецца тым, што шэраг

даведнікаў («Пугеводйтелей» і інш.) ужо састарэў, па асобных фондах і

капекцыях яны адсутнічаюць увогуле.

Праца ў архіве патрабуе ад даследчыка ведаў па палеаграфіі,

геральдыцы, сфрагістыцы і інш. Ён павінен ведаць сетку і склад архіваў,

для чаго неабходна пэўнае знаёмства з такой навуковай дысцыплінай, як

архівазнаўства, яе тэрміналогіяй («фонд», «вопіс», «анатацыя фонду» і

шш,). Трэба мець на ўвазе, што акрамя фондаў дзяржаўных устаноў

існуюць і фонды асабістага паходжання, якія звычайна складаюць аснову

(Ьондаў аддзелаў рукашсаў буйнейшых бібліятэк і персанальных фондаў

адпаведных музеяў. I каб ведаць, якім чынам матэрыялы, што цікавяць

даследчыка, адкладваліся ў архівасховішчах, неабходна знаёмства з

гісторыяй фондаўтваральнікаў (устаноў, арганізацый, асоб, чые

матэрыялы ў гэтых архівах захоўваюцца).

Арганізацыя рацыянальнай працы ў архівасховішчах можа стаць

прадметам асобнага вывучэння і практычных заняткаў.

АНАЛВ ГІСТАРЫЧНАЙ КРЫНЩЫ

Гістарычная крыніца змяшчае інфармацыю аб тых ці іншых фактах

(суб'ектыўнасць) і адначасова сама з'яўляецца фактам гістарычнай

рэчаіснасці (аб'ект, аб'ектыўнасць). Гэта прадвызначыла вылучэнне двух

этапаў гістарычнай крытыкі: знешняй і ўнутранай (В. В. Ключэўскі

вызначаў філалагічную і фактычную, савецкія гісторыкі 1930-х гт. -

аналітычную і сінтэтычную).

Мэтай знешняй крытыкі з'яўляецца ўстанаўленне сапраўднасці

гістарычнай крыніцы (г. зн. ці мела месца крыніца як гістарычны факт), а

галоўным зместам - вызначэнне месца, часу і ўмоў узнікнення (аўтарства)

гістарычнай крыніцы. Тэхналогія і паслядоўнасць знешняй крытыкі для

розных тыпаў крыніц істотна адрозніваюцца. Так, археалагічную крыніцу

ўтвараюць дадзеныя, якія атрымліваюць не толькі ў выніку раскопак, але і

ў выніку агляду помніка. Аналіз пісьмовай крыніцы пачынаецца з

вывучэння тэксту гістарычнай крыніцы. Калі мы маем справу са

старажытнымі тэкстамі, то вымушаны выкарыстоўваць спосабы іх

прачытання, выпрацаваныя палеаграфіяй

. Чытаючы старажытныя тэксты,

трэба мець на ўвазе, што з развіццём мовы змяняецца яе марфалогія

Вывучаючы пісьмовыя помнікі, гісторык выкарыстоўвае розныя слоўнікі і

даведнікі (дыялекталагічныя, тлумачальныя і інш.). Даследчык павінен

ведаць, што адна і тая ж з'ява ў розных мясцовасцях і дыялектах адной ці

некалькіх роднасных моў часам вызначалася па-рознаму.

Для большасці тэкстаў характэрна наяўнасць вялікай колькасці

памылак, якія (як ні парадаксальна) з'яўляюцца вельмі каштоўнымі для

псторыка. Яны дазваляюць вызначыць пераемнасць тэкстаў, наяўнасць

копій, спісаў і г. д. Таму вядомы тэкстолаг Дж. Кларк адзначаў, што для

даследчыка найбольш карысныя недасведчаныя пісцы - яны, не

разумеючы нічога ў напісаным, перапісваюць усё без змен.

Акрамя таго, у розных тэкстах, якія дайшлі да нас, ёсць шмат

згубленых лістоў, шмат старонак выцвілых, выцертых, дрэнначытаемых.

Многія крыніцы ўвогуле захаваліся толькі часткова. Малюнкі, іконы,

тэксты даследчык вымушаны аднаўляць. Рэстаўрацыя і рэканструкцыя -

самыя складаныя этапы работы. Вельмі істотна ў такім выпадку знайсці

копіі, спісы. Параўнанне розных тэкстаў дае магчымасць аднавіць

страчаныя месцы па аналогіі. Аднаўленне страчанага тэксту ў крыніцы

што захавалася ў адным сггісе, у тэксталогіі называецца кан'ектурай

Пакуль не будуць знойдзены іншыя спісы і нельга будзе праверыць

дакладнасць адноўленага тэксту, кан'ектура лічыцца недаказанай. Пры

аднаўленні страчанага тэксту вывучаюць таксама паметю" на палях -

глосы, уключаныя ў тэкст паметкі, дадаткі і тлумачэнні перапісчыкаў -

інтэрпаляцыі (механічнае злучэнне эпізодаў з розных месцаў называюць

кантамінацыяй, а цалкам заснаваны на чужым матэрыяле тэкст -

кампіляцыяй). Пры рэканструкцыі тэксту сучасныя даследчыкі ўсё' часцей

выкарыстоўваюць камп'ютэр, звяртаюцца часам і да метадаў фотааналізу.

Пры аналізе крыніцы крыніцазнаўца вызначае складаны характар

тэксту (злучэнне розных крыніц, рэдакцый, устаўкі і г. д.) і, акрамя

тэксталагічных, выкарыстоўвае метады кампаратыўнага (параўнальна-

гістарычнага) вывучэння тэкстаў (як прыклад, вызначэнне

А. А. Шахматавым рэдакцый і пратографаў «Аповесці мінулых гадоў» і

прычын іх узнікнення).

Пасля палеаграфічнага і граматычнага прачытання даследчык яшчэ

не можа сцвярджаць, што поўнасцю зразумеў сэнс, укладзены ў тэкст

аўтарам. Крыніца належыць да пэўнай эпохі, і яе складальнікі жылі і

думалі катэгорыямі гэтай эпохі, а не нашага часу. На гэтым этапе (этапе

вытлумачэння, інтэрпрэтацыі) дапамагае асобная галіна крыніцазнаўст-

ва - герменеўтыка (мастацтва і тэорыя вытлумачэння), якая мае на мэце

вызначыць сэнс, зыходзячы з яго аб'ектыўньіх (значэнне слоў і іх

гістарычна абумоўленыя варыяцыі) і суб'ектыўных (намеры аўтараў)

падстаў. Мяркуюць, пгго паходжанне гэтага слова звязана з імем бога

Гермеса, весніка багоў, якому прышсвалася таксама вьгааходніцтва мовы і

пісьменства. Безумоўна, што задача вытлумачэння зместу крыніцы

датычыцца не толькі пісьмовых крьгаіц; яе вымушаны вырашаць і

археолагі, і этнографы, і прадстаўнікі іншых навуковых дысцыплін.

Задача інтэрпрэтацыі крыніцы спалучаецца з вызначэннем часу і

месца яе стварэння. Выкарыстанне дадзеных гістарычнай храналогіі

дазваляе вызначыць прамыя звесткі аб часе - год, месяц, індыкт і г. д., а

выкарыстанне дадзеных гістарычнай геаграфіі - правесці лакалізацыю

гістарычнай крыніцы. Пры гэтым, аднак, даследчык павінен прыняць за

правіла супастаўленне прамых (непасрэдных) і ўскосных звестак аб часе,

тых звестак, якія аўтар вызначае несвядома (ці неабачліва). Галоўным

лозунгам на этапе гістарычнай крытыкі павінен стань лозунг: «Шукай

супярэчнасці!»

Для значнай часткі крыніц істотную ролю мае вызначэнне аўтара

(атрыбуцыя). Асабліва складанай гэтая задача з'яўляецца ў дачыненні да

рукапісных твораў эпохі сярэднявечча: тады пазначаць аўтарства лічылася

калі не грахоўным, то не прынятым. Узнікаюць праблемы і пры

вызначэнні дзеючых асоб гэтых твораў. Так, рускія князі традыцыйна мелі

імёны і славянскія, і хрысціянскія. Хрысціянскае імя вызначалася

пераважна праваслаўным календаром, славянскае часцей давалася ад імя

бацькі і дзеда. Адпаведна існаваў даволі сціслы набор княжацкіх імёнаў

(на тэрыторыі Полацкай зямлі гэта, напрыклад, Уладзімір, Усяслаў,

Брачыслаў, Рагвалод, Глеб). У выніку гэтага, як адзначае

Э. М. Загарульскі, часам складваецца ўяўленне, што дзейнічаюць розныя

людзі, у той час як на самай справе гэта адна і тая ж асоба

Калі крыніца створана не ў тым месцы, не ў той час або не тым

аўтарам, што ў крыніцы акрэслены, то мы маем падставы сцвярджаць,

што гэтая крыніца несапраўдная (падробка, фальсіфікацыя і г. д.). Але

нават падробка часам змяшчае пэўігую цікавую інфармацыю. Вывучаючы

мэты фальсіфікацыі ці падлогу, даследчык можа атрымаць шмат

дадатковай інфармацыі аб крыніцы, да таго ж найчасцей падробкі вельмі

дакладна перадаюць знешнія характарыстыкі таго ці іншага віду крыніц.

Вызначыўшы сапраўднасць гістарычнай крыніцы (г. зн. тое, што

яна мела месца як гістарычны факт), даследчык звяртаецца да яе зместу.

На этапе ўнутранай крытыкі крыніцазнаўца вывучае верагодпасцъ

(пэўнасць) гістарычнай крыніцы - ступень адпаведнасці яе зместу таму

гістарычнаму факту, які яна апісвае. Ніводная крыніца не можа поўнасцю

перадаць тое, што адбылося. Чалавечая памяць схільная губляць асобныя

дэталі, тыя ці іншыя рэчы з'яўляюцца толькі рэшткамі (часткай) падзей і

ніколі не перадаюць іх поўнасцю. Ступень адпаведнасці інфармацыі

гістарычнай крыніцы пэўнаму гістарычнаму факту (г. зн. ступень яе

верагоднасці) паказваюць такія катэгорыі крыніцазнаўства, як паўната і

дакладнасць.

Паўната - гэта адлюстраванне ў крыніцы найболын характэрных

рыс, уласцівасцей, галоўных якасцей пэўнага прадмета, з'явы. Гэтая

катэгорыя якасная. Дробная знаходка, невялікі тэкст можа кардынальна

змяніць погляд даследчыка на асобную падзею, на гістарычны факт, які

ён вывучае. Колькаснай характарыстыкай з'яўляецца дакладнасць

пстарычнай крыніцы - ступень перадачы ў ёй асобных дэталей апісанай

падзеі. Разам з тым гэта тыя дробязі, з якіх складваецца ўяўленне

даследчыка пра апісаную падзею; часам менавіта іх якраз і не хапае для

оолып поўнага ўяўлення пра пэўны вывучаемы факт пстарычнай

рэчаіснасці.

Катэгорыі паўнаты і дакладнасці цесна звязаны паміж сабой, аднак

дакладная крыніца не заўсёды найбольш поўная. Часам складальнік

крыніцы захапляецца дэталямі, дробязямі, якія ўскладняюць асэнсаванне

падзей (як у вядомай байцы I. А. Крылова «Цікаўны»: «Слана, бач, я і не

заўважыў»). Дзённікі, якія складаюцца адразу пасля падзеі, лепш

перадаюць дэталі, а ўспаміны ў большай ступені змяшчаюць асэнсаванне

мінулага, больш поўны погляд на падзеі і г. д.

Інфармацыя аб мінулым не адлюстроўваецца, а праламляецца ў

крыніцы (як прамень свету, праходзячы праз прызму). Па-першае, яна

праламляецца праз свядомасць пэўнай гістарычнай эпохі. Крыніцы -

рэшткі культуры мінулага, аддзеленыя ад нашага жыцця не толькі

значным інтэрвалам часу, але і разрывам у традыцыі, што часам

ускладняе іх разумение. Па-другое, на інфармацыю аказвае вялікі ўплыў

псіхалогія пэўных сацыяльных груп, да якіх належалі аўтары гістарычных

крыніц. Па-трэцяе, інфармацыя скажаецца, праходзячы праз сістэму

светапогляду стваральнікаў гістарычных крыніц, праз іх свядомасць.

Азначанае акрэслівае неабходнасць вывучэння гістарычнай

псіхалогіі, псіхалогіі пэўных груп і асоб (асабліва пры істотным уплыве

апошніх на грамадскае жыццё). Даследчык абавязкова павінен вызначыць

матывы стварэння гістарычнай крыніцы. Так, расійскія і савецкія

гісторыкі спасылаліся на звесткі руска-літоўскіх летапісаў аб заваяванні

рускіх зямель літоўскімі князямі. Аднак пры ўважлівым вывучэнні

псіхалогіі і права той эпохі можна заўважыць, што заваёва, права сілы

былі галоўнымі ў абгрунтаванні правоў на землі, рэчы і г. д. Між іншым,

пасля таго як ініцыятыва ў збіранні рускіх зямель была князямі ВКЛ у

канцы XV ст. канчаткова страчана, агульнаруская частка першага

беларускага зводу губляе сваё' значэнне

. Патрэбна было іншае

абгрунтаванне правоў на тэрыторыі з пераважна праваслаўным

насельнштвам. Таму і ўзнікла канцэпцыя заваёвы. Дарэчы, у адпаведнай

частцы першага беларуска-літоўскага зводу («Летапісцы вялікіх князёў

літоўскіх») змяшчаецца падобнае тлумачэнне прэтэнзій на Падолле. У

гэтым выпадку патрэбна, гаворачы словамі В. В. Ключэўскага, умець

чытаць «паміж радкоў леташсаў».

Вывучаючы інфармацьпо гістарычнай крыніцы, даследчык

абавязкова сутыкаецца з пэўнымі скажэннямі. Апошнія могуць быць як

свядомымі, так і несвядомымі. Часам стваральнік гістарычнай крыніцы не

меў магчымасці дакладна назіраць тое, што адбывалася. Вызначэнне

аўтара (атрыбуцыя) на першым этапе крыніцазнаўчага аналізу дазваляе

вызначыць індывідуальныя характарыстыкі аўтара і іх уплыў на

інфармацыю. Многія людзі маюць уласцівасць звяртаць увагу на дробязі і

не ўмеюць вызначыць галоўнае, некаторыя проста не ўмеюць слухаць ці

запамінаць, у асобньгх спрацоўвае ўнутраная цэнзура («не сказаць бы чаго

ліпшяга») і г. д.

Даследчык павінен таксама адрозніваць інфармацыю з першых рук і

інфармацьпо, атрыманую са слоў іншых сведкаў і іх абагульненняў. Пры

гэтым трэба з пэўным недаверам ставіцца да складальшка крыніцы.

Свядома ш несвядома некаторыя аутары нерадаюць прачытанае ці

перажытае шшымі людзьмі як эпізоды свайго жыцця. Вывучаючы такую

інфармапыю, гісторык найперш імкнецца вызначыць крыніцы, з якіх яна

атрымана.

I ўрэшце, завяршае крыніцазнаўчую крытыку сінтэз гістарычнай

інфармацыі. На гэтым этапе даследчык параўноўвае звесткі розных

крыніц аб тым ці іншым факце і вызначае ступень рэпрэзентатыўнасці,

каштоўнасці гістарычнай крыніцы. Пры гэтым часта ствараецца пэўны

генетычны рад. Так, пры вывучэнні пісьмовых крыніц вызначаюць

пратограф, спісы, рэдакцыі; чарнавікі і белавікі, копіі. Вывучэнне

дакументаў заканадаўства прадугледжвае вызначэнне пісьмовага

ўвасаблення заканадаўчай ініцыятывы, законапраекта, дакументау яго

абмеркавання і ігублікацыі.

Спынімся далей на канкрэтных аспектах вывучэння асобных родаў і

відаў пісьмовых крыніц.

Соловьев СМ. Избранные труды. Записки. М, 1983. С. 215 -216.

Ключевский ВО Письма. Дневники. Афоризмы и мысли об истории. М., 1968.

Пронштейн А.П., Задера А.Г. Методика работы над историческими источниками.

У чеб.-метод. пособие. М., 1977; Пушкарев Л.Н. Классификация русских письменных

источников по отечественной истории. М., 1975.

Источниковедение истории СССР/Под ред. ИД. Ковальченко. М., 1981. С. 8.

Шмидт СО. Путь историка: Избр. труды по источниковедению и историографии.

М.,

1997.

Клейн Л.С. Археологические источники. Л., 1978.

Спосаб напісання, нягледзячы на блізкасць моў, у перыяд XIV - ХУІП ст. істотна

адрозніваўся Гл.: Куль-Сяльверстава С.Я. Беларуская палеаграфія. Гродна, 1996;

Тихомиров М.Н., Муравьев АВ. Русская палеография. М, 1982

Гл.: Мова беларускай пісьменнасці XIV - XVIII ст. Мн., 1988.

Загорульский Э.М. Генеалогия полоцких князей Изяславовичей. Мн.

;

1994.

Гл.: Ходзін СМ. Летапісанне на Беларусі // Беларускі тістарычны часопіс. 1997.

№2.