Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

I. ДАКУ МЕНТАЛЬНЫЙ КРЫНІЦЫ

1. ЗАКАНАДАЎЧЫЯ ДАКУМЕНТЫ

1.1. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА

Закон - нарматыўна-прававы акт, які мае вышэйшую юрыдычную

сілу. Дакументы заканадаўства - гэта юрыдычныя дакументы, якія

выдаюцца вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады і маюць вышэйшую

юрыдычную сілу ў межах пэўнага дзяржаўнага ўтварэння. Усе астатнія

дакументы права павінны адпавядаць законам, прынятым у краіне.

1.2. МАТЭРЫЯЛЫ ЗАКАНАДАЎСТВА ЗЯМЕЛЬ РУСІIX - ХШ СТ.

На ранніх этапах развіцця дзяржавы закон амаль не адрозніваецца ад

судзебнага рашэння па прыватным пытанні. Так, у Кароткай рэдакцыі

«Рускай праўды» за забойства канюшага - штраф 80 грывен, «яко

установил Изяслав в своем конюсе, яко же убили Дорогобузьци».

Найбольш значныя нормы агульнарускага права X ст. («закона рускага»)

змяшчаюцца ў дагаворах Русі з Візантыяй 911 і 944 гг. Так, згодна

артыкулу дагавора 944 г., злодзей павінен вярнуць не толькі ўкрадзеную

рэч, але і заплаціць яе кошт, а калі прадаў украдзенае, то заплацщь у

падвоеным памеры («сугубо»). Дагавор змяшчае такую прававую норму,

як права кроўнай пометы. Наступны артыкул дагавора ўстанаўлівае, што

за ўдар мячом, кап'ём ці іншай якой зброяй вінаваты павінен заплацщь 5

літраў ерэбра «па закону рускаму». Грашовы штраф за таю ўчынак

прадугледжвае і «Руская праўда».

«Руская праўда» - першы з дайшоўшых да нас сістэматычных

зборнікаў права ўсходнеславянскіх (рускіх) зямель X - XII ст. Яна не

з'яўляецца заканадаўчым помнікам у сучасным сэнсе гэтага тэрміна, хоць

1 заснавана на асобных княжацкіх пастановах («Праўда Яраслава», «Устаў

Уладзіміра Манамаха»). У дайшоўшых да нас рэдакцыях «Руская

праўда» - гэта звод пастаноў і судовых звычаяў. Адначасовае

распаўсюджванне ўсіх гэтых прававых нормаў на тэрыторыі Беларусі

азначанага часу можна аспрэчваць. Але нельга адмаўляць уплыў «Рускай

праўды» на так званае мясцовае звычаёвае права і наступныя кодэксы

права (Судзебнік Казіміра IV 1468 г. і інш.).

«Руская праўда» з'яўляецца каштоўнай крыніцай для вывучэння

сацыяльна-эканамічнай гісторыі ўсходнеславянскіх («рускіх») зямель. Яна

характарызуе становішча халопаў і смердаў; толькі з гэтай крыніцы мы

даведваемся аб існаванні такой феадальна-залежнай катэгорыі, як закуп.

Падрабязная «Руская праўда» яскрава акрэслівае быт феадальнай

грамадскай вярхушкі і купецтва, расказвае аб акгыўнай гандлевай

дзейнасці. Яна змяшчае звесткі якраз аб тых баках жыцця, якія

недастаткова ці ўвогуле не асветлены ў летапісах.

Кіеўская Русь (Кіеўская дзяржава) аб'яднала ўсходнеславянскія землі

толькі на кароткі час (Полацкае княства ўваходзіла ў яе склад крыху

больш за 70 гадоў). Гэтая «шматковая» дзяржава аб'ядноўвала землі, дзе

дзейнічала сваё мясцовае звычаёвае права. Насельшцтва кожнай зямлі

«имяху бо обычаи свои, и закон отец своих и преданья, каждо свой нрав».

Звычаёвым правам у перыяд ранняга еярэднявечча рэгуляваліся ўсе

сферы грамадскага жыцця: структура і кампетэнцыя дзяржаўных устаноў,

правы і абавязкі розных класаў, саслоўяў і сацыяльных груп насельніцтва,

грамадскія, сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымі-

нальныя і іншыя праваадносіны.

Першыя запісы звычаёвага права Беларусі былі зроблены ў граматах

і дагаворах Нолацка, Віцебска і Смаленска з Рыгай і Лівонскім ордэнам.

Першы з іх (1229 г.) захаваўся ў некалькіх спісах, магчыма,

перакладзеных з латыні. Значная ўвага ў дагаворах надавалася нормам

крымінальнага і грамадзянскага права. Так, артыкулы 1, 2, 3

прадугледжвалі пакаранне за забойства і калецтва чалавека. За забойства

вольнага чалавека спаганялася 10 грыўняў ерэбра, у той жа час за халопа

(раба) толькі грыўня ерэбра. Цікава тое, што чалавек, нават будучы

халопам, мог самастойна ўдзельнічаць у замежным гандлі і адказваць за

даўгі ўласнай маёмасцю (арт. 7). Нормы звычаёвага права змяшчаюцца

таксама ў дагаворах палачан і віцяблян з Рыгай і Лівонскім ордэнам, у

граматах, дадзеных гэтым землям вялікімі князямі літоўскімі; адпаведнік

такгх нормаў знаходзім у Статутах Вялікага княства Літоўскага і г. д.

Але ўжо з XIV ст. пачынае развівацца заканадаўства, якое паступова

абмяжоўвае звычаёвае права. Найперш азначаны працэс адбываецца ў

форме прывілеяў (грамат), у якіх юрыдычна замацоўваліся правы і льготы

феадалаў, акрэслівалася прававое становішча саслоўя шляхты,

аўтаномныя правы некаторых зямель. Гістарычна гэта звязана з

афармленнем магутнага дзяржаўнага ўтварэння энохі еярэднявечча -

Вялікага княства Літоўскага.

1.3. ЗАКАНАДАЎСТВА ВЯЛШАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

1.3.1. Агульная характарыстыка

Да XVI ст. выключнае права выдання законаў меў гаспадар, вялікі

князь літоўскі. Паколькі вялікі князь увасабляў вышэйшую заканадаўчую,

выканаўчую і судовую ўладу, вельмі складана (а часам увогуле

немагчыма) адрозніць велікакняжацкія распараджэнні ад заканадаўчых

дакументаў.

Статут 1529 г. удакладняў, што законы выдаюцца гаспадаром «з

ведомостью и порадою и с призволенъем рад наших великого князства

Литовского». Статут 1566 г. адлюстраваў узросшую ролю сейма (сойма) у

дзяржаўным жыцці. Згодна з гэтым зводам законаў, апопшія выдаваліся

гаспадаром пры згодзе сейма Вялікага княства Літоўскага. 3 1588 г. права

выдання законаў належала толькі сейму (пры захаванні за вялікім князем і

панамі-радай заканадаўчай ініцыятывы). Такім чынам, развіпдё

заканадаўства з 1588 г. да апошніх гадоў існавання Вялікага княства

Літоўскага адбывалася шляхам прыняцця пастаноў сейма

(«канстытуцый»), якія дапаўнялі нормы Статута.

Адсутнасць дакладнага размежавання ў ХП - XV ст. паміж актам і

законам, распараджэннем выканаўчай улады, паміж дзяржаўным і

прыватным правам вызначае існаванне ў гэты перыяд пімат прамежкавых

(пераходных) груп. Адной з іх з'яўляюцца т. зв. устаўныя граматы -

лісты, асобныя з якіх датычыліся абмежаванай тэрыторыі ці групы асоб.

Устаўныя граматы вялікіх князёў літоўскіх класіфіцыруюць па тыпах:

ільготныя, даравальныя (ці жалаваныя) і ахоўныя (ці пацвярджальныя) - і

па відах: земскія, абласныя, гарадам ці групам насельніцтва, канкрэтным

асобам. Гісторык права М. Ясінскі менавіта ільготныя граматы назваў

«прывілеяй у непасрэдным сэнсе гэтага слова». Аднак у сучаснай

беларускай гістарычнай літаратуры тэрмін «прывілей» (ад лац. асаблівы

закон) ужываецца ў шырокім сэнсе, тоесны «грамаце» - у якасці

вызначэння заканадаўчых актаў, якімі вялікія князі ці каралі надавалі або

пацвярджалі выключныя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных

сацыяльных ці этна-рэлігійных груп. Такім чынам, класіфікацыя

прывілеяў у апошнім значэнні супадае з класіфікацыяй грамат.

У XV - XVI ст. шэраг заканадаўчых дакументаў (канстытуцыі, стату-

ты, сеймавыя ўхвалы) называўся ўставамі. Найболын вядомая «Устава на

валокі» 1557 г. - закон аб правядзенні валочнай памеры ў Вялікім княстве

Літоўскім, выдадзены вялікім князем Жыгімонтам II Аўгустам і панамі-

радай. Разам з тым трэба мець на ўвазе, што ўставамі называлі і

распараджэнні ваявод, якія, зразумела, не з'яўляюпда помнікамі права.

Узмацненне цэнтральнай улады ў XV ст. дазволіла пачаць

вьшрацоўку кодэксаў права - агульных для ўсёй дзяржавы заканадаўчых

нормаў. Першы кодэкс у адным спісе меў назву «Судзебнік». Тэрмін

«Судзебнік» у якасці вызначэння заканадаўчага кодэкса ў Вялікім княстве

Літоўскім распаўсюджвання не атрымаў. Але існавалі маскоўскія

Судзебнікі 1497 і 1550 гг.

Найбольш буйныя зборы законаў феадальнага права ў княстве

атрымалі назву статутаў (ад лац. пастанова). У Польшчы Вісліцкі статут

быў прыняты ў 1347 г., у Вялікім княстве Літоўскім - першы - у 1529 г.,

другі - у 1566 г. і трэці - у 1588 г. Статуты падзяляліся на раздзелы і

асобныя артыкулы. Уступалі ў дзеянне пасля прыняцця на агульиых

сеймах і канфірмацыі (ад лац. зацвярджэнне).

Яшчэ адным з найбольш распаўсюджаных відаў заканадаўчьгх актаў

з'яўляюцца канстытуцыі (ад лац. лад) - пастановы сейма Рэчы

Паспалітай. Яны мелі сілу закону ў Вялікім княстве Літоўскім, калі

прымаліся ў дачыненні да тэрыторыі ўсёй Рэчы Паспалітай і былі

абвешчаны на сеймах або калі прынятыя рашэнні датычыліся толькі

княства. Як правіла, апошнія ў сеймавых дакументах вылучаліся ў

самастойны раздзел. Урэшце, прыняты ў 1791 г. асноўны закон Рэчы

Паспалітай таксама меў назву «канстытуцыя», але, каб падкрэсліць яго

значэнне, слова «канстытуцыя» пішуць з вялікай літары

1.3.2. Прывілеі, іх класіфікацыя, роля прывілеяў у працэсе

афармлення саслоўных правоў магнатаў і шляхты

Як ужо адзначалася вышэй, прывілеі падзяляліся на ільготныя,

даравальныя і ахоўныя. Былі земскія (пашыраліся на ўсіх феадалаў),

гарадам, абласныя, валасныя (толькі для пэўнай тэрыторыі), прывілеі для

асобных груп насельніцтва.

Першымі агульнадзяржаўйымі (земскті) прывілеяыі лічацца

прывілеі, выдадзеныя ў 1387 г. вялікім князем Ягайлам аб ільготах

феадалам за пераход у каталіцтва (20.2.1387), аб вызваленні каталіцкага

духавенства і яго маёнткаў ад дзяржаўных павшнасцей і падаткаў

(22.2.1387). Гарадзельскі прывілей 1413 г. пашырыў правы феадалаў-

католікаў, а ў 1432 - 1434 гт. яны былі распаўсюджаны на ўсю шляхту.

Праваслаўныя феадалы, як і феадалы-католікі, атрымалі права насіць

гербы і карыстацца іншымі знакамі рыцарскай годнасці. Былі створаны

прававыя перадумовы для аб'яднання і вылучэння саслоўя шляхты,

незалежна ад веравызнання.

Афармленне саслоўных правоў шляхты ў Вялікім княстве Літоўскім у

XV ст. суправаджалася ўзмацненнем улады феадалаў над сялянамі.

Прывілеем 02.05.1447 г. вялікі князь Казімір IV забараніў пераход сялян

ад аднаго феадала да другога (у асобных выданнях прывілей датуецца

памылкова 02.05.1457 г.).

«Феадальнай канстытуцыяй» называюць прывілей вялікага князя

літоўскага Аляксандра 1492 г., які абмежаваў уладу вялікага князя панамі-

радай. Прывілей таксама вызначыў асновы адміністрацыйнага,

грамадзянскага, крымінальнага права, што пасля ўвайшлі ў статуты.

Апошнімі напярэдадні прыняцця статута 1529 г. сталі прывілеі Жыгімон-

та I Старога 1506 і 1522 гг., у якіх пацвярджаліся ўсе падараваныя раней

правы саслоўю феадалаў у княстве. Яны нібы завяршалі першы этап

развіцця дзяржаўнага права ў форме прывілеяў.

Другім відам прывілеяў з'яўляюцца абласныя прывілеі. М. Ясінскі

называв іх «даравальнымі граматамі ахоўнага характару»

. Такім чынам,

ён штучна аб'ядноўвае два тыпы грамат: даравальныя і ахоўныя

(пацвярджальныя). Сапраўды, большасць грамат была выдадзена вялікім

князем літоўскім ускраінным землям княства ў напружаныя моманты

барацьбы за іх з Маскоўскай дзяржавай. Галоўным было абяцанне:

«старыны не рухаем, а навіны не ўводзім». Для характарыстыкі мясцовага

права трэба мець на ўвазе, што ў граматах пералічваюцца не ўсе нормы, а

толькі тыя, што маглі быць парушаны з боку велікакняжацкай улады або

яе прадстаўнікоў на месцах. Ахоўныя граматы (прывілеі) змяшчаюць

папярэднія, пацвярджаючыя іх нормы. Самыя старажытныя нормы

прывілеяў былі выпрацаваны на працягу доўгага часу, калі асобныя

княствы (вобласці) выступалі як самастойныя дзяржавы, якія, прымаючы

да сябе таго ці іншага князя, заключалі з ім дагавор (рад). Уключэнне іх у

склад ахоўных грамат дае цікавы матэрыял для характарыстыкі

адміністрацыйна-тэрытарыяльнай будовы і ўмоў складвання Вялікага

княства Літоўскага як дзяржавы. Абласныя прывілеі з'яўляюцца таксама

каштоўнай крыніцай і пры вызначэнні гісторыі мясцовых органаў

дзяржаўнага кіравання. У прыватнасці, тут змяшчаецца ўпамінанне аб

такіх службовых асобах, як цівун, лоўчы, падвойскі, гараднічы і

некаторыя іншыя. Для поўнай характарыстыкі гэтага віду прывілеяў трэба

яшчэ адзначыць, што болыпасць з выдадзеных усходнім абласцям княства

прывілеяў складзена на «рускай» (старажытнабеларускай) мове.

Адным з найбольш распаўсюджаных відаў прывілеяў з'яўляюцца

прывілеі гарадам на магдэбургскае права. Даравальнымі граматамі

гарадам вярхоўная ўлада забяспечвала іх жыццяздольнасць як цэнтраў

рамяства і гандлю, вызначала становішча гараджан як саслоўя феадаль-

нага грамадства («мяшчане»). Першымі дакументамі, спецыяльна выда-

дзенымі толькі для гараджан, былі граматы (прывілеі) жыхарам гарадоў

Вільні (1387) і Бярэсця (1390). На працягу XV і XVI ст. граматы на магдэ-

бургскае права атрымалі іншыя буйныя гарады Беларусі. У іх змяшчаліся

найперш агульныя, характэрныя для многіх гарадоў прававыя нормы.

Разам з тым прывілеі рэгламентавалі павіннасці гараджан, якія раней

вызначаліся нормамі звычаёвага права і якія ў розных гарадах былі

неаднолькавымі. Першаступеннае значэнне ў граматах надавалася

нормам, што ўстанаўлівалі парадак утварэння і кампетэнцыю гарадскіх

органаў кіравання.

Прывілеі на магдэбургскае права шэрагу гарадоў выдаваліся па

некалькі разоў (у выніку пашырэння правоў, страты арыгінала і г. д.). Так,

Магілёў атрымаў магдэбургскае права ў 1561 г., а ў 1577 г. - прывілей на

вялікае магдэбургскае права. У асобных публікацыях (напрыклад, у

«Актах Заходняй Расіі») змешчаны пацвярджальныя прывілеі без спасылкі

на тое, калі горад атрымаў права ўпершыню.

Сярод прывілеяў патрэбна адзначыць таксама граматы асобным

групам насельніптва - яўрэям і татарам. Першы прывілей яўрэям на права

іх пасялення ў Бярэсці выдадзены Вітаўтам ў 1388 г. Ён надаваў яўрэям

шырокія Правы ў фінансавай галіне і гандлі, рэгуляваў парадак разгляду

судовых спраў паміж хрысціянамі і яўрэямі. Для характарыстыкі гэтай

крыніцы важнае значэнне (як, дарэчы, і іншых) мае вызначэнне ўмоў яе

ўзнікнення: пачатак барацьбы Вітаўта за ўладу ў Вялікім княстве

Літоўскім і патрэба ў істотнай фінансавай падтрымцы. Граматы яўрэям

выдаваліся таксама Аляксандрам і іншымі князямі. У далейшым правы і

абавязкі такіх груп насельніцтва, як яўрэі і татары, рэгламентаваліся як

статутамі, так і асобнымі граматамі (грамата татарам 1568 г. і г. д.).

1.3.3. Судзебнік Казіміра IV, яго месца ў сістэме развіцця

заканадаўства Вялікага княства Лі гоўскага

Ускладненне характару дзяржаўнага жыцця патрабавала

забяспечыць адзінства права для ўсёй дзяржавы. Першая спроба

ўсталяваць адзінства прававых нормаў на ўсёй тэрыторыі, абмежаваць

самавольства суддзяў, а таксама ўзмацніць прававую ахову феадальнай

маёмасці і ўвесці жорсткія меры пакарання злачынцаў была зроблена ў

Судзебніку 1468 г.

Арыгінал Судзебніка не захаваўся да нашых дзён, маюцца толькі

тры яго спісы, датаваныя 70 - 80-мі гг. XVI ст. Упершыню гэты

заканадаўчы дакумент быў апублікаваны I. Даніловічам у 1826 г. у 1-м

томе «Актов, относящихся к истории Западной России» (Спб., 1846).

Побач з назвай «судзебнік» ужываліся яшчэ «ліст», «статут», «закон».

Магчыма, тэрмін зацвердзіўся ў гістарычнай літаратуры пад

уздзеяннем таго факта, што «судзебнікамі» называліся шырокавядомыя

дакументы заканадаўства Маскоўскай дзяржавы 1497 і 1550 гг.

Фармуляр Судзебніка маладаследаваны, паколькі арыгшал яго не

захаваўся, а рэканструкцыя ўскладняецца адсутнасцю аналоги з

сучасньші яму помнікамі права Вялікага княства Літоўскага.

Агульнапрызнаным лічыцца зроблены М. Ф. Уладзімірскім-Буданавым

падзел Судзебніка на 25 артыкулаў. У яго структуры вызначаюцца тры

часткі, якія найперш датычацца сферы крымінальнага права:

1) вызначэнне адказнага за здзейснены крымінальны ўчынак (7 - 8);

2) парадах звароту ў суд (9 - 11); 3) вызначэнне пакаранняў за розныя

крымінальныя ўчынкі. Сярод іх: крадзеж з доказамі злачынства і без,

наезды, зямельныя справы, утойванне ўкрадзеных рэчаў, крадзеж людзей

і чэлядзі, невыкананне маставой павіннасці і г. д.

Судзебнік Казіміра IV 1468 г. у сістэме развіцця заканадаўства

Вялікага княства Літоўскага дазваляе прасачыць, як на аснове мясцовага

звычаёвага права з улікам агульнаеўрапейскіх прававых традыцый і

судова-адміністрацыйнай практыкі фарміраваліся агульнадзяржаўныя

заканадаўчыя нормы. Па звычаёваму праву агульнай мэтай пакарання

была кампенсацыя пацярпеўшаму прычыненай шкоды і спыненне

злачыннай дзейнасці. Пры гэтым цяжар гэтай кампенсацыі часам

ускладаўся не толькі на сям'ю, але і на вёску, горад. У Судзебніку 1468 г.

ужо прысутнічае індывідуалізацыя пакарання: злачынец павінен быў несці

адказнасць перад законам і ніякі выкуп не пазбаўляў яго ад пакарання.

Заўважана ўзмацненне пакарання за парушэнне маёмасных правоў, што

адлюстроўвала высокі этап грамадскага развіцця, для якога характэрна

ўзмацненне карньгх функцый дзяржавы і рост феадальнай залежнасці

сялянства. Разам з тым Судзебнік Казіміра IV не з'яўляўся яшчэ

агульнадзяржаўным кодэксам, ён толькі дапаўняў нормы агульназемскіх

прывілеяў. Тэта быў першы крок да кадыфікацыі і сістэматызацыі

феадальнага права, завершаны выданнем трох статутаў Вялікага княства

Літоўскага - у 1529, 1566 і 1588 гг.

1.3.4. Статуты (1529,1566, 1588 гг.) як гістарычная крыніца

Праца па падрыхтоўцы першага Статута Вялікага княства Літоўскага

вялася на працягу некалькіх гадоў першай чвэрці XVI ст. Да 1522 г. быў

падрыхтаваны праект Статута, але не быў зацверджаны. Ён уведзены

толью з 29.09.1529 г.

Статут быў, па сутнасці, зводам законаў на аснове кадыфікацыі і

сістэматызацыі нормаў мясцовага звычаёвага права, пастаноў дзяржауных

і судовых устаноў, прывілеяў

. Прозвішчы складальнікаў невядомыя. Не

зусім абгрунтавана меркаванне, што ў складанні і рэдагаванні Статута

прымаў удзел Ф. Скарына.

Статут складаўся з 13 раздзелаў і 244 артыкулаў. Пазней былі

унесены дапаўненні, у выніку якіх колькасць артыкулаў павялічылася да

283. Першы Статут 1529 г. пашыраўся ў рукапісных спісах (копіях).

Першапачатковы яго спіс, зроблены ў Вільні на старабеларускай мове, не

дайшоў да нашага часу. Захаваліся 4 спісы на «рускай»

(старажытнабеларускай), 3 перакладныя (лацінская і польская мовы) і 4

спісы XIX ст. Спісы названы па прозвішчах іх уладальнікаў або месцах

захавання. Упершыню надрукаваны на беларускай мове ў 1841 г. у

Познані, у 1854 г. - кірыліцай у Маскве.

У Статут 1529 г. былі ўпершыню унесены нормы, што ў пэўнай

ступені абмяжоўвалі правы магнатаў, абвяшчалася правіла, згодна з якім

усе асобы (і ўбогія, і багатыя) павінны былі судзіцца згодна з гэтым

Статутам. Вялікі князь абавязваўся захоўваць тэрытарыяльную цэласнасць

дзяржавы, не дапускаць іншаземцаў на дзяржаўныя пасады, не даваць ім

маёнткаў, зямель, чыноў, захоўваць існуючыя законы. Такім чынам,

павялічвалася ступень дэкларатыўнасці, увогуле характэрная для

болыпасці заканадаучых актаў. Статут пацвярджаў прынцып

індывідуальнай адказнасці, рэгламентаваў удзел абаронцаў у працэсе.

Урэшце абараняцца перад судом і даказваць сваю невінаватасць

абвінавачаны павінен быў сам. Але калі ён не мог здзяйсняць абарону

самастойна, то даручаў гэта свайму верніку ці пракуратару. Калі першы -

проста давераная асоба абвінавачанага, то другі - прафесійны юрыст-

павераны (шляхціц), які займаўся адвакацкай практыкай.

Рост і ўмацаванне феадальнай уласнасці, пашырэнне правоў шляхты і

антыфеадальныя выступленні сялянства патрабавалі ў сярэдзіне XVI ст.

змен у заканадаўстве. У 1551 г. для падрыхтоўкі новага статута бьша

створана камісія з 5 католікаў і 5 праваслаўных. Падрыхтаваны ўжо ў

1561 г., ён быў зацверджаны толькі ў сакавіку 1566 г. У Статут былі

ўпісаны Віленскі прывілей 1563 г., які ў чарговы раз дэклараваў

ураўнаванне ў правах католікаў і праваслаўных, і Бельскі прывілей

1564 г., які гарантаваў неўмяшанне адміністрацыі (ваявод і старастаў) у

судовыя справы шляхты

. Асноўнымі крыніцамі Статута 1566 г., акрамя

таго, сталі іншыя агульназемсюя і абласныя прывілеі (граматы), Судзебнік

1468 г., Статут 1529 г. і некаторыя нормы звычаёвага права.

Як і Статут 1529 г., другі Статут Вялікага княства Літоўскага не быў

У XVI ст. надрукаваны. Вядома 58 яго спісаў: 13 на старажытна-

беларускай, 40 на польскай і 5 на лацінскай мовах. Першая (і пакуль

адзіная) яго публікацыя - у 1855 г. («Временник императорского московс-

кого общества истории и древностей российских». Кн. 23). У Статуце

1566 г. захавана з невялікімі зменамі структура Статута 1529 г. Усяго

раздзелаў 14 (у параўнанні з папярэднім вызначаны асобна раздзел 4:

судовы лад і судовы працэс). Зацвярджалася стварэнне падкаморсюх

(межавых) і земскіх (шляхецкіх) судоў. Абвяшчалася прэзумпцыя

невінаватасці (раздзел 14, арт. 2); непаўналетнія маглі быць пакараны

толькі пасля 14 гадоў.

Імкненне шляхты і магнатаў Вялікага княства Літоўскага да

адраджэння самастойнасці сваёй дзяржавы, жаданне ў большай

ступені ўлічыць змены ў сацыяльна-эканамічным жыцці краіны

прадвызначалі пачатак працы над новым зборам законаў (статутам)

Да канца 1584 г. яна была амаль завершана, але, паколькі новы

Статут ігнараваў акт Люблінскай уніі 1569 г., Польшча не

згаджалася зацвердзіць яго на агульным сейме Рэчы Паспалітай. У

выніку Статут быў зацверджаны велікакняжацкім прывілеем

28.1.1588 г. (гэта мусіў зрабіць Жыгімонт III, каб захаваць

велікакняжацкі трон).

Трэці Статут Вялікага княства Літоўскага дзейнічаў з 1589 г., а

пасля ўключэння Беларусі ў склад Расійскай імперыі - у Віцебскай і

Магілёўскай губернях - да 1832 г., у Віленскай, Гродзенскай і

Мінскай губернях - да 1840 г.

Крыніцамі для распрацоўкі Статута сталі: Статуты Вялікага

княства Літоўскага 1529 і 1566 г., сеймавыя пастановы 1573, 1578,

1580, 1584 гг., каралеўскія прывілеі, пастановы павятовых сеймікаў.

Статут меў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў. У раздзелах 1-4

змяшчаліся нормы дзяржаўнага права і судовага ладу, 5-10 і

часткова 13 - шлюбна-сямейнага, зямельнага і грамадзянскага права,

11-12, 14 і часткова 13 - крымінальнага права. Статут быў

падрыхтаваны ў перыяд, калі каралём і вялікім князем быў Стэфан

Баторый (1576-1586), на высокім тэарэтычным узроўні

кваліфікаванымі правазнаўцамі, працай якіх кіравалі А. Валовіч і

Л. Сапега.

Статут 1588 г. заканадаўча аформіў захаванне Вялікага княства

Літоўскага як дзяржавы; насуперак акту Люблінскай уніі абвяшчаў

ідэю верацярпімасці, забараняў перадачу вольнага чалавека за даўгі

або злачынства ў няволю, прадугледжваў крымінальную адказнасць

шляхціца за забойства простага чалавека. Статут быў надрукаваны

на старажытнабеларускай мове ў 1588 г. у Віленскай друкарні

Мамонічаў пад наглядам Л. Сапегі, у 1614 г. выдадзены на польскай

мове (перадрукоўваўся ў 1619, 1648, 1694, 1744, 1786, 1819 гг.), у

1811 г. на рускай мове ў Пецярбургу. Меў вялікі ўплыў на працэс

кадыфікацыі рускага права, падрыхтоўкі Саборнага ўлажэння 1649 г.

Найбольш поўнае сучаснае выданне ажыццёўлена ў 1989 г.

1.3.5. Пастановы (канстытуцыі) сеймаў

Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай

Да 1569 г. (Люблінскай уніі) пастановы сейма называліся часцей ухваламі.

у Статуце 1588 г. ужываюцца абодва тэрміны. Канстытуцыі сеймаў Рэчы

Паспагатай падзяляліся на тры групы: 1) тыя, што датычылі ўсёй Рэчы

Паспалітай; 2) рашэнш, якія датычылі толькі Польшчы; 3) рашэнні, якія мелі

сілу толькі ў Вялікім княстве Літоўскім. Як правіла, апошнія ў сеймавых

документах вылучаліся ў спецыяльны раздзел. Працэс прыняцця заканадаўчых

рашэнняў у сейме складаўся з некалькіх стадый: 1) падрыхтоўка законапраекта,

2) абмеркаванне і прыняцце яго, 3) абнародаванне закона. ГІадрыхтоўка

законапраекта ажыццяўлялася дзяржаўнай канцылярыяй і спецыяльна

створанай камісіяй. Заканадаўчая ініцьіятыва належала вялікаму князю і радзе.

Абмеркаванне і прыняцце Канстьггуцыі праходзілі ў абедзвюх палатах сейма -

сенаце і пасольскай палаце («избе»). Канчаткова закон рэдагаваў кароль.

Канстьггуцыі абнародаваліся на спецыяльных сейміках, пасля ўпісваліся ў

адпаведныя кнігі, а таксама ў Метрыку Вялікага княства Літоўскага (гл. раздзел

3 «Матэрыялы справаводства»), з 1732 г. друкаваліся ў зборы законаў і актаў

(Уоішпіпа 1е§шп). Апошняе выданне складзена паводле храналагічнага

прынцыпу і ахошгівала перыяд ад 1317 г. да 1782 г., аднак не з'«зўлялася

афіцыйным і не змяшчала ўсіх законаў Рэчы Паспалітай. Да таго ж шэраг

дакументаў запазычаны з прац асобных даследчыкаў.

Канстытуцыяй таксама называюць прыняты Чатырохгадовым сеймам

Закон аб урадзе 3 мая 1791 г. Гэты заканадаўчы акт складаўся з прэамбулы і 11

раздзелаў. Канстытуцыя вызначала правы і абавязкі ўсіх саслоўяў.

Прадугледжвалася размежаванне «трох улад»: заканадаўчай, вьпсанаўчай і

судовай (сейм, урад, судовыя органы). Дзякуючы Канстытуцыі, у Рэчы

Паспалітай была зроблена спроба ажьшцявіць прынцып парламенцкага спосабу

кіравання, але яе палажэнні не былі поўнасцю ажьшцёулены па прычыне бунту

рэакцыйных колаў, якія абвясцілі вясной 1792 г. у горадзе Таргавіцы

канфедэрацыю і стварылі ўмовы для ўмяшання замежных дзяржаў.

1.4. ЗАКАНАДАЎСТВА РАСЕЙСКАЙ ГМПЕРЫІ

(КАНЕЦ ХУПІ - ПАЧАТАК XX СТ.)

1.4.1. Агульная характарыстыка

У заканадаўстве, якое дзейнічала на тэрыторыі Беларусі ў перыяд яе

знаходжання ў складзе Расійскай імперыі, умоўна можна вызначыць

наступныя перыяды: 1) канец XVIII - 30-я гг. ХТХ ст.; 2) 40-я гг. XIX -

пачатак XX ст.; 3) 1905 - 1917 гг.; пры гэтым трэба мець на ўвазе

асаблівасці заканадаўчых нормаў Часовага ўрада і адносіць сюды

заканадаўчыя дакументы, якія ўзніклі на працягу таго вельмі кароткага

адрэзку часу (верасень - кастрычнік 1917 г.), калі Расія стала рэспублікай,

але яшчэ не з'яўлялася савенкай.

Для першага перыяду характэрна дзейнасць на тэрыторыі Беларусі не

толькі нормаў права Расійскай імперыі, але і Статута 1588 г. Лавіраванне

расійскага ўрада ў першай трэці XIX ст. паміж інтарэсамі дзяржавы і

мясцовай апалячанай арыстакратыі выявілася і ў галіне заканадаўства.

Менавіта ў гэты час адбываецца ўпарадкаванне мясцовых нарматыўных

актаў. Перакладаецца і перавыдаецца Статут 1588 г. з дапаўняючымі яго

сеймавымі пастановамі. «Высочайше утвержденное» палажэнне Камітэта

міністраў (17.09.1828 г.) прадугледжвала «учинение перевода Литовского

Статута на русский язык с белорусского издания 1588 г.» і «напечатание

сего Статута на трех языках: белорусском, польском и русском». Побач з

гэтым (у рамках работы над «Зводам законаў Расійскай імперыі»)

разгортваецца распрацоўка «Зводу мясцовых законаў Заходніх губерняў».

Ён з'явіўся апопгаяй, найбольш значнай сістэматызацыяй мясцовага

права, у якім спалучаліся рысы мясцовага і агульнарасійскага права.

Праект.«Зводу» не быў уведзены ў дзеянне. Задушэнне паўстання 1830 -

1831 гг, прадвызначыла змену палітыкі расійскіх улад «в присоединенных

провинциях» і адмену мясцовых заканадаўчых нормаў 1832 - 1840 гг.

Трэба мець на ўвазе, што адменены былі толькі тыя нормы, якія на той

час захавалі свае дзеянне (у асноўным сямейнага і грамадзянскага права).

Што ж датычыць значнай часткі нормаў дзяржаўнага права,

крымінальнага права, то яны фактычна дзейнічалі з моманту ўключэння

асобных частак тэрыторыі Беларусі ў склад Расійскай імперыі, хоць

заканадаўчага акта, які б адмяніў адпаведныя нормы Статута 1588 г.,

выдадзена не было.

I першы, і другі перыяд аб'ядноўвае акалічнасць, якая найбольш

выразна выявілася ў расійскім заканадаўстве ў ХУШ - ХТХ ст., - права

выдання новых законаў належала толькі цару. Што датычылася Сената,

Сінода, калегій (а пасля мікістэрстваў, Кабінета міністраў) і іншых

урадавых устаноў, то яны мелі толькі права звяртацца да яго з дакладамі

ці прапановамі. Вызначальным было права цара і ў галіне заканадаўчай

ініцыятывы. Любое «волевыяўленне» цара мела ці магло набыць сілу

закону. У ранг закону ўзводзіліся ўсе дакументы, якія былі пазначаны

адабрэннем пара («Быть по сему», «Принять к сведению» і г. д.). Адсюль

вынікае і велізарная колькасць відаў заканадаўчых актаў, і тая

(характэрная найперш для феадалізму) акалічнасць, што адрозніць

заканадаўчы акт ад адміністрацыйнага распараджэння вельмі складана (ці

ўвогуле немагчыма). Таму гісторыкі паклалі ў аснову пераважна такі

прьшцып: законамі лічыцца толькі тое «волевыяўленне» манарха, якое

змешчана ў «Полном собрании законов Российской империи» (ПСЗ).

Як эвалюцыю сістэмы заканадаўства пад уздзеяннем першай

расійскай рэвалюцыі трэба разглядаць акрэслены трэці перыяд. Маніфест

17 кастрычніка толькі дэклараваў пачатак канстытуцыйнага ладу і не

гарантаваў яго рэальнага ўсталявання (урэшце, дэпутаты Дзяржаўнай

думы прысягалі «самадзержцу»). Але пачалася эвалюцыя ад абсалютызму

да канстытуцыйнай манархіі; прызнаючы само існаванне Дзяржаўнай

думы, замацоўваючы за ей пэўныя правы, Асноўныя законы 1906 г. усё ж

непазбежна прызнаюць і пэўнае абмежаванне правоў манарха. Такая

супярэчнасць знайшла сваё ўвасабленне ў заканадаўстве гэтага перыяду.

Права Дзяржаўнай думы на заканатворчасць кампенсавалася тым, што за

царом захоўвалася больш поўнае і болып значнае па змесце права закана-

даўчай ітцыятьты. Артыкул 8 Зводу Асноўных законаў зазначаў: «Гасудару

імператару належыць пачын па ўсіх прадметах заканадаўства. Толькі па яго

пачыну Асноўныя дзяржаўныя законы могуць належаць перагляду ў

Дзяржаўным Савеце і Дзяржаўнай Думе». Да таго ж створаны ў лютым

1905 г. Савет мшістраў літаральна «заюдваў» Думу дробязнымі закона-

праектамі. Мелі месца выпада, калі ў выглядзе закону прымаліся адмі-

шслрацыйньія распараджэнні. Напрьпслад, Ш Думай былі прыняты законы

«Аб отпуску з дзяржаўнага казначэйства дадатковых сродкаў на асвятленне

дома ваеннага міністэрства», «Аб парадку ацяплення і асвятлення месца

заключэння і водпуску на гэтыя патрэбы неабходных матэрыялаў» і г. д.

Нязначныя змены былі ўнесены з 1906 г. і ў працэдуру канчатковага

зацвярджэння заканадаўчых актаў. Права канчатковага зацвярджэння

захавалася за царом, але патрабавалася папярэдняе адабрэнне законаў

Дзяржаўнай думай і Дзяржаўным саветам. Гэтае вельмі абмежаванае

права абвяшчаў артыкул 86 Зводу Асноўных дзяржаўных законаў, за якім

ішоў артыкул 87, што дапускаў прыняцце законаў непасрэдна царом у

«надзвычайных абставінах» і ў перыяд прыпынення пасяджэнняў

Дзяржаўнай думы.

Пачынаючы з сакавіка 1917 г. законы выдаваліся Часовым урадам.

Звычайна яны падпісваліся міністрам-старшынёй. Так, Пастанова ад

1 верасня аб абвяшчэнні Расіі рэспублікай была падпісана А. Керанскім.

1.4.2. Тыпы і віды заканадаўчых дакументаў

канца XVIII - пачатку XX ст.

Класіфікацыя матэрыялаў заканадаўства гэтага часу, як і папярэд-

няга, вельмі складаная. Яны выдаваліся як маніфесты, указы, пастановы,

палажэнні, інструкцыі, уставы, законы і г. д. Пры гэтым назва не заўсёды

адпавядала зместу дакумента і яго прызначэнню. Часам па аднолькавых

з'явах і адносінах прымаліся рознатыповыя заканадаўчыя дакументы.

Адной з самых распаўсюджаных формаў заканадаўства канца XVIII -

пачатку XX ст. былі маніфесты. Яны выдаваліся ў сувязі з важнейшымі

падзеямі ў палітычным жыцці краіны: абвяшчэннем стану вайны ці міру,

узыходжаннем на трон новага манарха (напрыклад, маніфест Аляксандра

III ад 29 красавіка 1881 г.); абвяпгчэннем важнейшых сацыяльна-

эканамічных ці палітычных пераўтварэнняў (Маніфест 19 лютага 1861 г.,

Маніфест 17 кастрычніка 1905 г.). Маніфесты друкаваліся масавым для

таго часу тыражом, іх публікавалі ў газетах, абвяшчалі насельніцтву пасля

ўрачыстых богаслужэнняў у саборах і цэрквах. Прызначаныя такім чынам

для шырокай аўдыторыі, маніфесты характарызуюцца публіцыстычнасцю,

імкненнем выявіць салідарнасць манарха з народам і г. д. Напрыклад,

Маніфест 17 кастрычніка 1905 г. («Аб удасканаленні дзяржаўнага

парадку») пачынаўся так: «Смуты і хваляванні ў сталіцах і ў многіх

мясцовасцях імперыі нашай вялікім і цяжкім жалем перапаўняюць сэрца

наша. Шчасце расійскага гасудара непарыўна звязана са шчасцем

народным і смутак народны - яго смутак». Маніфесты пераважна

дэкларавалі пэўную ідэю, абвяшчалі пэўную падзею і таму часам

спалучаліся з іншымі дакументамі заканадаўчага характару, якія змяшчалі

канкрэтныя прававыя нормы (Маніфест 19 лютага 1861 г. і «Палажэнні...»,

Маніфест 17 кастрычніка 1905 г. і Асноўныя дзяржаўныя законы 1906 г.

і г. д.). Для болыпага эмацыянальнага ўздзеяння на народныя нізы

напісанне асобных маніфестаў даручалася духоўным асобам. Так,

Маніфест 19 лютага напісаны мітрапалітам Філарэтам (Драздовым).

Другую, яшчэ больш шматлікую групу заканадаўчых актаў

складалі указы. У канцы XVIII - XIX ст. указы падзяляліся на тры

катэгорыі: а) імянныя; б) абвешчаныя з Сената; в) сенадкія. Імянныя

указы з'яўляліся распараджэннямі, загадамі імператара, якія

накіроўвалюя Сенату для выканання. Указ, абвешчаны з Сената, быў

таксама распараджэннем імператара, на аснове якога Сенат складаў

тэкст указа, прызначанага для абнародавання. Сенацкі ўказ - гэта

пастанова па агульным ці канкрэтным пытанні, аформленым у форме

указа ад імя Сената. Пасля 1906 г. указы ад імя цара сталі асноўнай

формай так званага пазадумскага заканадаўства.

У канцы XVIII - XIX ст. вялікая група ўказаў была звязана з

распаўсюджваннем агульнага заканадаўства на далучаныя да Расійскай

імперыі тэрыторыі. Асобныя з іх прадвызначалі змены ў тых пі іншых

накірунках палітыкі расійскіх улад. Адным з такіх стаў указ аб увядзенні

інвентароў для сялян Украіны і Беларусі ў 1847 г. 3 1906 г. указ з'яўляўся

той формай заканадаўчага акта, якая вызначала тэрміны выбараў і

парадак работы Дзяржаўнай думы.

Пачажэнні ўяўлялі сабой комплекс узаемазвязаных заканадаўчых

дакументаў. Так, новае сацыяльна-эканамічнае становішча сялянства па

рэформе 1861 г. было вызначана ў 17 дакументах, кожны з якіх

прысвячаўся якой-небудзь групе сялянства ці мясцовасці: «Палажэнне аб

выкупе сялянамі, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці», «Мясцовыя

палажэнні аб пазямельным упарадкаванні сялян, паселеных на

памешчыцкіх землях у губернях велікарускіх, расійскіх і беларускіх» і

інш. Прыкладам гэтай разнавіднасці заканадаўчых дакументаў могуць

быць таксама «Палажэнні аб губернскіх і павятовых земскіх установах»

(1864 г., на тэрыторыю Беларусі не распаўсюджваліся), «Палажэнне аб

выбарах у Дзяржаўную думу (1906 г.)». Назву «Палажэнне» меў і

заканадаўчы дакумент, які вызначаў парадак выбараў ва Устаноўчы сход

(1917 г.).

Закон, як асобная разнавіднасць заканадаўчых актаў,

сустракаўся параўнальна рэдка. Пэўнае значэнне гэтай катэгорыі

было нададзена толькі з пачаткам дзейнасці Дзяржаўнай думы. Звод

Асноўных дзяржаўных законаў вызначаў працэдуру зацвярджэння

новых законаў і спрабаваў даць тлумачэнне размежавання іх з

указамі і загадамі цара. Указы маглі прымаць толькі ў перапынках

паміж пасяджэннямі Дзяржаўнай думы, а загады маглі выдавацца

царом толькі ў адпаведнасці з законамі. Пры гэтым даследчыкі

павінны размяжоўваць «Асноўныя дзяржаўныя законы»,

зацверджаныя 23 красавіка 1906 г. Мікалаем II і Звод Асноўных

дзяржаўных законаў, які з'яўляецца часткай тома 1 «Зводу законаў

Расійскай імперыі» выдання 1906 г. Першы з дакументаў - гэта акт

праватворчасці расійскага манарха, у той час як другі - вынік

сістэматызацыі дзеючага заканадаўства ўпаўнаважанымі на тое

дзяржаўнымі органамі.

Важнымі разнавіднасцямі заканадаўчых дакументаў з'яўляліся

інструкцыі, настаўленні і наказы. Сярод заканадаўчых дакументаў XVIII -

першай паловы XIX ст. можна назваць даравальныя граматы

(«Даравальная грамата дваранству», «Даравальная грамата гарадам»). У

канцы XIX - пачатку XX ст. распаўсюджваюцца такія дакументы

заканадаўчага характару, як «Высочайше одобренные мнения

Государственного Совета», «Высочайшее повеление».

Своеасаблівай формай дакументаў заканадаўства XIX ст. з'яўляліся

уставы (аб цэнзуры, ваенныя, судовыя і інш.). У шэрагу выпадкаў устаў

мог выступаць як кадыфікацыйны акт, які аб'ядноўваў цэлую трупу

законапалажэнняў (напрыклад, Устаў аб прамысловасці). Устаў быў і

формай прыватных заканадаўчых актаў (так, устаў кожнага акцыянернага

таварыства зацвярджаўся царом і выступаў як спецыяльнае

законапалажэнне).

Разгледжаныя вышэй формы не ахопліваюць усіх шматлікіх

разнавіднасцей заканадаўчых дакументаў, паколькі да іх адносіліся і

рэгламенты, і рэскрыпты, «высочайше одобренные» Асобыя журналы

Савета міністраў, часовыя правілы і г. д.

1.4.3. Публікацыі дакументаў заканадаўства Расійскай імперыі

Завяршаючая стадыя фарміравання заканадаўчага дакумента - яго

апублікаванне. Для таго каб закон выконваўся, ён павінен быць

абнародаваны. Аднак не ўсе дакументы канца XVIII - пачатку XX ст.

падлягалі публікацыі, асобныя з іх даводзіліся да ведама толькі вузкага

кола асоб. Пераважна гэта - законапалажэнні, звязаныя з барацьбой

супраць рэвалюцыйнага руху (закон ад 19 мая 1871 г. і інш.). Таму,

вялікае значэнне маюць «Особые журналы» пасяджэнняў Камітэта

міністраў (і пратаколы пасяджэнняў, на аснове якіх яны складаліся).

Многія з зазначаных у «журналах» рашэнняў не паддягалі апублікаванню.

Як прыклад можна прывесці Часовыя правілы аб яўрэях 1882 г., згодна з

якімі яўрэям «рысы аселасці» забаранялася сяліцца па-за межамі гарадоў і

мястэчак, арандаваць, прымаць у заклад нерухомую маёмасць, набываць

зямлю, а таксама гандляваць віном у нядзелю і святочныя дні.

У апублікаванні заканадаўчых дакументаў важная функцыя належала

Сенату. Сенат абнародаваў законы, і толькі пасля гэтага яны ўступалі ў

сілу. 3 1808 г. абнародаванне новых заканадаўчых дакументаў адбывалася

ў «Сенацкіх ведамасцях». Менавіта пры Сенаце з 1863 г. ажыццяўляецца

перыядычнае выданне законаў («Собрание узаконений...»).

Увогуле, вядомы настугшыя асноўныя публікацыі законаў Расійскай

імперыі: 1) «Полное собрание законов Российской империи» (ПСЗ),

2) «Свод законов Российской империи» (СЗ) і 3) «Собрание узаконений и

распоряжений правительства, издаваемых при Правительствующем

Сенате» (СУ и РП) (у далейшым будзем ужываць беларускія назвы гэтых

публікацый, акрамя скарачэнняў).

1. «Поўны збор законаў...» (ПСЗ) складаецца з трох выданняў.

Першае было падрыхтавана М. М. Сперанскім і ўключала законы з 1649 г.

па 3 снежня 1825 г. Яно рыхтавалася як аснова для складання Зводу

дзеючых законаў і ў яго імкнуліся ўключыць усе акты за азначаны

перыяд, прызнаныя законамі, у т. л. ужо адмененыя да гэтага часу

(1830 г.). Гэтае выданне і сёння застаецца найбольш поўнай публікацыяй

заканадаучых дакументаў з 1649 г. па 1825 г. Аднак у выданш шэраг

дакументаў заканадаўства не быў змешчаны. Адны з іх не былі вядомы

М. М. Сперанскаму, другія ён лічыў не вартымі ўвагі, трэція адкідваў з-за

палітьгчных меркаванняў. Аналагічныя недахопы характэрны для

імяннога і прадметнага паказальшкау, яюя суправаджаюць гэтае выданне.

Першае выданне «Поўнага збору законаў...» склала 40 тамоў, а разам з

паказальнікамі і дадатковымі тамамі - 45 (41 - храналагічны паказальнік,

42 - алфавітна-прадметны паказальнік, 43-44 - штаты ваенных, ваенна-

марскіх і грамадзянскіх чыноў, 45 - кніга тарыфаў). Акрамя таго, выданне

мела нскалькі тамоў «дадаткаў» - кніга чаршшоў і малюнкаў, гербы

гарадоў і г. д.

Другое выданне ўключала законы з 12 снежня 1825 г. па 28 лютага

1881 г., а трэпяе - з сакавіка 1881 г. па 31 снежня 1914 г. (апошні том

выйшаў у 1917 г.). У адрозненне ад першага, яны выдаваліся як

храналагічныя зводы бягучага заканадаўства. Другое выданне

ажыццяўлялася штогод з 1830 да 1884 г., а трэцяе - з 1885 па 1917 г. (пры

гэтым апошняе выданне ПСЗ як незавершанае не мела агульных

паказальнікаў, але да ўсіх тамоў прыкладзены пагадавыя алфавітна-

прадметныя паказальнікі). Для ўсіх выданняў характэрна тое, што шэраг

дакументаў тут апублікаваны з памылкамі, з загалоўкамі, якія не

адпавядаюць іх зместу, асобныя дакументы, як ужо адзначалася, увогуле

засталіся па-за межамі публікацыі.

Разам з тым у ПСЗ ёсць указанні на паходжанне дакументаў, якія

могуць быць выкарыстаны для пошуку іх крыніц («мнение» Дзяржаўнага

савета), Журналы Кабінета міністраў і г. д.

2. «Звод законаў...» (СЗ) уключаў толькі дзеючыя законапалажэнні. У

адрозненне ад ПСЗ, дзе дакументы выдаваліся ў храналагічнай паслядоўнасці, у

«Зводзе законаў...» (прызначаным для практычных патрэб) быў прыняты

тэматычны прьшцьш (адпаведна з якім і адбываўся яго падзел на тамы, а

апошніх - на часткі). «Звод законаў...» выдаваўся тры разы: у 1832, 1842 і

1857 гг. У наступныя гады перавьщавагася толькі асобныя тамы і часткі тамоў; у

прамежку паміж імі - працяг тамоў і частак (чарговыя і зводныя). Чарговыя

ўключалі законы, якія вьшпші з часу выдання папярэдняга працягу, а зводныя -

усе законы з часу апошняга выдання зводу ці пэўнага яго тома. Пасля выдання

зводнага працягу ці перавыдання адпаведнага тома (часткі) чарговы працяг свае

значэнне губляў, паколькі змест яго гэтым выданнем паглынаўся. Трэба

заўважыць, што з 1892 г. СЗ - адзіная друкаваная крышца, якая змяшчае звесткі

аб усіх (акрамя Сінода) вьшгэйшых цэнтральных установах.

3. «Збор узаконения? і распараджэнняў урада...» (СУ и РП) уключае

заканадаўчыя дакументы і тыя распараджэнні цэнтральных устаноў, якія мелі

агульнае значэнне за перыяд з 1863 г. да звяржэння самадзяржаўя (ён выходзіў і

пры Часовым урадзе). Дакументы размешчаны ў храналагічнай паслядоўнасці і

забяспечаны тымі ж дапаможнымі элементамі, што і ПСЗ (храналагічны і

^фавітна-прадметны паказальнікі). Усе зацверджаныя заканадаўчыя даку-

менты, якія прызначаліся для ігублікацыі, змяшчаліся на старонках «Збора

аканенняў...». Да таго ж, паколькі ПСЗ змяшчае законы па 1914 г., менавіта

перыядычнае выданне змяшчае звесткі аб пераўтварэннях у сістэме вышэйшага

цэнтральнага ўпраўлення, а апошнія былі вельмі істотныя. У храналогіі гэтага

выдання была асаблівасць: законы публікаваліся не ў парадку іх зацвярджэння

царом, а па меры паступлення у Сенат. «Збор узаканенняў...» - выданне

перыядычнае, выходзіла невялікімі зборнікамі. Тэрміны выдання не былі

дакладна пазначаны. Першапачаткова выданне выходзіла два разы ў тыдзень, а

пасля - часцей. 3 1902 г. «Збор узаканенняу...» пачаў выдавацца па двух

аддзелах. У другім змяшчаліся заканадаўчыя дакументы прыватнага характару.

Пераважную частку складаш уставы акцыянерных кампаній, якія (што ўжо

адзначалася) зацвярджаліся царом. Дарэчы, уставы, зацверджаныя да 1826 г.,

друкаваліся ў «Сенатских ведомостях», 1826 - 1836 гг. увайшлі ў адпаведныя іх

храналогіі першыя 11 тамоў другога выдання ПСЗ.

Такім чынам, апублікавана велізарная колькасць заканадаўчых дакументаў,

арыентавацца ў якой вельмі складана. Толькі «Поўны збор законаў...» склада-

енда са 133 тамоў. Асаблівыя цяжкасці сустракае даследчык, які займаецца

пытаннямі гісторьгі Беларусі. У пэўнай ступені спрасціць гэтую праблему

дапамагае неафіныйнае выданне «Хронологический указатель указов и прави-

тельственных распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и

Малороссии за 240 лет, с 1652 по 1892» (склад. С. Ф. Рубінштэйн, Вільна, 1894).

Яно змяшчае ў храналагічным парадку дакументы, якія датьічацца заходняй

часткі Расійскай імперьгі з указанием размяшчэння іх у ПСЗ. Трэба мець на

ўвазе, іпто ў выданні адсутнічаюць дакументы дыпламатьгчнага характару,

узаканенні па ваенным ведамстве, законы аб яўрэях (выдадзеныя ўжо

Бершадскім) і г. д. У паказальніках пераважна прыведзены толькі загалоўкі і

кароткія каментарыі да дакументаў. Толькі важнейшыя з законаў (на погляд

скііадальніка) прыведзены поўнасцю ці часткова Таму выкарыстанне адзначанага

выдання не вызваляе даследчыка ад пошуку ці ўдакладнення дакумента ў ПСЗ (а

пры магчымасці і неабходнасці - у рукапісе і дапаможных матэрыялах да яго).

3 выданняў навейшага часу трэба назваць публікацыю «Российское

законодательство X - XX вв.» (у 9 т. М., 1984 - 1994), якое таксама змяшчае

толькі важнейшыя (на погляд складальнікаў) дакументы. Апошш, дзевяты, том

уключае заканадауства Расіі эпохі буржуазна-дэмакратьгчных рэвалюцый

(1905-1917 гг.).

1.5. ЗАКАНАДАЎЧЫЯ ДАКУМЕНТЫ НАВЕЙШАГА ЧАСУ

1.5.1. Агульная характарыстыка

Існаванне на тэрыторыі Беларусі шматлікіх (часам недаўгавечных)

дзяржаўных утварэнняў, якія да таго ж ахоплівалі толькі частку яе

тэрыторыі (да 1939 г.), прадвызначыла характарыстыку заканадауства

навейшага часу Беларусі (з 1917 - 1918 гг.) як адну з найбольш

складаных. Калі абмежавацца толькі агульнай характарыстыкай, то можна

вьгзначыць наступныя (умоўныя) перыяды: 1) 1917 - 1920 гг. - перыяд

дзейнасці на тэрыторыі Беларусі кароткачасовых дзяржаўных і

адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак; 2) 1921 - 1991 гг. -

заканадауства БССР (якое з 1939 г. уключала ўсю тэрыторыю рэспублікі);

3) з жніўня-верасня 1991 г. - заканадауства Рэспублікі Беларусь.

Першы перыяд - вынік барацьбы суседніх дзяржаў за тэрыторыю

Беларусі. Для яго характарыстыкі можна бьшо б прыняць вядомы выраз:

найбольш яскравай рысай законнасці гэтага часу з'яўляецца яе

адсутнасць. Сапраўды, заходняя і пэнтральная часткі Беларусі знаходзі-

ліся пад акупацыяй, тут дзейнічалі законы ваеннага часу і распараджэнні

акупацыйных улад. На ўсходзе Беларусі, дзе была ўстаноўлена ўлада

Саветаў, таксама захоўвалася ваеннае становішча, велізарная колькасць

дакументаў заканадаўчага характару выдавалася надзвычайнымі

балыпавіцкімі органамі - рэвалюцыйнымі камітэтамі і вызначальную сілу

для вырашэння лёсаў тысяч людзей мелі распараджэнні камандзіраў і

РВС армій, палкоў, іншых вайсковых адзінак Чырвонай арміі.

Разам з тым у гэты ж перыяд разгарнулася заканатворчасць асобных

дзяржаўных і адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак. Храналагічна

першай з іх з'яўляецца Заходняя вобласць (камуна). Створаная яшчэ ў

першыя месяцы існавання Часовага ўрада на ўсходзе Беларусі, гэтая

адміністрацыйная адзінка ўрэшце зафіксавала асаблівасці сацыяльна-

эканамічнага, культурнага жыцця і адзінства тэрыторыі беларускага

рэгіёна. На яе тэрыторыі, як часткі Расійскай Федэрацыі, дзейнічалі

заканадаўчыя дакументы, што прымаліся Усерасійскім з'ездам Саветаў,

Вышэйшым Цэнтральным Выканаўчым Камітэтам (ВЦВК), Саветам

Народных Камісараў (СНК) і іншымі дзяржаўнымі органамі РСФСР.

Разам з тым Заходняя вобласць (камуна) мела свае распарадчыя і

выканаўчыя органы: Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і

фронту (Аблвыканкамзах) і СНК. Важнейшыя рашэнні (напрыклад, аб

зменах межаў вобласш-камуны) прымаліся з'ездам Саветаў РСФСР.

У сакавіку 1918 г. другой Устаўнай граматай была абвешчана

Беларуская Народная Рэспубліка. Па сутнасці, азначаны дакумент з'явіўся

першай яе канстытуцыяй і замацаваў дзяржаўны лад і асноўныя правы

грамадзян. 25 сакавіка трэцяй Устаўнай граматай абвяшчалася

(упершыню ў гісторыі Беларусі) незалежнасць Беларускай рэспублікі.

Устаўныя граматы, як і іншыя законы БНР (напрыклад, «Аб

Фамадзянстве» 14.12.1919 г.), з'яўляюцца спецыфічнымі заканадаўчымі

Дакументамі. Дзейнасць іх нормаў абвяшчалася на тэрыторыі, якая не

антралявалася створанымі дзяржаўнымі органамі і для правядзення якіх

У жыццё не існавала пэўнага механізма выканаўчай улады.

У сваю чаргу 1 студзеня 1919 г. Маніфест Часовага рабоча-

сялянскага ўрада Беларусі заявіў аб угварэнні Беларускай

Саідыялістычнай Савецкай Рэспублікі. У Маніфесце ўжывалася некалькі

назваў рэспублікі. Спецыяльны пункт Маніфеста адмяняў усе законы і

пастановы ўрада БНР, што фактычна з'яўлялася прызнаннем існавання

Беларускай Народнай Рэспублікі з боку савецкіх улад. Прынятая ў лютым

1919 г. Канстытуцыя ССРБ не была дакладна распрацаванай і фактычна

на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі законы РСФСР (юрыдычна яны былі

ўведзены Пастановай Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі

10.01.1919 г.). Аб «папяровым» характары новастворанай рэспублікі

сведчыў і перагляд яе тэрыторыі на карысць РСФСР (студзень 1919 г.).

Апошнім з існаваўпіых у адзначаны перыяд дзяржаўных утварэнняў

на Беларусі з'яўляецца Літоўска-Беларуская ССР (ЛітБел). На яе

тэрыторыі побач з заканадаўчымі нормамі, прынятымі дзяржаўнымі

органамі ЛітБел (Саветам абароны, СНК і інш. - аб усеагульнай

працоўнай павіннасці, раўнапраўі нацый і г. д.), працягвалі дзейнічаць

таксама законы Літоўскай і Беларускай савецкіх рэспублік. Новыя

заканадаўчыя акты распаўсюджваліся на тэрыторьпо ЛітБел

спецыяльнымі пастановамі. Разам з тым на працягу ўсяго гэтага перыяду

(канец 1917 - 1920 гг.) значная колькасць законапалажэнняў была

выдадзена надзвычайнымі органамі (напрыклад, Мінскім губернскім

рэвалюцыйным камітэтам).

Другі перыяд развіцця заканадаўства на тэрыторыі Беларусі ў

навейшы час (1921 - 1991) таксама меў некалькі асобных этапаў: 1) этап

заканадаўства БССР перыяду новай эканамічнай палітыкі; 2) афармленне

адміністрацыйна-загаднай, таталітарнай дзяржавы ў БССР (1928 - 1939);

3) заканадаўства перыяду другой сусветнай вайны (1939 - 1945);

4) пасляваенны этап развіцця заканадаўства БССР (1945 - 1991).

Найпфш трэба падкрэсліць, што, па сутнасці, на працягу 1917 -

1920 гг. неакупіраваная тэрыторыя Беларусі заставалася часткай Расійскай

дзяржавы, пры гэтым выключныя паўнамоцтвы мелі кіруючыя органы

Расійскай кампартыі. Так, згодна з дырэктывай ЦК РКП(б) ад 1 чэрвеня

1919 г. ВЦВК Расійскай Федэрацыі прыняў дэкрэт «Аб аб'яднанні савец-

кіх рэспублік», у адпаведнасці з якім ствараліся адзіныя Узброеныя сілы

Расійскай Федэрацыі. Другое абвяшчэнне ССРБ 31 ліпеня 1920 г. не

змяніла становішча. На Ш з'ездзе КПБ (22 - 25.11.1920 г.) падкрэслівала-

ся, што «Беларусь, з'яўляючыся Сапыялістычнай Савецкай Рэспублікай,

адначасова з'яўляепца састаўной часткай РСФСР». Унесеныя II Усебела-

рускім з'ездам Саветаў (снежань 1920 г.) папраўкі да Канстытуцыі ССРБ

1919 г. фактычна зафіксавалі яе аўтаномны статус у складзе РСФСР.

Рэальныя змены ў дзяржаўна-прававым становішчы рэспублікі

адбыліся з 1921 г. БССР была прызнана сусветнай супольнасцю,

устанавша дыпламатычныя зносіны з шшымі дзяржавамі, падпісала

Саюзны дагавор 1922 г. 3 1921 г. усе заканадаўчыя акты РСФСР, указы

Прэзідыума яго ЦВК і СНК, пастановы неаб'яднаных наркаматаў

набывалі сілу толькі тады, калі зацвярджаліся цэнтральнымі дзяржаўнымі

органамі БССР. Канстытуцыя СССР 1924 г. замацавала раўнапраўнае

становішча ўсіх рэспублік у яго складзе і новую заканадаўчую норму:

законы, якія прымаюцца рэспублікамі, павінны адпавядаць законам

СССР, пры разыходжанні перавагу маюць апошнія. На пачатку 1920-х гг.

былі прыняты ў якасці законаў БССР грамадзянскі, крымінальны,

крымінальна-працэсуальны кодэксы і кодэкс законаў аб працы РСФСР.

Улічваючы асаблівасці землекарыстання, быў распрацаваны асобны

зямельны кодэкс БССР. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя змены, што

адбываліся на працягу 1921 - 1928 гг., замацавала Канстытуцыя БССР

1927 г. Яна ўпершыню размежавала функцыі заканадаўчай улады (з'езды

Саветаў, ЦВК, яго Прэзідыума) і выканаўчай (СНК, створаны ў 1920 г.).

Аднак у наступным, на працягу 1930-х гг. гэты прынцып не заўсёды

вытрымліваўся.

Другі этап азначанага перыяду (1928 - 1939 гг.) першапачаткова

быў прадвызначаны не кардынальнай зменай палажэнняў

заканадаўства, а рэальнымі парушэннямі з боку дзяржаўнай улады і

кіруючай партыі дзеючых прававых нормаў (напрыклад, замацаваных

Канстытуцыяй БССР 1927 г. свабоды выбару формаў землекарыстання,

выкарыстання беларускай мовы як мовы міжнацыянальных зносін у

БССР і інш.). Характэрна спецыфічнае стаўленне да законаў, калі

апошнія разглядаліся як «праграма дзеянняў». Распаўсюджанай

з'яўляецца думка (са спасылкай на дэкларатыўную «сталінскую»

Канстытуцыю СССР 1936 г.) аб тым, што афармленне таталітарнага

грамадства ў СССР не знайшло заканадаўчага афармлення. Разам з тым

дастаткова назваць пастановы ЦВК БССР «Аб унясенні змен у

крымшалъна-працэсуальны кодэкс» ад 5.12.1934 г. і 14.09.1937 г., якія

ўстанаўлівалі асобы парадак разгляду спраў аб тэрарыстычных актах

супраць работнікаў савецкай улады, а таксама спраў аб контррэва-

люцыйным шкоднщтве і дьшерсіях (дубшраванне агульнасаюзных

пастаноў становіцца характэрнай рысай заканадаўства БССР 1930-х гг.),

каб заўважыць, што дзесяткі заканадаўчых дакументаў у канстатуючай

Щ пастаноўчай частцы вызначаюць «шкодніцтва», «ворагаў народа»,

«нацыянал-фашыстаў» і г. д. Завяршаючы характарыстыку азначанага

этапу (1928 - 1939 гг.), неабходна падкрэсліць, што да сярэдзіны

1930-х гг. былі дзесяткі найменняў дакументаў заканадаўства: дэкрэт,

^аніфест, пастанова, рэзалюиыя. 3 прыняццем Канстытуцыі СССР

^36 г. была ўведзена адзіная назва - «закон». Для дакументаў

выканаўчай улады захаваны найменні «пастанова» і «распараджэнне».