Хан И.Г., Садырова А.Т. Саясаттану (Политология)

Подождите немного. Документ загружается.

КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Əлеуметтік-гуманитарлық пəндер кафедрасы

САЯСАТТАНУ

Оқу құралы

Алматы 2011

УДК 32 (075.8)

ББК 66.0Я73

Х19

Баспаға Каспий қоғамдық университетінің

Ғылыми кеңесімен ұсынылған

Рецензенттер:

философия ғылымының докторы, профессор Құсайынов Д.Ө.

философия ғылымының докторы Қанағатова А.М.

Хан И.Г., Садырова А.Т.

Х19 Саясаттану: Оқу құралы. – Алматы: КҚУ Ғылыми-баспа

орталығы, 2011. – 140 б.

ISBN 978-601-7067-42-7

Дəрістер жинағы түрінде жазылған оқу құралында

теориялық жəне фактологиялық материалдарды талдау негізінде,

жоғары оқу орны студенттеріне арналған «Саясаттану» курсының

негізгі тақырыптары қарастырылған. Автор қоғамның саяси

өміріндегі демократиялық принциптерді жүзеге асыру

механизмдеріне, саясат пен биліктің құқықтық аспектілеріне баса

назар аударады.

Аталған оқу құралы барлық мамандықтағы студенттерге

арналған.

УДК 32 (075.8)

ББК 66.0Я73

ISBN 978-601-7067-42-7

университеті, 2011

МАЗМҰНЫ

бет

КІРІСПЕ.................................................................................................4

1 тақырып. Саясат жəне саясаттану....................................................5

2 тақырып. Билік жəне құқық ...........................................................13

3 тақырып. Тұлға саясаттың субъектісі ретінде...............................20

4 тақырып. Əлеуметтік топтар саясаттың субъектілері ретінде.....26

5 тақырып. Əлеуметтік-этникалық қоғамдастықтар

саясаттың субъектісі ретінде..….………………......…33

6 тақырып. Саяси элита жəне саяси көшбасшылық.........................39

7 тақырып. Қоғамның саяси жүйесі..................................................49

8 тақырып. Мемлекет саяси институт ретінде..................................60

9 тақырып. Саяси партиялар..............................................................69

10 тақырып. Демократия қоғамның саяси өмірін

ұйымдастыру формасы ретінде.....................................76

11 тақырып. Саяси идеология............................................................81

12 тақырып. Саяси мəдениет..............................................................86

13 тақырып. Саяси процесс жəне саясиқақтығыс...…….................93

14 тақырып. Саяси технологиялар….................…………………..100

15 тақырып. Халықаралық қатынастар...........................................108

БАРЛЫҚ ТАҚЫРЫПТАРҒА АРНАЛҒАН ƏДЕБИЕТ.................118

ҚОСЫМШАЛАР…..........….…………..…………………………..119

КІРІСПЕ

Адам басқа адамдармен, мемлекетпен өзара əрекетте

болатындықтан, саяси ілімдер мен мəдениет олардың кəсібіне,

əлеуметтік мəртебесіне қарамастан, əрбір адамға аса қажет.

Ақылды адам саяси мəдениетке, саяси құндылықтарға қосылу

мəселесінде ешқандай талас тудырмайды, себебі ол мемлекет жəне

басқа да саяси күштердің тарапынан қолбала нысаны болуға жол

бере алмайды.

Қазақстанда жəне басқа да көптеген елдерде қалыптасқан,

əсіресе посткеңестік кеңістіктегі, тарихи жағдай біздің өміріміздің,

ойлауымыздың, саяси əрекеттердің тəжірибелік айқындығы жайлы

дəлелдейді.

Қазақстан əлемдік қауымдастықтағы қоғамдық өмірдің

барлық-экономикалық, саяси, əлеуметтік, рухани салаларында

сапалы түбегейлі өзгерістер болып жатқан мемлекеттер санатында.

Бұл өзгерістер қоғамнан саяси сауатты, жауапты, жаңаша

ойлайтын, стереотипсіз адамдарды талап етуде. Азаматтардың

саяси ғылым мен демократиялық мəдениет негіздерін меңгеруі

Қазақстандағы саяси жəне қоғамдық өзгерістердің сəттілігінің бір

шарты болып табылады. Кез келген əлеуметтік өзгерістердің, ең

алдымен, адамдардың санасынан басталатыны белгілі.

Аталмыш оқу құралының мақсаты – студенттердің саяси

құбылыстарды талдаудың теориясы мен əдістемесі бойынша

қажетті негізгі дайындықты меңгеруіне, қоғамдық оқиғалардың

дүниетанымдық жəне құндылықты көрсеткіштерін саралай білуіне

көмектесу, оларды саясаттанулық білімді саяси тəжірибемен

байланыстыруға үйрету.

1 тақырып

САЯСАТ ЖƏНЕ САЯСАТТАНУ

Саясат ұғымы: түсінігі, мазмұны, мəні

«Саясат» ұғымы мемлекетпен, биліктік қатынастармен,

адамдар мен қоғамды басқару ғылымымен байланысты антикалық

ұғымдарға негізделеді. Мысалы, «полис» (қала-мемлекет),

«политикос» (мемлекет қайраткері), «политейя» (конституция).

Дəстүрлі түсінігі. Саясат, ең алдымен, билікке қатысы

бойынша адамдардың, əлеуметтік топтардың, мемлекеттер мен

халық арасындағы қарым-қатынастармен байланысты мемлекеттік

жəне қоғамдық істерді, іс-əрекеттерді білдіреді. Əлеуметтік

феномен ретінде ол саяси институттар мен ұйымдардың қызмет

етуінен, саяси нормалар мен дəстүрлерден, адамдардың басқару

əрекетінен, олардың əлеуметтік-саяси қызығушылықтары мен

қажеттіліктерінен, саяси иделары мен көзқарастарынан тұрады.

Саясат – билікке жəне қоғамды басқаруға қатысты кластар

мен əлеуметтік топтар арасындағы қатынастардың, əрекеттердің,

мінез-құлықтардың, бағдарлардың, коммуникациялық байланыс-

тардың алуан түрлі əлемі ретіндегі əмбебап қоғамдық феномен.

Саясат қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Қоғам өзара

байланысты, өзара тəуелді, бірақ белгілі бір дəрежеде жеке дара

адамның тіршілік əрекетіндегі мынадай салалардан тұрады:

шаруашылықтық-экономикалық, əлеуметтік, саяси жəне рухани.

Қоғам өміріндегі саяси саланың мəртебесі. Саяси саланың

басқа салалардан айырмашылығы сол, бəрінің арасында жоғарғы рөл

атқарады. Саяси саланың мұндай жағдайы оның шеңберінде

қабылданған заңдар, шешімдер, үкімдерді барлық басқа қоғамдық

салалардың орындауымен негізделеді. Осыған қоса, саяси сала,

əсіресе қоғамның дамуындағы өтпелі кезеңінде, сəйкесінше

басымдықтарға ие болады. Сонымен бірге саяси сала қоғамның басқа

да салаларымен тығыз байланысты, оларға тəуелді.

«Саяси» жəне «əлеуметтік» феномендердің арақатына-

сы. Жалпы кез келген əлеуметтік құбылыс билікке қатысының

дəрежесі мен деңгейіне байланысты саяси белгілерін, саяси

сипатын «алады» немесе «жоғалтады». Қоғамдағы барлық

«саясилық» əлеуметтік болып табылады, бірақ барлық əлеуметтік

«саяси» емес немесе бола алмайды.

Осылайша, саяси деп артында қоғамда тəртіп пен басқа

міндеттерді шешу үшін қолданылатын билік пен мəртебе тұратын,

қоғамдағы қатынастарға, институттарға, құбылыстарға қатысты

барлық нəрселер түсіндіріледі.

«Саясат» ұғымының интерпретациясы. «Саясат» сөзінің

этимологиясы «мемлекетті басқару өнері» дегенді білдіреді.

Аристотель саясатты мемлекетпен байланыстыра отырып, осы

терминді ғылыми айналымға енгізді.

Оның анықтамасы бойынша, саясат – «ортақ игілік» пен

«бақытты өмірге» қол жеткізуге қызмет ететін, қауымдастықтың

өркениетті түрі.

Саясатты осылай түсінудің негізгі екі тенденциясы туралы

айтуға болады:

а) класстық деңгейдегі мемлекет жəне саясат интерпрета-

циясы (марксизм);

б) үкіметтің іс-əрекеті категорияларындағы мемлекет жəне

саясат интерпретациясы (американдық «саясат туралы ғылым»

жəне француздық «саяси ғылым»).

Марксистік теорияда саясат мемлекеттегі мемлекет пен

билікке байланысты класстар күресінің саласы ретінде

анықталады. Саясат туралы ағылшын тілдік жəне француз

ғылымында саясат ұғымы мемлекеттік басқару мен басқарудың

қызметтерін жүзеге асыратын тұлғалардың əрекетімен сөзсіз

байланыстырылады. «Саяси ғылым» - мемлекеттің, сонымен қатар

оның көмегі арқылы мемлекет өзінің билігін іске асыратын орган

ретіндегі үкіметтің сипаты мен қызметтері туралы ғылым.

Саясаттың мұндай анықтамасына саясатты əлеуметтану-

лық түсіндіру қарсы тұрады. Саясат саласында мəселе біртұтас

əлеуметтік субъектілер, яғни ұлттар, кластар, ірі қоғамдық

қозғалыстар жайлы болуы керек. Дəл солар шынтуайтында, «ақыр

аяғында» саясаттың субъектілері болады жəне саяси партияларға,

одақтарға жəне т.с.с. біріккен өз өкілдері арқылы өмірге қатысады.

Саясат жəне билік. Саясаттанушылардың көбісі саясат

«билік» категориясы арқылы түсіндірілуі керек деген пікірді

ұстанады. Билік категориясын қолдану қажеттілігі саяси саланың

тек мемлекет пен саяси жүйенің шегінен шығуынан туындайды.

Билік – жазылған жəне күтілетін əдістерге сай əрекет етуі

үшін адамдарға ықпал ету немесе шешімдерді орындата алу

қабілеті.

Саясат жəне қызығушылық. Саясаттануда саясатты қы-

зығушылықтар призмасы арқылы түсіну бар. Осы тəсілді жақтау-

шылар саяси процестер мен құбылыстардың түзілуінің алғашқы

механизмі болып адамдардың топтық қажеттіліктері мен осы не-

гізде пайда болатын əлеуметтік қызығушылықтардың (экономи-

калық, саяси, мəдени жəне т.б.) табылатынына назар аударады.

Саясаттың интерпретациясының əртүрлілігі осы

құбылыстың өзінің көп жақты екендігімен негізделеді.

Саясаттың мазмұны жетекші əлеуметтік топтардың,

кластар немесе қоғам күштерінің қызығушылықтарымен

анықталады. Саясаттың мазмұны оның мақсатынан,

бағдарламасынан жəне құндылықтарынан, ол шешетін мəселелер

мен міндеттерден, саяси шешімдерді қабылдау мен іске асыру

түрткілерінен, механизмдерінен, əдіс-тəсілдерінен көрінеді.

Саясаттың түрлері мен бағыттары. Саясат түрлері мен

бағыттары бойынша дифференцияланады. Осылайша, ішкі жəне

сыртқы саясатты бөліп қарастырады. Ішкі саясат қалыптасқан

құрылымды сақтау мен реформалауға бағытталған мемлекеттің,

оның құрылымдары мен институттарының экономикалық,

демографиялық, əлеуметтік-интеграциялық, мəдени, репрессивті

жəне т.с.с. бағыттарының жиынтығын білдіреді. Ішкі саясатты

жүзеге асыру үшін мемлекет түрлі құралдарды, атап айтқанда,

заңдарды, нормативті актілерді, салық пен жеңілдіктерді,

əлеуметтік-беделді жəне əлеуметтік-беделі жоқ қоғамдық

мəртебелерді жəне т.б. жасауды қолданады.

Сыртқы саясат – мемлекеттер, шет елдік партиялар,

қоғамдық бірлестіктер, əлемдік жəне аймақтық ұйымдар сияқты

сыртқы саяси іс-əрекеттердің басқа субъектілерімен қарым-

қатынасты реттейтін, мемлекеттің халықаралық аренадағы іс-

əрекеті. Сыртқы саясат мемлекеттің экономикалық,

демографиялық, əскери, ғылыми-техникалық жəне мəдени

потенциалына негізделеді.

Бағыттары бойынша саясат сала мен субъектіге

байланысты экономикалық, əлеуметтік, ұлттық, демографиялық,

жастық, білім беру, құқықтық, əскери жəне т.б. болып бөлінеді.

Саясаттың нысаны жəне субъектісі. Субъект дегеніміз

белсенді əрекет етуші жəне танушы, сана мен ерікке ие индивид

немесе əлеуметтік топ; объектіге субъектінің танымдық немесе

басқа да əрекеті неге бағытталса, сол жатады. Осыдан келе, саясат

субъектісі саясаттың нысанына бағытталған заттық-тəжірибелік

саяси əрекеттің тасушысы ретінде түсіндіріледі.

Дəстүрлі түрде саясаттың субъектісіне мыналар

жатады: индивидтер (қатардағы немесе саяси көшбасшылар);

əлеуметтік топтар – ұжымдар, этникалық топтар, конфессиялық

қауымдастықтар, саяси элиталар, кластар, бұқара, азаматтық

қоғам, халық, ұлттар, өркениет, саяси институттар (мемлекет,

саяси партиялар, қоғамдық-саяси жəне азаматтық қозғалыстар).

Батыс саясаттануында саясаттың субъектілерін талдауда

американдық саясаттанушы Г. Алмондтың классификациясына

сүйенеді. Ол саясаттың субъектілерінің үш тобын көрсетеді:

а) парохиалды субъектілер – олар өздерінің тікелей,

жергілікті, күнделікті қызығушылықтарын іске асыру туралы

ойлармен қозғалатын, жəне өзінің қатысуының саяси салдарын,

өзінің саяси рөлін сезінбейтін индивидтер;

б) бағынушы-субъектілер – өздерінің саяси рөлі мен

маңызын түсінеді, бірақ оның шегінен шығу, өз бетінше саяси

өмірге ықпал ету мүмкіндігін көрмейді;

в) патриципант-субъектілер (қатысушылар) – өздерінің

мақсаттары мен оларды жүзеге асыру жолдарын айқын сезінеді,

жəне ол үшін институционалдық механизмдерді (партияларды,

қозғалыстарды жəне т.б.) қолданады.

Саясат, құқық, мораль

Жоғарыда аталған феномендер қоғамдық сананың түрлері

болып табылады.

Мораль (лат. «moralis» - адамгершіліктік) – адамдардың

мінез-құлқының қоғамдық қажеттіліктерінің түрін анықтайтын

жəне шығаратын, қоғамдық сананың жəне оның тəжірибеде

таралуының бір түрі.

Мораль адамның бірігіп өмір сүру қабілетін сипаттайды

жəне адамдар арасындағы қарым-қатынас түрін білдіреді.

Моральді адамның мінез-құлқының түрін, қоғаммен өзара қатынас

жүйесін анықтайтын, адамның ішкі, мəнді сипаты ретінде

қарастырған жөн. Өзінің даму, пайда болу жолында мораль салт-

дəстүрдің, тыйым салудың күштеріне сүйенді, осы оны құқықпен

жақындастырады.

Моральдік жəне əділет заңдары. Мораль саясатты,

тізгінсіз саяси əрекетті шектейді, осының салдарынан саясат одан

босауға тырысады. Адамгершіліктік заң ерікті түрде жүзеге асады,

адам өзіне оны өздігінен қосып алады. Əділет заңы жекелеген

адамдардың бұл заңға қатынасына қарамастан, тіпті адам оны

қабылдамаса да мəжбүрлі, міндетті.

Саясат пен моральдің өзара қарым-қатынасына негізгі

тəсілдер

а) морализаторлық тəсіл – саясат (қандай жағдай

болмасын) адамгершіліктік қағидаларды (шыншылдық, адалдық,

ниеттің түзу болуы) бұзбауы керек жəне тек адамгершіліктік

рұқсат етілген құралдарды ғана қолдануы қажет;

б) құндылықты-бейтараптық тəсіл – саясат адамгерші-

ліктік құндылықтарды көзге ілмейді. Мұндай тəсіл оны аморальді

етеді. Бұл Н.Макиавеллидің атақты сөздерін толығымен растайды:

«Мақсат құралды ақтайды».

в) ортақ шешімге келу (компромистік) тəсілі –

саясаттың əдістемесін ескере отырып, саясаттағы адамгершіліктік

нормаларды ескеру керек (бұл көзқарасты көптеген

саясаттанушылар мен оқымысты ғалымдар ұстанады).

Саясат жəне құқық. Құқық қоғамдық қатынастарды,

əрекеттер мен мінез-құлықтарды, бірлестіктер мен мемлекеттік

органдардың қызмет етуін реттейтін нормативтік жүйелердің бірі

ретінде қарастырылады. Құқық барлығы үшін міндетті. Саясат пен

құқықтың арасындағы ортақ нəрсе – ол қоғамдық сананың түрлері.

Айырмашылығы – құқық əділеттілік призмасы арқылы қоғамдық

қатынастардың əртүрлілігін реттейді, ал саясат – ақылға

қонымдылық пен пайда жағынан.

Саясат əлеуметтік феномен ретінде құқыққа қарағанда

анағұрлым кең. Саясат құқық бар жердің бəрінде бар, бірақ

заң саяси шешімдерде, қатынастар мен процестерде үнемі бола

бермейді.

Құқық пен саясаттың өзара қарым-қатынасы мəселесі

бойынша (мораль мен саясаттағы сияқты) нұсқалары бар:

а) құқықты абсолюттендіру (құқық соңғы инстанцияда

«шындық» ретінде түсіндіріледі, оған шынайлықтан алыс

мүмкіндіктер жазылған);

б) саясаттың құқыққа үстемдік етуі («саяси

орындылықпен» немесе «төңкеріс қажеттілігімен» түсіндіріледі);

в) саясат пен құқықтың ақылға қонымды тепе теңдігі:

демократиялық жаңарулардың бағыты мен құқықтық мемлекетті

қалыптастыру міндеттерінің сəйкес келуі.

Осылайша, саясат, құқық жəне адамгершіліктің

арақатынасы мəселесін шеше отырып, қоғамдық саналардың осы

түрлерінің өзара байланысы, өзара тəуелділігінің əдістемелік

аспектілеріне келеміз.

Саясаттану: пəні, құрылымы, деңгейлері мен əдістері

Саясаттанудың пəні. Жалпы алғанда саясаттанудың пəні

болып саяси биліктің қалыптасуы мен даму заңдылықтары, оның

қызмет етуі мен мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда қолдану түрлері

мен əдістері табылады.

Саясат адамдардың институттанғанмен қоса институт-

танбаған əлеуметтік қоғамдастықтарының қызығушылықтарын

өзіне шоғырландырады. Сондықтан саясаттанудың пəндік аумағы

болып адамдардың əлеуметтік қауымдастықтарының саяси

өмірлерінің қызмет етуі мен дамуының, құрылымының

тенденциялары мен заңдарын зерттеу табылады.

Саясаттанудың құрылымы. Саясаттанудың объектісіне

байланысты, осы ғылымның өз шеңберінде құрылымдық

құраушыларды анықтауға болады.

«Саясаттың жалпы теориясы мен тарихы». Бұл бөлімде

саясаттың қоғамдағы рөлі, саясат теориясының мəселелері

қарастырылады. Адамзат жинақтаған саяси ойлар мен

тұжырымдамаларды өңдемей, дамытпай жəне ой елегінен

өткізбей, саясаттанудың өмір сүре алмайтынын ескерер болсақ,

оларды оқу, зерттеу қажетті. Саяси ілімдердің тарихы заманауи

саяси теориялардың əдістемелік базасы жəне өзінше бір

гносеологиялық құндылық болып есептеледі.

Саясаттың субстанциялық негіздері». Бұл бөлімде

билік əлеуметтік феномен ретінде, оның түрлі тұжырымдамалары

айтылады. Биліктің ортақ белгісі болып оның қоғамдық сипаты