Хан И.Г., Садырова А.Т. Саясаттану (Политология)

Подождите немного. Документ загружается.

табылатындықтан, саясаттанудың орталық нысаны тұлға,

əлеуметтік топтар, ұлттық-этникалық қауымдастықтар, саяси

жүйе, мемлекет жəне қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар сияқты

саяси өмірдің субъектілерінің мəселелері болады.

«Əлеуметтік-саяси процестерді басқару теориясы». Бұл

бөлімде саяси процесті саяси жүйенің өзгеруі мен қызмет етуімен

байланысты саяси қарым-қатынастардың барлық субъектілерінің

біріккен істілерінің біріккен іс-əрекеті ретінде талдайды. Саяси

дағдарыстар мен қақтығыстардың себептері, сипаты, мазмұны

жəне оларды шешу əдістері зерттеледі. Саясаттануда тек

əдістемелік мəні ғана емес, сонымен қатар тəжірибелік мəні де

қарастырылады.

«Халықаралық қатынастар саясаттануы». Мұнда

ғылыми қорытындылар халықаралық қатынастарды ежелгі жəне

жеке саяси жүйелердің бірі ретінде мойындаудан шығады.

Саясаттанудың алдында қазіргі уақыттағы түбегейлі өзгерістер

мен жаңалықтарды ескере отырып, халықаралық қатынастарды

теориялық тұрғыда ой елегінен өткізу міндеті тұр. Отандық ғылым

үшін еліміз əлемдік қоғамдастықтың толыққұқылы мүшесі болу

жəне заманауи өркениетте лайықты орын иелену үшін,

Қазақстанның əлемдік аренадағы негізгі басымдықтарын анықтау

маңызды.

Саясаттанудың деңгейлері мен əдістері

Деңгейлері: «саясат», «саясилық», «саяси билік», «саяси

тəртіп», «қоғамның саяси жүйесі», «саясаттың субъектілері»,

«саяси қатынастар», «саяси құндылықтар», «саяси

қызығушылықтар», «саяси іс-əрекет», «əлемдік саяси процесс»,

«əлемдік саясат», «геосаясат» жəне т.б.

Əдістері. Əдістердің үш негізгі топтары:

Бірінші топқа мыналар жатады: саясаттың əлеуметтік

ортамен өзара əрекетінің көп түрлілігінің есебіне негізделген

əлеуметтанулық əдіс, құрылымдық-функционалдық жəне жүйелік

əдіс, бихевиористік əдіс.

Əдістердің екінші тобына ғалымдар жалпы логикалық

əдістерді жатқызады: талдау, синтез, индукция жəне дедукция,

абстракциялау жəне абстрактылыдан нақтыға ауысу, тарихи жəне

логикалық талдаудың үйлесімділігі жəне т.б.

Əдістердің үшінші тобына эмпирикалық зерттеу əдістері

жатады: статистика, құжаттарды зерттеу, анкеталық сұрау,

зертханалық зерттеулер, ойын теориясы, бақылау.

Саясаттанудың қызметтері:

- теориялық-танымдық (гносеологиялық), қоғамдық

өмірдің қарама-қайшылықтарының, əлеуметтік-саяси жəне

экономикалық дамуының объективті тенденцияларын ашады,

саяси оқиғаларына баға береді;

- реттеу қызметі адамдардың саяси процеске ықпалын,

олардың саяси оқиғаларға қатысуын қамтамасыз етеді;

- болжамдық қызметі ықтимал салдарды алдын ала білуге

жəне өз уақытында саясатты түзетуге мүмкіндік береді;

- дүниетанымдық қызметі жалпыадамзатық жəне кластық

қызығушылықтарды дұрыс бағалауға, саяси өмірдегі өз орнын

анықтауға мүмкіндік береді;

- аксиологиялық саяси институттарға, саяси

құрылымдарға, тəртіпке, саяси тұрмыс мəніне баға береді.

2 тақырып

БИЛІК ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ

Саяси биліктің феномені

Билік ұғымы. Саясаттың негізгі мəселесі болып билік

табылады. «Билік» ұғымы əдеттегі сана деңгейі мен ғылыми

əдебиетте түрлі мағынада қолданылады. Билік құбылыс ретінде

– ол құқық, бедел, ерік, мəжбүрлеу сияқты түрлі құралдардың

көмегімен адамдардың мінез-құлқына немесе іс-əрекетіне,

тағдырына шешуші ықпал ету; біреуге немесе бір нəрсеге үкім

жүргізу қабілеті, құқығы мен мүмкіндігі.

Биліктің жалпы белгілері. Биліктің қоғамдық сипаты –

биліктің қатынастарының жақтары болып санаға, ерікке ие

адамдар, əлеуметтік топтар, адамдардың бірлігі табылады.

Биліктің авторитарлық сипаты – бағынушылықты

қамтамасыз етудің түрі мен əдісіне тəуелсіз, билік нысанының

еркінің оның субъектісінің еркіне міндетті бағынуы.

Тарихи əмбебап сипаты. Адамзаттық қоғамның міндетті

атрибуты болып табылады. Мемлекеттің, қоғамның əлеуметтік-

таптық бөлінуінің пайда болуына дейін, билік қоғамдық сипатқа

ие болды, яғни қоғамның үстінен қарайтын аппарат, ерекше

мəжбүрлеуші мекемелер болған жоқ. Қоғамның таптарға жіктелуі

мен мемлекет əлеуметтік институт ретінде пайда болғаннан кейін,

қандық-туыстық қатынастар екінші орынға ысырылып,

көсемдердің орнына қоғамнан бөлініп, оның үстінен қарайтын

жария билік беделі пайда болды.

Биліктің атрибуттық элементтері:

1) Билікке қатысты кем дегенде екі серіктестің болуы,

мұндай серіктестер ретінде жекелеген индивидтер сияқты адамдар

тобы да бола алады;

2) Билікті жүзеге асыратын бұйрық, яғни билігін жүргізіп

отырған адамнан үстемдігі көрінеді, сонымен қатар бұйрық

орындалмаған жағдайда санкция қолданумен қорқыту;

3) Билікті жүзеге асыратын бұйрықтағы үкімге бағыну;

4) Қоғамдық нормалар, олар бұйрық беруші оған құқылы,

ал екіншісі оны орындауға міндетті екендігін білдіреді;

Биліктің ортақ белгілері мен атрибуттық элементтерін

талдау оны келесідей түсіндіруге жол береді. Билік – жалпы

мағынасында адамдардың мінез-құлқы мен іс-əрекетіне кез

келген құралдар (бедел, құқық, күш қолдану) көмегімен

белгілі бір ықпал ету, өзінің еркін жүзеге асыру тəсілі мен

мүмкіндігі.

Биліктің тұжырымдамалары:

1) атрибутивті-субстанциялық, билікті субъектінің

субстанциялық қасиеті, атрибут ретінде түсіндіреді;

2) реляционды, билікті қарапайым жəне күрделі

коммуникативтік деңгейлердегі əлеуметтік қарым-қатынас немесе

өзара əрекет ретінде сипаттайды.

Билікті түсінудің атрибутивті-субстанциялық тəсілдерін

мынадай түрлерге бөлуге болады:

а) потенциалды-еріктік;

б) құралдық-күштеу;

в) құрылымдық-функционалдық.

Потенциалды-еріктік тұжырымдамалар билікті қандай

да бір саяси субъектінің үстемдігін, еркін басқаларға жүргізу

мүмкіндігі ретінде қарастыратын анықтамасынан шығады (Гегель,

Маркс, Фихте, Вебер).

Биліктің құралдық-күштеу тұжырымдамалары билік

феноменін шынайы күш ретінде түсіндіреді (яғни еркін іске асыру

құралы – Ч.Мерриэм, Д. Кетлин).

Биліктің жүйелік жəне құрылымдық-функционалдық

тұжырымдамаларында (Т.Парсонс, Д. Истон, Г. Алмонд,

М. Крозье) билік əлеуметтік жүйенің ерекше біріктіруші қасиеті

ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты болып əлеуметтік жүйенің

тұтастығын сақтау, жекелеген элементтердің қызығушылықтары-

мен бірге ортақ ұжымдық мақсаттарды үйлестіру болып табылады,

сонымен қатар ол азаматтардың ортақ келісімге келуі

(консенсусы) мен көшбасшылықтың легитимділігі негізінде

қоғамның жүйешелерінің функционалды өзара тəуелділігін

қамтамасыз етеді.

Реляционды тұжырымдамалар билікті «əлеуметтік

қатынастар» категориясы арқылы түсіндіреді.

Мінез-құлықтық (бихевиористік) тəсіл екі қатысушы-

индивидтердің мінез-құлықтары арасындағы қарапайым

қатынастарына үстемдік ету мен біреуінің екіншісіне ықпалын

білдіреді. Билік екі мінез-құлық пен ықпалдың қарым-қатынасы

болады, онда бір жақ екіншісіне өзінің шешімін орындатады.

Интеракциондық теориялар – биліктік қатынас адамдар

арасындағы ресурс алмасудың ерекше тəсілі рөлін (П. Блау)

немесе ықпал ету аймағын бөлісудегі акторлардың

(қатысушылардың) рөлдерін алмастырумен ассиметриялық өзара

əрекет (Д. Ронг), сонымен қатар əлеуметтік тепе теңдік пен

консенсусты қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар жүйесінде

«стабилизатор» рөлін атқарады.

Биліктің құрылымы. Биліктің басты компоненттері бо-

лып оның барлық элементтерін қозғалысқа əкелетін жəне субъекті

мен объектінің өзара əрекетінің əдістері мен механизмдерін

сипаттайтын, субъектісі, объектісі, құралдары табылады.

Саяси биліктің субъектілері жан жақты. Биліктің басты

субъектілеріне адамдар, əлеуметтік топтар, екіншілеріне –

неғұрлым жоғары деңгейдегі саяси ұйымдар, барлық биліктік

қатынастарда түрлі қоғамдық топтардың жəне барша халықтың

өкілі ретіндегі саяси элиталар мен көшбасшылар жатады.

Субъект пен объект билік құрылымының белсенді

бастамаларын, шеткі полюстерін сипаттайды. Адамдардың

субъектілер мен объектілерге, басшылар мен бағынушыларға

бөлінуінің өзі көп жағынан релятивті: бір жағынан адам –

басқарушы, ал басқа жағынан – бағынушы. Билікке қатысты оның

агенттерінің өзара əрекеттері құралдар мен қорлардың бүтіндей

бір кешенімен орталықтандырылады жəне үстемдік ету процесін

реттейтін арнайы институционалдық механизм шеңберінде жүзеге

асырылады. Биліктің осы компоненттері нені білдіреді?

Билік ресурстары. Бұл терминнің өзі кең жəне тар

мағынада қолданылады. Кең мағынасында билік ресурстары

индивид пен топтың басқаларға ықпал ету үшін қолданатынның

барлығын қамтиды.

Тар мағынасында – оларды қолданғанда субъектінің

мақсаттарына сəйкес биліктің нысанына ықпал етуді қамтамасыз

ететін құралдар. Ресурстар дегеніміз объекті үшін маңызды

құндылықтар (ақша, тұтыну заттары жəне т.с.с.), немесе адамның

ішкі əлеміне, оның мотивациясына ықпал ете алатын құралдар

(телевидение, баспа жəне т.б.), немесе адамды қандай да бір

құндылықтардан, олардың ең жоғарғысы болып өмір табылатын,

айыра алатын құралдар (қару, жазалау органдары).

Билік ресурстарының жіктелуі. Билік ресурстарын түрлі

негіздер бойынша ажыратуға болады: материалдық (ықпал етудің

қаржылық қозғаушылары) жəне материалдық емес (БАҚ арқылы

ықпал ету), мəжбүрлеу (əкімшілік жазалау шаралары) жəне

əдістерге негізделген сендірулер, «күштеу» (əскери аппаратты

қолдану) жəне саяси (келісім шарт пен ортақ шешімге келу

жолдары арқылы) жəне т.б.

Биліктің спецификалық ресурсы болып адамның өзі

табылады. Адам – материалдық игіліктерді жасаушы

(экономикалық ресурстар), білім мен ақпаратты алушы жəне

таратушы (мəдени-ақпараттық ресурстар) жəне т.б. Тұлға

басқалардың еркін жүзеге асыру құралы ретінде қолданғанда ғана,

биліктің ресурсы бола алады. Жалпы, адам биліктің ресурсы ғана

емес, сонымен қатар оның субъектісі жəне объектісі.

Биліктің легитимділігі мен заңдылығы (легальділігі).

Аталған ұғымдардың түп тамыры ортақ, олар латынның «leg»-заң

деген сөзінен шыққан.

Биліктің легальдігі дегеніміз биліктің құқықтық нормативті

заңдастырылуы, оның құқықтық нормаларға сай болуы. Биліктің

легитимдігі – ол билікке сенім арту жəне оны жақтау

(адамгершіліктік сипаттама). Биліктің легитимдігі оның адамдар,

қоғам үшін маңыздылығын, оның беделінің дəрежесін көрсетеді.

Осылардан шығатын қорытынды, билік легальді жəне легитимді

болса, онда ол мықты билік; билік легальді, бірақ легитимді емес

болса, онда ол тұрақсыз билік. Биліктің барлығы легальді жəне

легитимді болуға тырысады.

Биліктің легитимділігінің түрлері:

1. Дəстүрлі – салт-дəстүр, əдет-ғұрып беделіне, олардың

сақталуына негізделеді. Салт-дəстүрлер реттеуші рөлді ғана

атқармайды, сонымен қатар олар тарихи процестердің тұтастығын,

ұрпақ жалғастығын қамтамасыз етеді. Дəстүрлі легитимдік

монархияға тəн.

Ғылыми əдебиетте дəстүрлі биліктің бірнеше түрлерін

ажыратады:

а) патриархалды – туыстық қатынастарға тəн;

б) патримониализм – билеушінің дəстүрден белгілі бір

дəрежедегі еркіндігі (əскерге жəне əкімшіліктік аппаратқа

қажеттілік туындайды);

в) сұлтандық – патримониализмнің түрі. Шығыс елдеріне

тəн;

2. Харизматикалық – харизма грек тілінен аударғанда

құдайдың берген сыйы, сүйкімділік – саяси қайраткердің ерекше,

мінсіз қасиеттеріне соқыр сенімге негізделген. Мұндай сапа,

қасиет ретінде ақыл, парасат, кемеңгерлік, ермінезділік жəне т.б.

саналады. Харизматикалық, осылайша, қандай да бір жоғары, тіпті

мистикалық қасиеттерді бойында бар деп санайтын көшбасшыға

берілуден туындаған билік.

3. Рационалды-құқықтық легитимділік – демократиялық

билікке тəн.

Легитимділіктің бұл типінің көзі болып адамдарды билік

шешімдеріне бағынуға үндейтін, демократиялық процедуралардың

негізінде, яғни жалпы қабылданған ережелер бойынша

қалыптасқан, рационалды түсініктегі қызығушылық табылады.

Мəселе жетекшінің жеке басында емес, билік өкілдері əрекет

ететін заңдарға бағынатын мемлекет турасында болып отыр.

Билік қоғамда барлық деңгейлерде көрінеді: макродеңгей-

де (барлық қоғам), мезодеңгейде (белгілі бір қауымдастықтар)

жəне микродеңгейде (ұжым, шағын топ, отбасы).

Биліктің жіктелуі

1. Қызмет ету аумағы бойынша: саяси, идеологиялық,

əлеуметтік, экономикалық, заңды, зайырлы жəне рухани (діни);

2. Прерогатив көлемі бойынша: мемлекеттік,

халықаралық, отбасылық жəне т.б.;

3. Билік нысаны бойынша: қоғамдық, кластық,

партиялық, жеке;

4. Басқару тəртібі бойынша: тоталитарлық, деспотиялық,

бюрократиялық, авторитарлық, демократиялық жəне т.с.с.;

5. Əлеуметтік типі бойынша: құл иеленушілік,

феодалдық, буржуазиялық, социалистік жəне т.б.;

6. Ресурстары бойынша: экономикалық, əлеуметтік,

рухани-ақпараттық, мəжбүрлеу (оны көбінесе тар мағынадағы

саяси деп атайды, дегенмен ол нақты емес) жəне кең мағынадағы

саяси.

«Саяси билік» пен «мемлекеттік билік». «Саяси билік»

пен «мемлекеттік билік» ұғымдарының ұқсастықтары мен

айырмашылықтары туралы пікірлер көп, кез келген мемлекеттік

билік саяси болып табылады, дегенмен барлық саяси билік

мемлекеттік емес.

Саяси билік адамдардың үлкен топтарының арасындағы

қарым-қатынастың спецификалық формасы ретінде, сондай-ақ

олардың өзінің саяси жəне құқықтық нормаларда көрінетін еркін

жүзеге асырудың шынайы мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі.

Саяси билік белгілі бір ерекшеліктерімен сипатталады:

а) жариялылық – жалпыға ортақ жəне жеке басшылықтың

болмауы;

б) басқарудың мемлекеттік аппаратының болуы жəне

мəжбүрлеу;

в) инклюзивтілігі – саяси биліктің барлық қоғамдық

процестерге жəне қоғамның барлық салаларына қосылуы;

г) моноцентристілігі – шешім қабылдаудың бірегей

орталығының болуы;

д) ресурстардың көптүрлілігі оны биліктің басқа түрле-

рінен ерекшелейді, ол биліктің барлық ресурстарын қолданады.

Саяси биліктің негізгі қызметтері:

а) қоғамды басқару стратегиясын дайындау;

б) қоғам дамуының негізгі бағыттары бойынша нақты

шешімдерді дайындау жəне қабылдау;

в) қоғамдық процестерді реттеу, бақылау жəне шұғыл

басқару;

г) қоғам дамуының тұрақтылығының жəне бағыттылы-

ғының маңызды өлшемдеріне бақылау жасау.

Саяси биліктің дамуының жаңа тенденциялары:

а) билікті демократизациялау процесі (демократиялықтың

пайдасына қарай авторитарлық пен тоталитарлық түрлерінен бас

тарту);

б) билікті интернационализациялау, яғни, халықаралық

мəселелердің (жаһандық мəселелер) нақты саяси билікке,

жекелеген елдердің заңдарына ықпалының артуы;

в) саяси билікті қайта құру;

г) биліктің түрлі тармақтары арасындағы қайшылықтардың

артуы;

д) билік аппаратының бюрократизациялану қарқынының

артуы.

Биліктің бөлінуі

Билік бөлінісі – ол демократиялық мемлекеттер мен жүйе-

лердегі билікті ұйымдастыру негізінде жатқан саяси-құқықтық

доктрина жəне сонымен бірге конституционалдық қағида.

Билік бөлінісі идеясы ертеде пайда болған. Бірақ билік

бөлінісінің теориялық тұжырымдамасы Д. Локк пен

Ш. Монтескьенің есімдерімен байланысты.

Қазіргі кезде мемлекеттік биліктің үш тармағын – заң

шығару, атқару, сот билігін атап көрсетеді.

Бүгінгі күні мемлекеттер түрлі саяси жəне əлеуметтік

жағдайларда, атап айтқанда, президенттік республикаларда,

парламенттік монархия мен республикаларда, басқарудың аралас

түрі қолданылатын елдерде, дамушы елдерде əрекет ететіндіктен,

билік бөлінісінің қағидасы өзінің əмбебаптығын дəлелдеп отыр.

3 тақырып

ТҰЛҒА САЯСАТТЫҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ

Тұлғаның саяси субъектілігі түсінігі

Индивид, индивидум, тұлға ұғымдары. Индивид адамды

рудың, тайпаның, кластың, ұлттың, яғни кез келген əлеуметтік

қауымдастықтың жекелеген, бірегей өкілі ретінде сипаттайды.

Индивидум – өзіне ғана тəн туа біткен, сондай-ақ қол жеткізген

қасиеттері, ерекшеліктері, сапалары бар индивид.

Тұлға – қоғамдық қатынастар мен іс-əрекеттің тарихи

нақты түрлерінің процесінде қалыптасқан индивид. Тұлғаның

табиғи негізін оның биологиялық ерекшеліктері түзеді, бірақ оның

дамуының анықтаушы факторлары, яғни мəнді негізі болып

əлеуметтік маңызды көзқарастар, мүмкіншіліктер, қажеттіліктер,

қызығушылықтар, адамгершіліктік наным-сенімдер жəне т.б.

табылады.

Тұлға – адамның санасы мен іс-əрекетіндегі өзіндік

ерекшеліктерінен көрінетін, интеллектуалды, əлеуметтік-мəдени

жəне адамгершіліктік-еріктік сапаларының динамикалық, тұрақты

бүтін жүйесі.

Тұлғаның саясат субъектісі ретіндегі ерекше мəртебесі.

Тұлға саясаттың субъектісі ретінде үлкен əлеуметтік топтарға,

саяси ұйымдарға қарағанда, ерекше мəртебеге ие.

Тұлға – саяси тəжірибенің бірден бір тікелей субъектісі:

онда бір уақытта екі мəртебе болады – топтың, ұлттың, кластың

өкілі ретінде тұлға саясаттың орталықтанған субъектісі болса,

сонымен қатар белгілі бір əрекеттерді қабылдай отырып, ол

тікелей субъект те болады.

Тұлға саясаттың екінші, өндіруші жəне қызметтегі

субъектісі. Оның саяси бейнесі күрделі, себебі ол түрлі саяси

рөлдердің жиынтығын білдіреді.

Тəжірибе көрсеткендей, əркім саяси əрекеттердің

субъектісі бола алмайды. «Орта» адамның толыққанды саясат

субъектісіне айналуының объективті жəне субъективті

факторлары қандай: