Хан И.Г., Садырова А.Т. Саясаттану (Политология)

Подождите немного. Документ загружается.

- тұлға əлеуметте қандай əлеуметтік қажеттіліктер мен

қызығушылықтар бар екендігін, олардың арасындағы қарама-

қайшылықтың неге негізделгенін, осы қайшылықтарды шешудің

немесе болдырмаудың қандай шынайы мүмкіндіктері бар

екендігін білуі қажет;

- тұлға өзінің қызығушылықтары, қажеттіліктері, мақсатта-

ры мен əлеуметтік қажеттіліктер мен мүмкіншіліктердің арасында

қандай байланыстың бар екендігін нақты елестете білуі керек;

- тұлға қоғамдағы саяси «ойынның» ережелері мен

механизмдеріне бейімделуі, осы ойында қандай орынды иеленгісі

келетінін жəне иелене алатынын білуі тиіс;

Тұлғаның шынайы жəне тұрақты саяси субъектілігінің

қалыптасу шарттары:

а) тұлғаның өзі үшін саяси мəселелердің мəнін түсіну

қабілеті (жалпы жəне нақты, сол кезең үшін өзекті);

б) тұлғаның белсенділіктің басты формаларын қолдана

жəне жария мəселелерді шешуге ықпал ету мақсатында саяси

өмірге қатыса алуы.

Тұлғаның саяси субъектілігінің объективті факторлары

оған екі жақты ықпал етеді:

а) жағымды – тұлғаның субъект ретінде қалыптасуының

басты көрсеткіші болып табылатын, оның саяси белсенділігін

дамытады;

б) жағымсыз - тұлғаны саяси өмірге мəжбүрлеп

араластыру.

Тұлғаның саясатқа қатысу мотивациясы:

а) объективті жағдайлар, нақты жағдайлар, əлеуметтік

сұраныстар, таратылатын шынайы əлеуметтік қатынастар;

б) тұлғаның қабілеттері мен амбициялары (субъективті

компонент).

Осылайша, саяси процеске ағымдағы əлеуметтік

сұраныстарға сай келетін қабілеті мен сипаты бар тұлға ғана

ықпалын тигізе алады.

Тұлғаның саяси белсенділігі сырттай оның саяси

тəжірибеге қатысуы, қоғам мен тұлға үшін маңызды саяси рөлдегі

əртүрлілігі арқылы көрінеді.

Саясатқа қатысу шкаласы бойынша тұлғаның

рөлдерінің басты типтері:

а) қоғамның əдеттегі мүшесі жəне саяси ықпалы,

белсенділігі мен саясатқа қызығушылығы төмен, соған

қарамастан, саясат нысанының толық мəртебесіне ие азамат; бұл

тоталитарлық, авторитарлық саяси тəртіптерге, жалпы жəне саяси

мəдениеті дамымаған қоғамдарға тəн;

б) қоғамдық ұйымдарда, қозғалыстарда тіркелген азамат,

осылайша, саяси тəжірибеге ұйымның қатардағы мүшесі ретінде

қосылған адам;

в) саналы түрде жəне өз еркімен саясатқа тікелей қосылған,

таза саяси ұйымның мүшесі болып табылатын азамат. Мұнда

саясатқа қатысу тұлғаның қызығушылықтары мен амбициясы

арасындағы қатынас арқылы анықталады;

г) қоғам қайраткері - саяси;

д) кəсіби саясаткер, ол үшін саяси əрекет тек жұмыс түрі

ғана емес, өмірінің мəні болып табылады;

е) саяси көшбасшы - ұйымдастырушы, өзіндік ойы бар,

формальді немесе формальді емес, бедел немесе «соңғы

инстанция» ретінде қызмет етуші.

«Қатардағы» азаматтың саяси ықпалы. Қоғамның

«қатардағы» мүшесінің саяси ықпалын анықтаушы жалпы

əлеуметтік факторлар қандай:

а) тұлғаның əлеуметтік мəртебесі (кəсібі, əлеуметтік

иерархиядағы орны, өмірлік тəжірибесінің деңгейі, класқа жатуы)

жəне мəртебеге байланысты қоғамның саяси өміріне ықпал ету

жəне қатысу мүмкіндіктері;

б) тұлғаның дəл осы əлеуметтік қарама-қайшылықтар мен

қақтығыстарға əлеуметтік мəртебесіне байланысты тартылуы,

оның өзінің жеке қызығушылықтарының бəсекелес топтық жəне

жалпыəлеуметтік қызығушылықтармен байланысы;

в) қарапайым адамдардың бұқаралық белсенділігіне ықпал

ететін əлеуметтік қызығушылықтар мен нақты əлеуметтік-тарихи

жағдайлар;

г) прерогатив көлемі жəне орындалатын əлеуметтік

рөлдердің əлеуметтік мəні, осы рөлдерге байланысты талаптарды

орындау тиімділігі мен деңгейі де маңызды;

д) тұлғаның белсенділігінің дəрежесі мен көлемі;

е) əлеуметтік жəне саяси ұйымдарға жату сипаты

(«пассивті-белсенді», «кездейсоқ», «индифферентті-саналы-

мақсатты» жəне т.б.);

ж) əлеуметтік кедергілер жəне тұлғаның белсенділігінің

шектелулері. Мұндай шектеулер ретінде топтық артықшылықтар,

түрлі сипаттағы цензалар (заттық, білімдік, ұлттық, діни, нəсілдік)

көріне алады;

з) тұлғаның санасы мен өзін өзі бағалауының даму

дəрежесі.

Тұлғаның əлеуметтік жəне саяси мəртебесі оның азаматтық

құқықтық мəртебесінде нақтыланады. Тұлғаның құқықтық-саяси

субъектілігін өлшеудің парадигмаларының бірі болып оның

азаматтық құқықтары мен міндеттері жəне олардың құқықтық

кепілдемелері (формальдімен қатар материалдықта) табылады.

Тұлғаның қоғамның нақты институционалдық

жүйесіндегі саяси белсенділігінің негізгі жағдайлары:

Біріншіден, азаматтардың белсенділігінің түрлі

формаларының дамуы жəне шынайы қызмет атқаруы: қоғамдық

ұйымдардың іс-əрекеті, демократияның басқа да түрлері

(референдумдар жəне т.б.).

Екіншіден, өзін-өзі басқару үйымының, бірлестіктерінің

жəне органдарының бұқаралығы, жалпыға бірдей болуы. Егер

тұлғаның ұмтылыстары əлеуметтік еріктің элементі, ал əрекеттері

ұжымдық іс-əрекеттердің звеносы болса, онда тұлғаның

əлеуметтік ықпалының мүмкіндігі артады.

Үшіншіден, саяси əлеуметтену жүйесінің тиімділігі, яғни

рекрутация, жағымды жəне жағымсыз сұрыптау, саяси тəжірибеге

индивидтің қосылуы, бейімделуі, дайындығы.

Тұлғаның саяси əлеуметтену процесі

Əлеуметтену ұғымын ғылыми айналымға ХIХ ғасырдың

аяғында Ф. Гиддингс пен Г. Тард енгізді. Олар оны «адамның

əлеуметтік табиғатының даму жəне тұлғаның əлеуметтік ортаның

ықпалымен қалыптасу процесі» ретінде түсіндірді.

Əлеуметтену дегеніміз индивидтің психоəлеуметтік

қасиеттері мен сапаларының нақты тарихи даму процесі. Соның

арқасында индивид белсенді əлеуметтік субъект, яғни тұлға

болады. Бұл процестің мазмұны екі аспектіге жинақталады:

а) қоғам өзінің дамуында индивидке білім, мəдениет, мінез-

құлық нормалары мен ережелерін, құндылықты бағдарларды, яғни

əлеуметтік-тарихи тəжірибені береді;

б) индивид өзінің даму барысында осы тəжірибені

меңгереді.

Əлеуметтену процесі табиғи-тарихи қажеттілік ретінде

жүзеге асырылады. Қоғам кейінгі ұрпаққа тарихи тəжірибені беру

арқылы қызмет атқарады, ал индивид тұлға ретінде

əлеуметтіліктің белгілі бір түрлерін меңгерудің арқасында ғана

өмір сүреді.

ХХ ғасырдың 50-60-жылдарында «саяси əлеуметтену»

ұғымы қалыптасты. Саяси əлеуметтену – саяси көзқарастардың,

бағдарлар мен таптаурындардың қалыптасуы, адамның саяси

құндылықтарды меңгеруі, саясатқа қатысу дағдыларын игеруі.

Саяси əлеуметтену адам мен саясат бірлігі мəселесін

шешуге негізделген. Мынадай сұрақ туады: тұлға-саясаттың

субъектісі, жасаушысы ма, əлде оның соқыр құралы ма? Саяси

əлеуметтенудің тікелей негізі болып қоғамның саяси мəдениеті

көрінеді, себебі ол адам мен қоғамның арасындағы өзара байла-

нысты қамтамасыз ететін əлеуметтік механизм болып табылады.

Саяси əлеуметтену түрлі делдалдар арқасында жүзеге

асады: мекемелер (отбасы, мектеп, институт, мекеме), қарым-

қатынас топтары (туыстар, таныстар, қызығушылықтары бойынша

топтар), бұқаралық ақпарат құралдары (радио, баспа, телевидение,

компьютерлік ақпараттық жүйелер).

Əлеуметтенудің саяси жəне саяси емес факторлары.

Саясиға мемлекеттік құрылымның сипаты мен түрі, саяси инсти-

туттар, партиялар мен қозғалыстар жатады. Саяси емес фактор-

ларға отбасын, құрдастарын, оқу орындарын, мəдениет, ғылым,

өнер ордаларын, ұлттық салт-дəстүрлерді жақтызады. Шынайы

өмірде саяси жəне саяси емес факторлар байланыста болады,

адамға күрделі, жан жақты, көпфакторлы ықпалын тигізеді.

Саяси əлеуметтенудің түрлері мен үлгілері

а) үйлесімді түрі адамның құқықтық тəртіпке, мемлекетке,

азаматтық міндеттеріне деген рационалдық, құрмет сезімін

тудыратын, билік институттарымен психологиялық қалыпты

қарым-қатынастарымен сипатталады;

б) гегемонисік түрі адамның кез келген «өзінікінен» басқа

əлеуметтік, саяси жүйелерге жағымсыз (негативті) қарым-

қатынасымен сипатталады;

в) плюралистік түрі – адамның басқа азаматтармен,

олардың құқықтары мен еріктерімен тең құқылы екендігін

мойындау, оның саяси құмарлықтарын өзгерте алу, басқа

құндылықты бағдарларға өте алу мүмкіндігін сипаттайды;

г) конфликті түрі, топаралық күрес пен өзара тəуелді

қызығушылықтардың қарама қарсы тұруы негізінде қалыптасатын

түрі.

4 тақырып

ƏЛЕУМЕТТІК ТОПТАР САЯСАТТЫҢ СУБЪЕКТІСІ

РЕТІНДЕ

Қоғамның əлеуметтік құрылымы түсінігі

Қоғам индивидтердің механикалық жинағы емес, негізін

өндіріс тəсілі құрайтын əлеуметтік жүйе. Осы жүйенің шеңберінде

түрлі, яғни тайпалар, кластар, ұлттар, отбасылар, ұжымдар тəрізді

үлкен жəне кіші қоғамдастықтар мен топтар қоғам өмірінің түрлі

салаларында қалыптасады жəне қызмет етеді.

Қоғамның əлеуметтік құрылымы тұрақты əлеуметтік

қауымдастықтардың, яғни əлеуметтік топтардың, кластардың,

ұлттардың жалпы этностардың, ұжымдардың, демографиялық

топтардың жəне т.с.с. өзара əрекеті мен жиынтығы ретінде

қарастырады. Көптеген ойшылдардың пікірінше, қоғамның

əлеуметтік құрылымының негізгі діңі болып əлеуметтік-кластық

құрылым табылады. Олардың элементтері ретінде барлық

əлеуметтік қауымдастықтар емес, тек кластар, қабаттар, жіктер

сияқты əлеуметтік топтар ғана көрінеді.

Қоғамның əлеуметтік құрылымын түсіндірудегі негізгі

тəсілдер: марксистік, веберлік жəне стратификациялық. Осы

тəсілдердің ішінде XX ғасырдың саяси ойлары мен саяси тарихына

марксистік кластар теориясының ықпалы үлкен болды.

1. Марксизмге сəйкес кластар «қоғамдық өндірістің

тарихи белгілі бір жүйесіндегі орны, олардың өндіріс құралдарына

қатынасына (көбіне заңда бекітілген, рəсімделген), еңбекті

қоғамдық ұйымдастырудағы рөлі, қоғамдық байлықтағы үлесінің

көлемі бойынша бір бірінен ерекшеленетін адамдардың үлкен

тобы» ретінде қарастырылады. Кластар саясаттың басты субъектісі

болса, класаралық күрес қоғам қарама қарсы, антагонистік

кластарға бөлінген кезеңде тарихтың қозғаушы күші болады.

2. М. Вебер бойынша, кластар өмір сүру мүмкіндіктері,

қызығушылықтары мен құндылықты бағдарлары бірдей, тек

экономикалық жағдайлары əр түрлі болғандықтан, араларында

кластық қақтығыстар мүмкіндігін тудыратын адамдар тобы

ретінде түсіндіріледі. М.Вебердің пікірінше, қоғам үш түрлі

класқа жіктеледі:

а) меншік иелері – жеке меншігінен табыс табатындар;

б) қол жеткізушілер – табыс жұмыс күшін сату мен еңбек

нарығындағы жағдайға байланысты анықталады;

в) əлеуметтік – оларға жоғары топішілік мобильділік,

жекелеген индивидтердің топ ішінде орын ауыстырудағы жеңілдік

тəн.

Өзі өмір сүрген қоғамда ол жұмысшы класын, ұсақ

буржуазияны, зиялылар жəне мамандарды (жеке меншігі жоқ

адамдар), меншік иелері класын, жоғары білімді адамдарды бөліп

көрсетті. М.Вебердің қазіргі кездегі ізбасарлары жаңа екі класты

атап көрсетеді: қызмет көрсету саласындағы жұмысшылар мен

мемлекеттік жəрдемақылар есебінен күн көрушілер (зейнеткерлер,

студенттер). Барлық кластар арнайы қоғамдық жəне саяси

қызығушылықтарға ие.

3. Батыс əлеуметтануында кең таралған стратификация

теориясында (Т. Парсонс, У. Уорнер жəне т.б.) қоғамның

əлеуметтік құрылымының басты элементі болып класс емес,

«қабат, жік» дегенді білдіретін латын сөзі-страт табылады.

Кластар – ол табыс көлемі, кəсіп беделі, білім деңгейі, билікке

қатысы бойынша анықталатын, əлеуметтік мəртебесі бірдей

адамдар тобы. В.П.Пугачев пен А.И.Соловьевтің пікірінше,

стратификациялық тəсіл бойынша кластық бөлінудің өзі

функционалды, қоғам үшін пайдалы: қоғамда талантты адамдар

жетіспеушілігі жəне индивидтерді олардың қабілеттеріне бай-

ланысты сəйкес қызметтерге бөлуге қызығушылық үнемі болады.

Кластардың болуы осы қажеттіліктерді қанағаттандырады.

Əлеуметтік саты бойынша жоғары жылжуына байланысты

материалдық жəне идеалды сыйлықтар (бедел, қоғамда

мойындалу, құрмет) индивидке əлеуметтік иерархияда одан да

жоғарыға ұмтылуына түрткі болып, белсенді болуына көмектеседі.

Орта класс. Орта класс (Х. Шельский, Р. Арон, Д. Белл

жəне басқалар) демократияның арқа сүйері жəне басты əлеуметтік

базасы ретінде қарастырылады. Орта классқа саяси талаптардың

шектеулігі, жоғары компетенттілік жəне электоралдық шешімдерді

қабылдаудағы белсенділік тəн.

Əлеуметтік топтардың саясат субъектісі ретінде

қалыптасуының негізінде не жатыр:

мəртебелік айырмашылықтарды анықтайтын топтардың

əлеуметтік қарама-қайшылықтары мен қызығушылықтары;

- басым құндылықтар;

- топтардың өзін-өзі ұйымдастыру жəне т.б. қабілеттері;

- əлеуметтік жəне саяси институттардың қалыптасуы

«партиялар, ұйымдар).

Мұндай саяси институттар азаматтық қоғам мен мемлекет

арасындағы делдал рөлін атқарады, қарама-қайшылықтар мен

проблемалар жайлы хабардар етіп отырады. Сонымен қатар олар

топтарды біріктіреді, қандай да бір деңгейде биліктік құрылымдар

саясатын түзетеді.

Адамдардың қоғамдық жағдайларының диверсифи-

кациясы мен даралануының негізгі тенденциялары.

В.П. Пугачев пен А.И. Соловьев атап көрсеткендей, ол ең

алдымен, əлеуметтік-мəдени сипаттың айырмашылығының пайда

болуы мен артуынан көрінеді:

а) жастар ортасында альтернативті, контрмəдени құнды-

лықтарды тұрақты ұстанушылардың топтары белсенді қалыптасып

келеді (хиппи);

б) дəстүрлі əлеуметтік айырмашылықтардың бірқатары же-

келеген топтардың өмір сүру салтынан көрінбейтін болды (көпте-

ген жұмысшылар материалдық тұрмыстық жағдайларын жақсарту

үшін, буржуаздық қабаттың өмір сүру салтын ұстана бастады);

в) отбасылық қатынастар аумағында адамдардың əдеттегі

мінез-құлық стандарттарын бұзатын біржыныстық байланыстар-

дың түрлері пайда бола бастады.

Осылайша, саяси мəнге ие əлеуметтік айырмашылықтарды

келесідей түрде ұсынуға болады (топтар арасындағы əлеуметтік

арақашықтықты сипаттайтын):

а) территориялық-тілдік;

б) жыныстық-жастық;

в) діни;

г) əлеуметтік-экономикалық (табыс, білім деңгейі бойынша

теңсіздік);

д) əлеуметтік-мəдени (мінез-құлық, өмірлік бағдар

үлгілеріндегі айырмашылық);

е) қоғамның топтардың сол немесе басқа да жақтары мен

түрлерінің маңыздылығын бағалауының сипаты бойынша

əлеуметтік айырмашылықтар (бедел, сый, құрмет);

ж) билікке қатынасы мен ықпалының деңгейі бойынша

айырмашылықтар.

Осы аталған топтық əртүрліліктің қайсысы болмасын,

азаматтардың саяси белсенділіктерінің өзіндік бастаулары болып

саналады.

Əлеуметтік құрылымның даму тенденциялары

Қоғамның əлеуметтік өміріндегі өзгерістер қазіргі кездегі

өркениетті əлемнің барлық қоғамдарына тəн. Қоғамның топтары-

ның əлеуметтік мəртебелік модификациясының көпнұсқалылығын

талдау əлеуметтік құрылым мен оның саяси салдарын өзгертудегі

бірқатар тұрақты тенденцияларды негіздеуге мүмкіндік береді.

Қоғамның əлеуметтік құрылымының өзгеруінің осындай

тенденцияларына мыналарды жатқызуға болады:

а) өндірістік емес салада жұмыс істейтін тұрғындар

санының артуы (қызмет көрсетулер, коммуникация қызметтері,

банк ісі жəне т.б.);

б) мемлекет тарапынан саяси-əкімшіліктік қамтамасыз ету

негізінде күн көріп отырған тұрғындар санының артуы (оқушылар,

зейнеткерлер, студенттер, мүгедектер, жұмыссыздар);

в) ұлтаралық жəне нəсілдік қатынастардың тепе теңдігі;

г) өмірдің əлеуметтік-мəдени əртүрлілігінің сандық жəне

сапалық өсімі («аралас» жəне т.б.);

д) бірқатар елдерде шет елдік жұмыскерлердің салмақты

қабаты пайда болды.

Жоғарыда айтылған əлеуметтік құрылымдағы барлық өзге-

рістер экономикалық саладағы сияқты əлеуметтік саладағы сапалы

жаңарулардың ықпалының арқасында жүзеге асып жатыр: жаңа

өндірістік жəне ақпараттық технологиялардың пайда болуы, аза-

маттардың материалдық жағдайларының жақсаруы, құндылықты

бағдарлардығы бос уақыт пен мəдениеттің маңызының басым бо-

луы, мемлекетаралық байланыс пен қарым-қатынастардың кеңеюі.

XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы заманауи

шындық посткоммунистік елдердің əлеуметтік құрылымындағы

түбегейлі, сапалы өзгерістердің куəсі бола алады. Бұл өзгерістер өз

кезегінде өткір саяси процестерді тудырады. Жалпы мұнда екі

макротенденция байқалады:

Біріншісі – ашық əлеуметтік мобильділіктің

қалыптасуы мен бекітілуі. Бұл шаруашылықтық инициативаға,

экономиканың құрылымдық қайта құруына тыйым салуды

жоюмен негізделеді.

Екіншісі – əлеуметтік саладағы мемлекеттік

патернализмнің күшеюі. Бұл процесс қоғамның төменгі табыс

табушы топтарының (көп бөлігін құрайды) қызығушылықтарының

ықпалының күшіне терең тамыр жайған жəне онымен байланысты,

оларға дене еңбегінің жұмыскерлері, басқару аппаратының бір

бөлігіндегілер, зейнеткерлер, білім алушы жастар, яғни əлеуметтік

əділеттілікті, теңдікті жəне тəртіпті нығайтуды талап етуші

адамдар тобы жатады.

Қазақстан Республикасындағы əлеуметтік-кластық құ-

рылымның трансформациясы. Қазақстанда əлеуметтік құры-

лымның өзгерісі қоғамдық қатынастардың өтпелі жағдайымен

анықталады. Жоғарыда айтылған екі макротенденциялармен қатар,

қазақстандық қоғамда өндірілген жəне өндірілетін демократиялық

жаңарулар негізінде ресурстар мен мəртебелерді қайта бөлудің

жаңа əлеуметтік механизмдері, əлеуметтік стратификацияның

түрлері пайда болды:

а) əлеуметтік құрылымда дəстүрлі механизмдер мен əлеу-

меттік құрылымдағы жаңарулардың бір мезгілде орын алуы (эко-

номиканың дотациялық секторланың қызмет етуі, шаруашылық

жүргізудің ескі инфрақұрылымы мен еңбек бөлінісі жəне т.б.,

дегенмен жаңарулар да байқалады: жеке меншіктің қалыптасуы,

шаруашылық қатынастардың капитализациясы, коммуникацияның

қайта құрылуы, ұлттық өзіндік сананың артуы жəне т.б.);

б) əлеуметтік қажетті адамдардың жастық өзгеруі.

Адамдардың осы тобының жасару процесі туралы, болашақта орта

класты құрайтын кəсіпкерлер банк қызметкерлері, менеджерлер,

мемлекеттік қызметкерлер жөнінде сөз болып отыр. Сонымен

қатар өз қызығушылықтарын қарама-қарсы жастық топ, яғни

зейнеткерлер де саяси белсенді түрде көрсетуде;

в) əлеуметтік құрылымды қарапайымдандыру тенденция-

сының күшеюі.

Мысалы, саяси қарым-қатынастардың сипатына

қолдарында билік бар, мемлекеттік шенеуніктердің аса жемқор

бөлігі мен республиканың басқа халықтарының арасындағы

қарама-қайшылық күшті ықпал етіп отыр;