Хан И.Г., Садырова А.Т. Саясаттану (Политология)

Подождите немного. Документ загружается.

в) элитаның жетекші рөлі тəжірибесі аз кішілерге ізетті

үлкендердің жетекшілігіне теңестіріледі;

г) элитаның қалыптасуы – билік үшін күрестің нəтижесінен

гөрі, қоғамның неғұрлым құнды өкілдерді табиғи сұрыптауының

салдары.

Екінші тəсіл - құрылымдық-функционалдық – элитаны

қоғамда билік позициясына ие адамдардың тобы ретінде

түсіндіруден шығады.

Элитаның солшыл-либералды тұжырымдамалары

оларды құндылықты теориялардан сапалы ерекшелейтін, ортақ

əдістемелік ережелердің бірқатарына ие:

а) элитаның құрамының əр түрлілігі, ол саяси элитамен

шектелмейді, жоғары мемлекеттік қызметкерлерден жəне жоғарғы

офицерлерден, корпорация жетекшілерінен, интеллектуалдардан

тұрады;

б) элита мен бұқара арасындағы айрықша айырмашы-

лықтар. Материалдық, қаржылай, білім ресурстары, байланыстары

болмаса, бұқара өкілдерінің элитаға кіру мүмкіндігі өте аз;

в) элитаның құрамын толтыру ықпал ету қорларына ие

болу, іскерлік қабілет, конформистік позиция тəрізді көрсеткіштер

негізінде көбінесе өзінің жеке ортасынан болады;

г) элитаның басты қызметі-ол өзіндік үстемдігін

қамтамасыз ету.

Элита қоғамның əлеуметтік ұйымының атрибуты болып

табылады. Заманауи қоғамдағы элитарлық талассыз болады.

Қоғамның элитарлығының басты себептерінің бірі болып

тұрғындардың көбісінің белсенді еместігі саналады.

Саяси элита – ол салыстырмалы түрде саяси үстемдігі

бар, қоғамдық институттарда жетекшілік позицияларға ие жəне

билік қабылдаған шешімдерге тікелей ықпал ете алатын топ.

Саяси элита əлеуметтік шығу тегі сияқты факторларға

тікелей тəуелді. Элитаға жату ескі əлеуметтік жəне кəсіби

мəртебені жоғалтуға, жаңасына қол жеткізуге əкелетіндіктен,

анықтаушы болып табылады.

Элитаның болуы келесі факторларға негізделеді:

а) адамдардың психологиялық жəне əлеуметтік теңсіздігі,

олардың саясатқа қатысу мүмкіндіктері мен тілектерінің,

қабілеттерінің бірдей болмауы;

б) еңбек бөлінісі заңына, ол оның тиімділігінің шарты

ретінде басқарушылық еңбегімен кəсіби айналысуды талап етеді;

в) басқарушылық еңбектің жоғары қоғамдық қажеттілігі

мен маңыздылығына;

г) əлеуметтік ерекшеліктерге қол жеткізу үшін

басқарушылық əрекетті кеңінен қолдану;

д) саяси жетекшілерді бақылаудың тəжірибелік мүмкін

еместігіне.

Элитаны жіктеу мəселесі көптеген зерттеулерде көрінеді,

онда жіктелудің бірнеше түрлері бар, бірақ сөз элитаның белгі-

леген қызметті атқаруына орай типологиясы туралы болып отыр.

Элитаның жіктелуі. Ықпал ету көзі бойынша:

а) мұрагерлік элита (аристократия), құндылықты (жоғары

беделді жəне ықпалды мемлекеттік позициядағылар), биліктік,

функционалды (кəсіби-басқарушылар);

б) жоғары (мемлекет үшін маңызды шешімдерді

қабылдауға тікелей ықпал етеді), орта (жоғары қызметтегілер,

менеджерлер, ғалымдар), əкімшіліктік (орындаушылық əрекеттер).

Тік жəне көлденең байланыстардың арақатынасы

бойынша:

а) тұрақты демократиялиялық элита (жоғары өкілеттілік

жəне жоғары топтық интеграция);

б) плюралистік (жоғары өкілеттілік жəне төменгі топтық

интеграция); биліктік (төменгі өкілеттілік жəне төменгі топтық

интеграция) жəне дезинтеграцияланған (екі көрсеткіш те төмен).

Элитаның қызметтері. Элитаның негізгі қызметі – ол

əлеуметтік іс-əрекетті бағдарламалау. Аталған қызметі

əлеуметтік іс-əрекеттің қағидаларын дайындауды, мемлекеттік

жəне қоғамдық құрылымдарды, идеологияны, əлеуметтік

бағдарламаны, ұлттық идеяны жобалауды білдіреді.

Элитаның консолидациясы (бірігіп, нығаюы) қызметі –

оның əлеуметтік тұтастығын қалыптастыру. Түрлі

қызығушылықтары мен құндылықты бағдарлары бар элитарлық

топтар қарама-қайшы талаптар қояды, ол салдарынан билік

институтының бөліктерге бөлінуіне, қоғамның ыдырауына

əкеледі, саяси процестердің тұрақтылығын төмендетеді.

Элитаның құрамын толықтыру. Элитаның құрамын

толықтыру дегеніміз қозғалыстың жетекші (басқарушы)

топтарының құрамына кіру процесі. Бұл күрделі процестің

тарихында келесідей əдістер ерекше көрінеді: мұраға қалу, берілу

(аристократиялық элита), кооптация (сайлау өткізбестен жаңа

кадрларды ескілермен толықтыру) жəне бəсекелестік (сайлау

арқылы бірнеше үміткерлер арасындағы бəсеке арқылы

қызметтерге ие болу).

Ғылыми əдебиетте дəстүрлі түрде элитаның құрамын

толтырудың екі негізін салушы жүйесі қарастырылады

(дүниежүзілік саяси тəжірибеде жиі кездесетін) – антрепренерлік

жəне гильдия жүйесі.

Антрепренелік жүйеге тəн ерекшеліктер болып

мыналар табылады:

а) кең əлеуметтік база, элитаға кіру үшін кез келген

əлеуметтік қабат өкілдеріне арналған мүмкіндіктер;

б) формальді талаптар мен институциналды сүзгілердің

аздаған саны;

в) селектораттың кең ауқымы (бүкіл елдің

сайлаушыларына дейін барлығы);

г) сұрыптаудағы бəсекелестік;

д) элита құрамының өзгермелілігі, көшбасшыларды

ауыстырудың динамизмі.

Гильдия жүйесі үшін келесі əдістемелік ерекшеліктер

тəн:

а) тұйықтық (жабық), үміткерлер элитаның төменгі

қабатынан таңдалынады, билікке біртіндеп қол жеткізу;

б) сұрыптауды институционалдандырудың жоғары деңгейі –

қызметке қол жеткізу үшін көптеген сүзгілердің болуы (формальді

талаптар), мысалы, жастық, жыныстық, ұлттық, білім жəне т.б.;

в) селектораттың салыстырмалы жабық шеңбері (негізінен-

ол жоғарғы жетекші құрам немесе жалғыз бірінші жетекші);

г) ашық бəсекелестіктің болмауы;

Гильдия жүйесінің өзіндік күшті жақтары бар. Бəрінен

бұрын, тəуекелдің төменгі деңгейі, ішкі қақтығыстардың төменгі

ықтималдығы, консенсус. Бірақ бұл жүйе бюрократияға

бейімдігінен, бұқаралық конформизмді тудыруынан зардап шегеді.

Ол қоғамдық сананы догмаландырады, соңында элитаның өзінің

дегенерациясына алып келеді.

Гильдия жүйесі тоталитарлық саяси жүйеге тəн жəне

номенклатуралық жүйеде көрініс табады. Ерекше айта кететін

жайт, нарықтық қатынастардың орнауы, еркін альтернативті

сайлаудың орын алуы, тəуелсіз БАҚ дамуы, саяси партиялар мен

қоғамдық қозғалыстардың болуы жəне т.б. біздің мемлекетіміздегі

элитаның құрамын толтыру мəселесін басқа қырынан қояды.

Элитаның құрамын толықтырудың негізгі жолдары:

1) əлеуметтік өкілділіктің кеңеюі, яғни қоғамның түрлі

əлеуметтік қабаттарының элитаға өтуіне мүмкіндік беретін тік

əлеуметтік мобильділіктің жаңа жеделсатысының (лифт) пайда

болуы;

2) билік құрылымына интеллектуалды қабат өкілдері мен

атақты ғалымдарды тарту;

3) жас мамандарды тарту.

Жоғарыда аталған жағымды өзгерістер қазақстандық

қоғамдағы элитаның құрамын толтыру мəселесінің бірінші

деңгейлі маңыздылығын төмендете алмайды. Оның құрамын

толтырудың əлеуметтік механизмдері саяси көшбасшылардың

қоғамдық рөліне тікелей ықпал етеді.

Саяси көшбасшылық: табиғаты, жіктелуі, қызметтері

«Көшбасшы» сөзінің этимологиясы «жетекші» дегенді

білдіреді, яғни көшбасшы дегеніміз қоғамның қызығуышы-

лықтарын қанағаттандыруға бағытталған, ортақ əрекетті біріктіру

мақсатында басқаларға ықпал етуге қабілетті адам.

Саяси ғылымда көшбасшы бір мезгілде саяси процестің

субъектісі жəне объектісі ретінде түсіндіріледі. Субъекті ретінде

ол саяси оқиғалардың барысын анықтайды, объект ретінде өзіне

тəн ерекшеліктердің иесі ретінде нақты қызметтерді орындауының

призмасы арқылы көрінеді.

Көшбасшыға саяси өмірдің феномені ретінде əдістемелік

тəсіл негізінде бұл құбылыстың екі мəнін бөліп көрсетеді:

а) көшбасшы – ол айқын көрінетін «пайдалы» (топішілік

қызығушылық көзқарасы бойынша) қасиеттерге ие индивид,

солардың арқасында оның іс-əрекеті неғұрлым өнімді болады.

б) көшбасшы – ол топтық қызығушылық көзқарасы

бойынша неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдау құқығын

қауымдастық мойындайтын адам.

Біріншісіне сəйкес, көшбасшы өзіндік бір «эталон», үлгі

ретінде болады, оның ықпалы субъективтіліктен көрінетін

психологиялық феноменге негізделген (топтың басқа мүшелерінің

мінсіз көзқарасында). Екінші мəн шеңберінде көшбасшының

беделі басқаларды топтық мақсатқа жету үшін біріктіру қабілетіне

негізделеді. Мұндай көшбасшы жетекшілік үлгісіне тəуелсіз

топтағы өзара қарым-қатынастарды реттейді, оның

құндылықтарын топаралық қатынаста сақтайды, топішілік

қызығушылықтардың қалыптасуына ықпалы етеді.

Саяси əрекеттің үміткер субъектісінің бірі ретінде

тұлғаның қызығушылықтарының қалыптастасуында тарихи түрде

саяси көшбасшылық пайда болды.

Қазіргі кездегі ғылымда саяси көшбасшылық феномені үш

негізгі тұжырымдама призмасы арқылы қарастырылады:

ерекшеліктер теориясы, жағдайлық тұжырымдама,

конституенттер теориясы.

Ерекшеліктер теориясына көшбасшылық феноменін

адамның керемет ерекше сапаларымен түсіндіру тəн. Осы

теорияның негізін салушылардың бірі Э.Богардус болды, ол ерте

ме кеш пе көшбасшылыққа əкелетін тұлғаның интеллектуалдық

талантына баса назар аударды.

Саяси көшбасшыға тəн ерекшеліктерге, дəстүрлі түрде,

мыналарды жатқызады: ұйымдастырушылық қабілеті, мықты,

табанды ерік, өткір ақыл-ой, адамдарды тани білуі, сезімталдығы,

өткірлігі. Жаңа ерекшеліктер ретінде суретте жəне теледидарда

жақсы көріну, сүйкімділік, сенімге кіре алу қабілеті болуы керек.

Жағдайлық тұжырымдама көшбасшыны таңдауда

əлеуметтік жағдайлардың басым рөлін мойындауға негізделеді.

Жалпыға мəлім Р.Стогдилдің (осы тұжырымдаманың негізін

қалаушылардың бірі) пікірінше, көшбасшылықты қандай да бір

əлеуметтік жағдайдағы адамдардың арасында болатын байланыс

ретінде қарастыруға болады. Одан ары қарай адамдардың бір

жағдайда көшбасшы болса, басқа жағдайларда да көшбасшы

болуының міндетті еместігі туралы түсінгені дұрыс. Осылайша,

дəл нақты жағдайлар саяси көшбасшыларды сұрыптауға ықпал

етеді жəне оның мінез-құлқын бөледі.

Бұл тұжырымдама шеңберінде көшбасшылық сапаларға

қатысты, релятивті ретінде түсіндіріледі. Яғни əрбір нақты

жағдайда – өзіндік көшбасшы болады: жұмыста, қарым-қатынаста,

ереуілде жəне т.б.

Конституенттер теориясының негізінде «көшбасшы-

конституенттер» байланысы жатыр. Конституенттер деп

адамдардың кең ауқымы түсіндіріледі: саяси белсенділер,

көшбасшылардың ізбасарлары, сайлаушылар жəне олармен өзара

əрекетте болатындар мен ықпал ететіндердің барлығы. Ерекше

рөлді белсенділер атқарады, себебі оларға көшбасшының

жекелеген сапалары мен қасиеттерін, оның мүмкіндіктерін, əлсіз

жақтарын, оны қолдау үшін кампаниялар ұйымдастыру жүктелген.

Қазіргі кездегі қоғамда саяси көшбасшылық феномен

ретінде түрліше түсіндіріледі. Ол туралы неғұрлым дұрыс көзқарас

болып көпдəрежелі тəсіл табылады:

а) саяси көшбасшылық ортақ саяси қызығушылықтары бар

шағын топ дəрежесінде (елдегі биліктің жоғарғы эшелоны);

б) көшбасшылық бірінші жағдайдағыдай тар топтық

қызығушылықтарға емес, бірдей əлеуметтік мəртебеге негізделген

саяси мүдделерлің ортақтығымен байланысты нақты əлеуметтік

қабаттардың (топтардың) билікке талаптанулар контекстіндегі

саяси қозғалыстар деңгейінде;

в) саяси көшбасшылық экономикалық жағдай мен оған

сəйкес өзіндік сана негізінде əлеуметтік қабаттардың

дифференциациясының, билік бөлінісінің, азаматтық қоғамның

болуының жағдайларындағы билікті ұйымдастыру əдісі ретінде.

Көшбасшылықтың басты қызметтері:

а) интегративті (біріктіру) – нақты саяси бағдарламада

барлық тұрғындардың қызығушылықтарын біріктіру. Қоғамның

түрлі əлеуметтік қабаттарының қызығушылықтарын ескеру

маңызды жəне тəжірибеде мұндай жағдай көбіне декларативті,

бірақ бұған таптаурындар көшбасшылықтың қажетті шарты болып

табылады;

б) үйлестіруші – мемлекеттік билік институттарының

(

парламент, үкімет, сот) іс-əрекеттерін қоғамда қабылданған

құндылықты бағдарлармен, қоғамдық пікірлермен түзету;

в) прагматикалық (болжау) – бағдарламаларды, идеяларды

іске асыру, саяси шынайылыққа айналдыру.

Көшбасшылықтың типологиясы түрлі негіздер мен

көрсеткіштерге ие. Классикалық типология – М.Веберге сəйкес,

саяси көшбасшылықтың үш түрін көрсетеді: дəстүрлі,

рационалды-легальді, харизматикалық.

Дəстүрлі көшбасшылық дəстүрдің қасиеттілігіне сенімге

негізделген (мысалы, патриархалды қоғамдағы басқару). Мұндай

көшбасшылықтың беделі көпжылдық салтқа сүйенеді, билік

көбінесе, мұрагерлік жолмен беріледі. Бұл түрі «индустрияға

дейінгі» қоғамға тəн, бірақ заманауи тəжірибеде өз орны бар.

Рационалды-легальді көшбасшылық тəртіптің заңдылы-

ғына, көшбасшыны заңды бюрократиялық процедуралар көмегі-

мен таңдаудың ақылға сыйымдылығына сүйенеді. Көшбасшылық-

тың мұндай түрі демократиялық тəртіпке тəн, немесе «мінсіз»

бюрократияда көшбасшылық заңның құралы ретінде əрекет етеді.

Харизматикалық көшбасшылық тұлғаның тылсым

қабілетіне сенімге негізделген. Ол критикалық жағдайларда пайда

болады, əлеуметтік жəне саяси жүйелердің тұрақтылығымен ол

дəстүрлі немесе бюрократиялыққа айналады, «харизманың

рутинизациясы» жүреді.

Дүниежүзілік саясат көрсетіп отырғандай, харизманың

қалыптасуында жекелеген сапалар екінші рөлді атқарады. Мұндай

көшбасшылықтың көрнекті өкілдері Ленин, Сталин, Ким Ир Сен,

Кастро болған.

Көшбасшылықты «үлгісі» бойынша мынадай типтерге

бөлуге болады: авторитарлы, демократиялық жəне

араласпайтын типтер.

Көшбасшылықтың авторитарлық типі монополиялы

билікті, оларға қол жеткізудің мақсаттары мен əдістерін

бірауыздан анықтау жəне қалыптастыруды талап етеді.

Авторитарлық тип əкімшіліктік əдістермен бағынушылардың

белсенділігін арттырады, психологиялық климат өзара

құрметтеудің жеткіліксіздігімен сипатталады.

Көшбасшылықтың демократиялық типі құрметтеу мен

əділдікке негізделген. Осы типтің шеңберінде саясатқа əрбір

адамның қатысуы болады, саяси əрекеттің барлық қатысушылары

арасында жауапкершілік бөлініп беріледі.

Көшбасшылықтың араласпайтын түрі қақтығыстардан

қашады, қызметтерді басқаларға сеніп тапсырады, ұйым мен

топтың жұмыс барысына араласпауға тырысады.

Биліктің механизмі тұрғысынан көшбасшы:

реформатор, төңкерісшіл (революционер) жəне консерватор

болып бөлінеді.

Реформатор-көшбасшы үшін қоғамдық идеалдарға сену,

идеалдар мен адамдардың мінез-құлқы арасындағы қарама-

қайшылықтарды көре білу жəне олардың мінез-құлықтарын

өзгертуге тырысу тəн.

Төңкерісшіл-көшбасшы бар идеалдарды жəне солармен

байланысты мінез-құлық стереотиптерін жоққа шығарады.

Консерватор-көшбасшы өзгерістерді қаламайды, оларға

қарсы тұрады. Оның басқарудағы ең күшті одақтастары болып

оны қолдайтын, қабылданған нормалар табылады.

Шынайы саяси тəжірибеде көшбасшылықтың аталған

түрлерін таза күйінде кездестіру мүмкін емес, əдетте олар саяси

қайраткерлерде түрлі пропорцияда араласып, үйлесіп келеді.

Өкілдік демократия жағына қарай дамып келе жатқан жəне

халыққа əрекет пен сайлау еркіндігін беретін заманауи əлемдік

саяси процесс саяси көшбасшылықтың екі негізгі тенденцияларын

бөліп көрсетеді: институттану жəне кəсібилену.

Біріншісі мына жағдайларда көрінеді: а) көшбасшылардың

əрекеттері заңдармен, нормалармен шектеулі;

б) көшбасшылардың таңдауы белгілі бір институттардың

шеңберінде (нормалар мен ұйымдардың) жүзеге асады;

в) көшбасшылар көп жағдайда күнделікті өмірдегі

міндеттерге тəуелді.

Екінші тенденцияда – көшбасшы саяси тəжірибенің

дағдыларын, білімді игеруге міндетті. Бұл саясаткер

коммуникация аумағында (халықтың талаптарын жеткізу, олардың

қызығушылықтарын шешу үшін мемлекеттік органдармен

байланыс жүйесін орнату, БАҚ арқылы өзінің электораттарының

талаптары мен міндеттерін жеткізу) маманға айналды деген сөз.

7 тақырып

ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ

Саяси жүйе ұғымы, мəні, құрылымы

Саяси жүйелер теориясы ХХ ғасырдың 50-60-шы

жылдарында пайда болды. Осы теорияның негізін қалағандар

болып американдық саясаттанушылаар Д.Истон мен Г.Алмонд

табылады.

Д. Истон. «Саяси жүйелер» (1953), «Саяси өмірді жүйелік

талдау» (1965) еңбектерінде саяси жүйелер теориясының негізін

қалады. Оның түсіндіруінше, саяси жүйе сырттан келетін əсерге

жауап беретін, дамушы жəне өзін өзі реттеп отыратын ағзаға

ұқсас. Бұл жүйе бір бүтінді түзетін көптеген бөлшектерден тұрады,

оны қоршаған ортадан бөліп тұратын белгілі бір шекаралары

болады.

Г. Алмонд. «Салыстырмалы саяси жүйелер» атты

мақаласында (1956) саяси жүйе мемлекеттікпен қатар мемлекеттік

емес саяси мінез-құлықтың алуан түрлілігін білдіреді, оларды

талдау негізінде екі деңгей – институционалды жəне бағдарлаушы

– бөлініп шығады. Институционалды қоғамның саяси

институттарын зерттеуге, ал бағдарлаушы шынайы саяси

құрылымды, саяси мəдениетті зерттеуге баса назар аударады.

Қазіргі заманғы саясаттануда саяси жүйе ұғымы екі

мəнге ие:

а) саяси жүйе түрлі саяси феномендердің қасиеттерін

анықтауға, сипаттауға көмектесетін теориялық, ойлау құралы

ретінде түсіндіріледі. Осы тұрғыда бұл категория саяси

шынайлықтың өзін көрсетпейді, саясатты жүйелік талдау құралы

болып табылады (партиялар, мемлекет, саяси мəдениет жəне т.б.);

б) саяси жүйе – ол қоғамдағы биліктің қалыптасуы мен

қызмет етуінің шынайы күрделі механизмі. Бұл механизм

мемлекеттен, партиялардан, саяси бірлестіктерден, БАҚ,

электораттан жəне т.б. тұрады.

Осылайша, қоғамның саяси жүйесі – ол нақты

қоғамдағы саяси тəртіптің тарихи дəстүрлері мен

ұстанымдарына, саяси, əлеуметтік, құқықтық, идеологиялық,

мəдени нормалардың ережелеріне бағынатын, қоғамның саяси

ұйымдарының қағидаларының, процестерінің, саяси

институттардың, саяси рөлдердің, қатынастардың бүтін, ретке

келтірілген жиынтығы.

«Саяси ұйым» жəне «саяси жүйе» ұғымдарының

арақатынасы туралы. Кейбір əдебиеттерде аталған ұғымдар

синонимдер ретінде қарастырылады. Бірақ айрмашылықтары бар.

Қоғамның саяси ұйымы дегеніміз саяси институттар мен саяси-

құқықтық нормалардың жиынтығы. Саяси ұйым жетекші,

биліктік-ұйымдастырушы құрылым ретінде түсіндіріледі.

«Саяси жүйе» категориясы «саяси ұйым» ұғымынан

кеңірек, себебі саяси жүйе саяси ұйыммен қатар өзіне саяси сана,

мəдениет, коммуникация, саясатқа қатысу сияқты құрылымдық

элементтерді қосады.

Қоғамның жүйешелері (ішкі жүйелері). Саяси жүйе

қоғамдық жүйе жиынтығының бір жүйешесі болып табылады. Ол

басқа жүйешелермен, атап айтқанда əлеуметтік, мəдени,

экономикалық, идеологиялық, этикалық, құқықтық жүйешелермен

өзара əрекетте болады. Олар табиғи орта мен табиғи ресурстармен

(демографиялық, кеңістіктік-территориялық), сонымен бірге

сыртқы саяси ортамен қатар оның қоғамдық ортасын, қоғамдық

ресурстарын түзеді.

Нақты қоғамның саяси жүйесін анықтайтын

факторлар қандай?

а) қоғамның кластық табиғаты, əлеуметтік қатар;

б) басқару түрі (парламенттік, президенттік жəне т.б.);

в) мемлекет түрі (монархия, республика);

г) саяси тəртіп сипаты (тоталитарлық, демократиялық);

д) саяси-идеологиялық жəне мəдени қатынастардың

сипаты;

е) саяси өмір барысының тарихи жəне ұлттық дəстүрі

(саяси белсенді немесе белсенді емес халық).

Саяси жүйе жалпы қоғамның жүйешелерінің бірі бола

тұра, өзіне тəн ерекшеліктерімен сипатталады:

а) саяси жүйе басқа жүйелерден басым тұрады. Дəл соның

көмегімен қоғамдағы саяси билік жүзеге асады. Ол қабылдаған

шешімдер барлық жүйелер үшін міндетті.