Хан И.Г., Садырова А.Т. Саясаттану (Политология)

Подождите немного. Документ загружается.

г) тұрғындардың жаппай кедейленуіне, жұмыссыздықтың

салдарына, күннен күнге артып келе жатқан миграциялық

процестерге байланысты қоғамның маргинализациялану

тенденциясының күшеюі.

Саяси ағымдарды тудыратын қарама-қайшылықтар

тобы. Біріншіден, бұл дəстүрлі стратификация ішінде туындай-

тын қайшылықтар (биліктің жоғарғы эшелондары мен жұмысшы

класс, интеллигенция, бұрынғы колхоз шаруашылығының өмір

сүру деңгейі арасындағы). Екіншіден, жаңа (нарықтық) стратифи-

кация ішіндегі қарама қайшылықтар (ірі жəне орта бизнес өкілдері

мен ұсақ кəсіпкерлердің табыстары деңгейлері арасындағы).

Үшіншіден, əлеуметтіктің жоғарыда аталған түрлері арасындағы

қарама-қайшылықтар.

Қазіргі кездегі қазақстандық қоғамдағы əлеуметтік

қатынастар плюрализмі саяси процестердің плюрализмінің

шынайылығына əкелуде. Бұл қандай саяси процестер?

Бəрінен бұрын, нарықтық жаңарулар мен өзгерулердің

жалғасуына қызығушылық тудырып отырған топтар мемлекетті

кəсіпкерлікті қолдауды кеңейтуге шақырады. Ол өз кезегінде

экономиканың құрылымдық қайта құрылуына қызықпайтын

күштермен бəсекелестік тудырады. Бұл күштер мемлекеттік реттеу

саясаты мен патернализмді сақтауға тырысады.

Мемлекеттік аппараттағы номенклатуралық кландар қоғам-

дағы реформаларды өз қызығушылықтарына икемдеуге тырысады,

осыдан келіп, олардың қызығушылықтары қоғамда əлеуметтік

əділеттілік пен еркіндіктің қағидаларын бекітуге тырысып жүрген

кең əлеуметтік қабаттардың қарсылығымен қарама қайшы келеді.

Жалпы, саяси процестердің көптүрлілігі мен олардың

қоғамдағы көпнұсқалылығы билік құрылымының іс-əрекетін

анықтайды, олардың қызмет етуінің дағдарыстарын тудырады.

Дамыған демократиялық елдер мен қоғамдық құрылымының

өтпелі формаларындағы елдердің тəжірибесі көрсетіп отырғандай,

саяси қарбаластың жұмсаруы мемлекеттің назарының өз

əрекетінің əлеуметтік бағыттылығына, мемлекеттік

бюрократияның əрекеттері жəне қылмыспен мақсатты түрде

бағытталған күресті жүргізуге, мықты əлеуметтік саясатты

жасауға шоғырлануымен байланысты.

Əлеуметтік саясат ұғымы. Əлеуметтік саясат қоғамның

ағымдағы жəне болашақтағы қызығушылықтары арасындағы,

ондағы кластардың, əлеуметтік топтар мен қабаттардың сəйкес

келмейтін қызығушылықтары арасындағы қарама қайшылықтарды

шешеді. Əлеуметтік саясаттың алдында үнемі таңдау тұрады: дəл

осы кезеңде қандай əлеуметтік топтың қызығушылықтарын

қанағаттандыру қажет, қабылданған шешімдердің тікелей жəне

неғұрлым алыстатылған (пайда болуы бойынша) салдарының

арасындағы теңдікке қалай қол жеткізуге болады деген тəрізді.

5 тақырып

ƏЛЕУМЕТТІК-ЭТНИКАЛЫҚ ҚОҒАМДАСТЫҚТАР

САЯСАТТЫҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ

Қоғамның ұлттық құрылымы

Ұлттық қатынастар, ұлттық саясат аумағындағы қазіргі

зерттеулер адамзаттың ұлттық-этникалық құрамы жағынан

көптүрлілігін дəлелдейді: əлемде үш мыңнан аса халықтар

(этностар), ұлттар мен ұлт ретінде қалыптасып келе жатқан

адамдар қауымдастығы бар. Кей мəліметтер бойынша барлық

этникалық топтардың саны ондаған мыңға жетеді. Айта кететін

қызық жайт, мемлекеттер саны екі жүзге жуық.

Аталған сұрақты ашуда ұлттық қатынастардың

мемлекеттен бөлек немесе қатар болмайтыны жөніндегі

таптаурыны шешуші тезис рөлін атқарады. Ұлттық жəне

этноұлттық қатынастар қалай да мемлекет арқылы біріктіріледі

жəне бірыңғай саяси бүтінді-саясаттың объектісі мен субъектісі

ретіндегі ұлттық құрылымды қалыптастырады.

«Этнос», «халық», «ұлт» ұғымдарының мазмұны.

«Этнос» ұғымы «халық» ұғымына қарағанда иерархиялық жүйені

білдіреді. Бұл жүйеге негізгі деңгейдегі этникалық бөлімшелермен

(тайпа, ұлт) қатар этникалық құрылымның екі деңгейі-

субэтникалық жəне метаэтникалық та кіреді. Субэтникалық

қауымдастықтар дегеніміз арнайы ерекшеліктері мен өзіндік сана-

сезімге ие, яғни ішкі ұлттық айырмашылықтары болатын халық-

тың этносының бөлігі. Егер олар өзіндік санасынан айрылған

жағдайда, олар этнографиялық топтар деп аталады. Метаэтника-

лық қауымдастықтар дегеніміз-ортақ тарихи-мəдени ерекшеліктер

мен ортақ өзіндік сана элементтеріне ие халықтар тобы.

Мұндай бөліну формальді емес, ол заманауи ұлттық

саясатқа тəн, ол полиэтникалық мемлекеттердің, оның ішінде

Қазақстанның территориясында тұрып жатқан ұлттардың санын

анықтауға ықпал етеді.

Этнос», «ұлт» ұғымдарының анықтамасына

концептуалды тəсілдер. Көптеген оқымыстылар этникалық

қауымдастықтарды əлеуметтік бірігулер деп түсіндіреді.

Ұлтты түсіндіруде үш негізгі тəсілді қарастырады:

биологиялық, əлеуметтік-мəдени жəне саяси-құқықтық.

Биологиялық тəсіл басты доминантты ұлттың қандық

туыстықты (қанның ортақтығын) мойындауына негізделеді.

Мұндай тəсіл Германия, Жапония, Израиль елдеріне тəн. Бəріне

белгілі, биологиялық бастау табиғи жанды заттағыдай, адамда да

орын алады. Ата-ана этносы баланың сыртқы келбетіне, тіпті оның

мінезіне де өзіндік ізін қалдырады. Дегенмен ұлтқа жату ген

арқылы ғана емес, мəдени ортаның ерекшеліктері, тəрбиелеу

жүйесі тəрізді əлеуметтік факторлар арқылы да анықталады.

Əлеуметтік-мəдени тəсіл адамдардың үлкен тобының

ортақ салт-дəстүрлерінің болуынан, тілінің, дінінің, мəдениетінің

ортақтығынан шығады. Бұл ұлтты рухани мəдениеті, тарихи

дамуы мен менталитеті ортақ сипатқа ие адамдардың

қауымдастығы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Саяси өмірдің тəжірибесі ұлттың діни қауымдастықпен

теңдестірілетінін дəлелдейді.

Мысалы, саяси əдебиетте ислам дініне жатқызатын «араб

ұлты» кездеседі, дегенмен Египеттегі, Ливиядағы, Палестинадағы,

Сауд Аравиясындағы, Ирактағы мұсылман-арабтар бір бірінен

көптеген мəдени ерекшеліктерімен жəне дəстүрлерімен

ерекшеленеді.

Ұлтты саяси-құқықтық қарастыруда ұлт бір елдің

азаматтары, яғни сол немесе басқа мемлекеттің азаматтарының

қауымдастығы ретінде түсіндіріледі. Европа Кеңесінің аумағында

дайындалған азаматтық жөніндегі Конвенцияда «азаматтық»

ұғымы «тұлғаның мемлекетпен өзінің этникалық шығу тегін

көрсетпей-ақ құқықтық қарым-қатынас жасауы» ретінде

анықталады. Халықаралық құқықта ұлт туралы сөз қозғалғанда,

азаматтық немесе саяси ұлттарды айтады.

Ұлт деп белгілі бір мемлекеттің тарихи қалыптасқан

азаматтары-адамдардың қауымдастығы түсіндіріледі, оларға

экономикалық өмірдің, тілдің, мəдениет пен салт-дəстүрлердің

тұрақты бірлігі, жəне өздерін белгілі бір ұлттық қауымдас-

тыққа жатқызуға, басқалардан ерекшелеуге мүмкіндік беретін

жеке дара жəне топтық санамен өзіндік сана тəн.

Қоғамның ұлттық құрылымы ұлттардың, ұлыстардың

этникалық топтардың жиынтығы ретінде қарастырыла алады.

Ұлттық саясаттың мəні мен мазмұны

Ұлттық саясат ұғымы. Ұлттық саясат жалпы əлеуметтік

саясаттың құраушы бөлігі ретінде көрінеді. Ұлттар ұлттық идеяны,

ұлттық идеологияны меңгерген кезде жəне оларды тəжірибе

жүзінде шынайы іске асыру мүмкіндігіне ие болғанда, олар

саясаттың субъектісі ретінде қалыптасады.

Əдебиетте ұлттық саясаттың екі түсінігі кездеседі.

Біріншісі – ұлттық саясат халықаралық қатынастардың дамуында,

этностардың тілдік-мəдени дамуында, ұлттық мəселеде

полиэтникалық мемлекеттердің, қоғамдық қозғалыстардың, саяси

партиялардың, мемлекеттің стратегиялық бағыты ретінде

қарастырылады. Бұл бағыт конституциялар мен ұлттық

бағдарламаларда бекітілген. Екіншісі – ұлттық саясат

этностардың өмірін ұйымдастыру мен олардың арасындағы өзара

қарым-қатынасқа бағытталған мемлекеттің заң шығару,

ұйымдастыру жəне идеологиялық шараларының жиынтығы.

Ұлттық идея жəне ұлттық идеология. Қоғам өмірінің

барлық салаларындағы ұлттың бірлігі қағидасына жəне оның

қызығушылықтарының басымдығына негізделген дұрыс түсінілген

жəне қалыптасқан ұлттық идея үлкен саяси күшке ие. Оның

арқасында азаматтық қоғам тəуелсіздік пен билік құқығына ие

бола отырып, мемлекетпен тең болады. Дамыған ұлттық идея

ұлттық идеология, яғни ішкі байланысы бар белгілі бір идеялар

жүйесі ретінде бола алады. Ұлттық идеология – ол саяси əрекеттің

негізінде жатқан ұлттың рухани дамуының ерекшеліктері мен

деңгейін, мазмұнын сипаттайтын адамдардың əлеуметтік, саяси,

экономикалық, философиялық, діни, адамгершіліктік, эстетикалық

жəне басқа да көзқарастарының жиынтығы. Идеологияда ұлттың

қалыптасуының тарихи аспектілері, оның құндылықты

бағдарлары, басқа ұлттарға қатынасы көрінеді.

Жалпы алғанда, ұлттық қатынастардың мəні ұлттық мəсе-

лелерді шешу процесін, басқаша айтсақ, ұлттық қатынастар түрлі

этностарға жататын адамдардың өзара қарым-қатынасын білдіреді.

«Ұлттық мəселе»:

а) «көпұлтты мемлекеттердің шекараларында өзара əрекет

ететін ұлттар (ұлт, этнос, этникалық топтар) арасындағы қарым-

қатынастардың үйлесімділігінің жалпы жəне жеке əдістері туралы

мəселелер;

б) жеке деңгейде сияқты əлеуметтік деңгейде де қызығу-

шылық танытатын барлық үлкен жəне шағын этностардың тілдік-

мəдени тұрмыстарының негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ету

жолымен ұлттық теңқұқылыққа қол жеткізу жөніндегі мəселелер».

Ұлттық саясаттағы ең өткір мəселелердің бірі болып

ұлттық өзін өзі анықтау табылады. БҰҰ халықаралық құқық

принциптері туралы декларациясында (1970 ж.) былай делінген:

«Адамдар еркін анықтаған егеменді жəне тəуелсіз мемлекетті

жасауы, егеменді мемлекетке еркін қосылу немесе онымен бірігу,

немесе қандайда бір кез келген саяси мəртебені орнату осы

халықтың өз тағдырын өзi шешу құқығын жүзеге асыру формасы

болып табылады».

Халықаралық құқық шеңберінде басқа негізгі қағида бар –

мемлекеттің территориялық бүтіндігі, оның шекарасының

мызғымауы қағидасы. Ол БҰҰ Жарғысында жəне халықаралық-

құқықтық құжаттарда бекітілген. Европадағы қауіпсіздік пен

ынтымақтастық бойынша Жиналыстың Қорытынды актісінде

(1975г.) былай делінген: «Қатысушы-мемлекеттер халықтардың өз

тағдырларын өздері шешу құқығы мен теңқұқылықты

құрметтейтін болады, олар БҰҰ Жарғысының мақсаттары мен

принциптеріне жəне халықаралық құқықтың сəйкес нормаларына

сай əрекет етеді».

Қазіргі кездегі саяси процестер (XX ғасырдың аяғы -

XXI ғасырдың басы) көрсетіп отырғандай, халықтардың ұлттық өз

тағдырын өзi шешуінің ең танымал түрі болып егеменді мемлекет-

ті құру табылады. Егер Европаны толық қарастырмайтын болсақ

(Югославия, Чехословакия), бұрынғы КСРО-ны мысалға алсақ:

Грузия мен Абхазия, Əзірбайжан мен Армения, Молдова мен

Днестр маңындағы Молдова Республикасы, Ресей мен Чечня жəне

т.б.

Соңғы жылдары халықтардың өз тағдырын өзi шешу

құқығы мəселесіне орай басқа көзқарас таралды. Өз тағдырын өзi

шешу құқығы əрбір халықтың сөзсіз құқығы бола алмайды. Түрлі

саяси шеңбердің өкілдері өз тағдырын өзi шешу жайлы сұрақты

түзетуді қажет етеді, өз тағдырын өзi шешуге жаңа егеменді

мемлекеттің пайда болуынсыз-ақ қол жеткізуге болады деп

санайды (И. Карлсон, У. Пфафф, Ч. Мэйн, А. Этциони).

Жаңа мемлекеттердің пайда болуын халықаралық

декреттермен тоқтатуға болмайтыны түсінікті. Бұл жерде

жекелеген мемлекеттердің де, əлемдегі азаматтардың да қызығу-

шылықтарын ескеретін саяси тұжырымдама дайындау қажет.

Қазақстан Республикасындағы ұлттық саясат мəселесі

Қазақстан Республикасы – əлемдегі ірі көпұлтты мемлекет-

тердің бірі. Ресми мəліметтерге сəйкес Қазақстан территориясында

130-дан аса ұлттар мен ұлыс өкілдері өмір сүреді. Ұлттық

мəдениеттердің, салт-дəстүрлердің мұндай көптүрлілігі саяси

тұрақсыз жағдайды тудырады - бірге өмір сүру, қызығушылықтар

күресі, өзара тəуелділік, қарама-қайшылық жəне т.б.

Қазақстандағы заманауи саясат ұлттардың, этностардың

қызығушылықтарын көрсететін басты субъектілер ретінде ұлттық-

мəдени орталықтар деп аталатын қоғамдық ұйымдарды, одақтарды

ұсынады.

Бұл орталықтар мемлекеттік емес жүйелер болып

табылады жəне Қазақстанда тұратын, оның халқын құрайтын

этникалық топтардың, диаспоралардың қызығушылықтары мен

сұраныстарын жүзеге асырады. Негізінен бұл қызығушылықтар

мен сұраныстар мəдениетке, білімге, тарихи отанымен жан жақты

байланысына қатысты. Бұл қоғамдық бірлестіктер Қазақстан

мемлекеті мен халқы арасындағы диалогта делдал болады.

Ұлттық-мəдени орталықтар өздерінің іс-əрекетінде Қазақстан

Республикасының Конституциясын, басқа да заң шығару актілерін

басшылыққа алады, түрлі этникалық топтардың қызығушылықта-

рын мемлекеттің жалпыұлттық қызығушылықтарымен сəйкестікке

бағыттайды.

Этностардың дамуы үшін тең мүмкіндік, олардың даму

жолдарын өз еркімен таңдауы, толеранттылық, демократиялық

құқықтық мемлекеттілікті экономикалық, əлеуметтік, саяси жəне

интеллектуалды құруға қатысу – міне, осылардың бəрі

республикадағы ұлттық қозғалыстардың мəнін көрсету негізі.

Біздің еліміздің ұлттық саясаты Қазақстанның барлық

халқының қоғамдық қызығушылықтары мен жекелеген

этникалық топтардың қызығушылықтарын ескере отырып,

елдегі ұлттық қатынастарды реттеуге бағытталған шаралар

жүйесі ретінде қалыптасып келеді. Мұндай ұлттық саясатты

жүзеге асыру тек біздің Конституциямыздың ережелерінен

шығатын сенімді жəне бəрін қамтитын құқықтық база болғанда

ғана мүмкін.

Осылайша, ұлттар, этностар ұлттық-мəдени орталықтар,

одақтар сияқты қоғамдық бірлестіктерді мемлекет пен өздері

арасындағы делдал ретінде қалыптастыра отырып, саяси

процестердің субъектілері болады.

6 тақырып

САЯСИ ЭЛИТА ЖƏНЕ САЯСИ КӨШБАСШЫЛЫҚ

Саяси элита: мəні, қызметтері, құрамын толтыру

«Элита» терминін саяси ғылымға В. Парето енгізді. Элита

– ол аристрократияны құрайтын (этимология-«аристос»-

үздіктер, «кратос»-билік) «жоғары класс» деп аталатын

кластың адамдары, өзінің ықпалының, саяси жəне əлеуметтік

үстемдігінің дəрежесіне сəйкес жоғары орынды иеленген

адамдар.

Элитаның алғашқы заманауи классикалық тұжырымдама-

лары Г. Москаның, В. Паретоның, Р. Михельстің есімдерімен

байланысты.

Г. Моска элитаға билікке бағдарланған саясатқа қатысты

белсенді адамдар деген анықтама береді, олар ұйымдаспаған көп-

шілікті басқаруды жүзеге асыратын ұйымдасқан азшылық. Атал-

ған адамдар категориясын ол саяси класс деп атады. Оның да-

муында Моска екі тенденцияны атап көрсетеді: аристократиялық

жəне демократиялық. Аристократиялық тенденция саяси кластың

мұрагерлік болуға ұмтылуынан көрінеді. Демократиялық тенден-

ция басқаруға қабілетті жəне белсенді төменгі қабат есебінен саяси

класты жаңартудан көрінеді. Автордың пікірінше, мұндай жаңару

элитаның дегенерациясының алдын алады. Екі тенденция

арасындаңы тепе-теңдік қоғам үшін қажет, себебі ол елді

басқарудағы тұрақтылық пен сапалы жаңаруды қамтамасыз етеді.

В. Паретоға сəйкес, əлемді барлық уақытта таңдамалылар

басқарған жəне басқаруы тиіс, олар - ерекше қасиеттерімен -

психологиялық (туа біткен) жəне əлеуметтік (қол жеткізген)

ерекшеленетін элита. Элитаны В. Парето басқарушы жəне

басқармайтындар деп екіге бөледі. Басқармайтын элита – ол

контрэлита, яғни төменгі қабаттарда болатын түрлі кедергілер мен

өздерінің əлеуметтік мəртебелеріне байланысты жетекшілікке

қолдары жетпейтін, бірақ элитаға тəн қасиеттерге ие адамдар

Қоғамның даму процесі элитаның екі басты типтері –

«түлкілер» мен «арыстандардың» кезеңдік аусып отыруларына

Ашин Г.К. Основы элитологии. Алматы, 1996. 116-117 б. кіт.үзінді

негізделеді. «Түлкілер» - олар келісім, сендіру, мақтау жəне т.б.

сияқты жетекшілік етудің «жұмсақ» əдістерін қолданатын икемді

жетекшілер. «Арыстандар» көбіне күшке сүйенетін, жетекшіліктің

қарама қарсы əдісін қолданады.

Қоғам дамуының тыныш, бір қалыпты кезеңінде

«түлкілер» басқарғаны да дұрыс, дегенмен қоғамда күрт өзгерістер

болған жағдайда, оларды дəстүрлі сендірулер мен келісімдер

арқылы шешу мүмкін емес болғанда, олардың басқаруы тиімсіз.

Р. Михельс бойынша қоғамдық ұйымның өзі элитарлық

пен оны заңды түрде өндіруді талап етеді.

Р. Михельс «олигархиялық тенденциялардың темір

заңының» авторы болып табылады. Оның мəні мынада,

демократиямен байланысты қоғамдық прогресс сөзсіз қоғамды

басқарудың олигархиялануы мен элитаның қалыптасуына əкеледі:

қоғамда ірі ұйымдар пайда болады, ал оларға жетекшілік ету үшін

элитаның (халықтың көбісі қоғамды басқаруды сеніп тапсыратын

азшылық) қалыптасуы қажет.

Осылайша:

а) элита – билік үшін күрес пен басқару мүмкіндігінен

көрінетін, ерекше туа біткен жəне қол жеткізген қасиеттерге ие

адамдардың аз тобы;

б) элита үшін тек кəсіби мəртебенің, əлеуметтік жағдай мен

қызығушылықтардың ортақтығына ғана емес, сонымен қатар

элитарлық өзіндік санаға, өзін қоғамды басқару үшін жаралған

ерекше қабат деп қабылдауға негізделген топтық бірлік тəн;

в) қоғам дамуы процесі барысында элитаның ауысуы,

олардың қалыптасуы болады;

г) элита қоғамда белгілі бір рөл атқарады (конструктивті,

жетекші жəне əміршіл).

Саяси элиталардың басты түсіндірмелері –

құндылықты жəне құрылымдық-функционалдық

Элитаның құндылықты теориялары оны қоғамның басты

конструктивті күші ретінде мойындауынан шығады:

а) элитаға жату жоғары қабілеттілік пен қасиеттердің

болуына негізделеді;

б) элита өзінің эгоистік топтық қызығушылықтарын

ойламай, ең алдымен ортақ тұрмысты жақсартуға ден қоюы тиіс;