Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

Дзейнасць БССР на міжнароднай арэне. Другая сусветная

вайна карэнным чынам змяніла палітычную карту Еўропы.

На Тэгеранскай канферэнцыі (лістапад-снежань 1943 г.)

кіраўнікі краін антыгітлераўскай кааліцыі прымаюць рашэнне

аб утварэнні міжнароднай арганізацыі. якая была б здольна

кваліфікавана і аўтарытэтна вырашаць глабальныя праблемы

сусветнага жыцця, быць гарантам захавання міру і бяспекі.

Кожная з вялікіх краін была заклапочана тым, каб як мага

грунтоўней абараніць свае інтарэсы, чаго можна было б дасяг-

нуць наяўнасцю ў будучай арганізацыі пэўнай колькасці гала-

соў. Верагодна, менавіта з гэтай нагоды СССР уздымае перад

саюзнікамі пытанне аб тым, каб у камісіі Аб'яднаных Нацый

па ваенных злачынствах індывідуальнае членства атрымалі

сем савецкіх рэспублік. Вялікабрытанія і ЗША да гэтай

ініцыятывы аднесліся адмоўна і сваю пазіцыю слушна

аргументавалі тым. што рэспублікі-члены СССР не маюць кан-

стытуцыйных падстаў для заняткаў міжнароднай дзейнасцю.

Кіраўніцтва СССР добра разумела неабходнасць належна-

га прадстаўніцтва на міжнароднай арэне і вырашае тэрмінова

выправіць становішча. Праблема разглядаецца на

студзеньскім (1944 г.) Пленуме ЦК УКП(б), рашэнні якога

заканадаўча афармляе ў лютым 1944 г. X сесія Вярхоўнага

Савета СССР 1-га склікання. Канстытуцыя СССР карэктуец-

ца, у яе ўносіцца палажэнне аб тым, што саюзныя рэспублікі

маюць права: "уступаць у непасрэдныя зносіны з замежнымі

дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца

дыпламатычнымі прадстаўнікамі".

У сакавіку 1944 г. VI сесія Вярхоўнага Савета БССР 1-га

склікання прымае Закон аб утварэнні Народнага камісарыята

замежных спраў БССР. Канстытуцыйна былі замацаваны

знешнепалітычныя прэрагатывы вышэйшых уладных

інстанцый рэспублікі.

БССР улетку 1944 г. праводзіць непасрэдныя перагаворы з

Полынчай, звязаныя са зменамі дзяржаўнай мяжы паміж

краінамі-суседзямі. Тым не менш гэта не вырашала праблему

прызнання БССР у якасці суб'екта міжнароднага права.

522

28 жніўня 1944 г. кіраўнік дэлегацыі СССР на канферэнцыі ў

Думбартан-Оксе (ЗША) А.А. Грамыка ўнёс прапанову аб

уключэнні ўсіх 16 савецкіх рэспублік у лік першапачатковых

членаў будучай ААН. Ініцыятыва СССР выклікала адмоў-

ную рэакцыю як з боку дэлегацый Вялікабрытаніі і ЗША, так

і кіраўніцтва гэтых краін.

Прэзідэнт ЗША Ф. Рузвельт у пасланні I. Сталіну адзна-

чаў, што савецкія прапановы ставяць пагрозу ўтварэнню

міжнароднай арганізацыі, і вылучыў прапанову звярнуцца да

гэтай праблемы пасля стварэння ААН. Савецкі бок не пры-

няў амерыканскія прапановы і падкрэсліў, нгго шэраг

савецкіх рэснублік, у першую чаргу УССР і БССР, значна

пераўзыходзяць памерам, колькасцю насельніцтва асобныя

краіны, чыё членства ў ААН не выклікае ніякіх спрэчак.

Праблема была перанесена на Крымскую канферэнцыю

(Ялта, люты 1945 г.) кіраўнікоў Вялікабрытаніі, ЗША і СССР.

Вынікам напружаных перагавораў і ўзаемных кампрамісаў

стала рашэнне аб тым, што СССР адмаўляецца ад членст а

16 рэспублік і прапануе 2-3 рэспублікі, сярод якіх БССР і

УССР. Менавіта гэтыя дзяржавы сталі першымі ахвярамі гер-

манскай агрэсіі, панеслі выключныя страты і ўнеслі вялікі

ўклад у барацьбу з фашысцкім блокам. Дамоўленасць аб

БССР і УССР была ўнесена ў сакрэтны пратакол канферэнцыі.

Звяртае на сябе ўвагу тая акалічнасць, што гэтыя

ініцыятывы кіраўніцтва СССР прапаноўваліся без ведама

кіраўніцтва беларускага і ўкраінскага народаў.

Нарэшце пачалі дзейнічаць і самі рэспублікі. У сакавіку

1945 г. улады БССР і УССР, якія не былі запрошаны на

ўстаноўчую канферэнцыю Аб'яднаных Нацый у Сан-Фран-

цыска, абвясцілі, што накіруюць туды свае дэлегацыі. Гэта

выклікала ўсплёск дыпламатычных перагавораў, якія

скончыліся згодай Вялікабрытаніі, ЗША і Кітая падтрымаць

ініцыятыву СССР аб афіцыйным запрашэнні прадстаўнікоў

БССР і УССР на канферэнцыю.

27 красавіка 1945 г., праз два дні пасля пачатку працы,

канферэнцыя прымае рашэнне аб уключэнні УССР і БССР у

523

лік першапачатковых членаў арганізацыі. 30 красавіка пры-

маецца рашэнне аб запрашэнні дэлегацый БССР і УССР на

ўстаноўчую канферэнцыю ААН.

У хуткім часе дэлегацыя БССР - К.В. Кісялёў, нарком

замежных спраў БССР (кіраўнік). А.Р. Жэбрак, В.Н. Перцаў,

Г.І. Байдукоў, Ф.П. Шмыгаў - удзельнічала ў рабоце ўста-

ноўчай сесіі ААН. 26 чэрвеня 1945 г. дэлегацыя БССР

падпісала Статут Усеагульнай міжнароднай арганізацыі для

падтрымкі міру і бяспекі; яго ратыфікацыя Вярхоўным Саве-

там БССР адбылася 30 жніўня таго года. БССР станавілася

паўнамоцным суб'ектам міжнароднага права.

Аб'ектыўна шлях БССР у ААН быў адлюстраваннем яе

ўкладу ў барацьбу Аб'яднаных Нацый з гіглераўскай

кааліцыяй. Варта адзначыць, гэта адбылося не з-за нагураль-

нага асэнсавання краінамі сусвету гэтага факта, а тлумачыц-

ца складанымі геапалітычнымі разлікамі вялікіх краін.

Ёсць падстава гаварыпь аб тым, што існавалі планы знеш-

не самастойных паводзін дэлегацый БССР і УССР, нават

магчымасць усталявання дыпламатычных адносін БССР з

замежнымі краінамі. Аб гэтым сказаў кіраўнік беларускай

дэлегацыі К.В. Кісялёў на сваёй першай прэс-канферэнцыі.

Аднак рэчаіснасць была іншай. Ва ўмовах цэнтралізаванай

партыйна-дзяржаўнай сістэмы знешнепалітычная дзейнасць

была мананоліяй саюзнага цэнтра, а рэспубліканскія нарка-

маты (з 1946 г. - міністэрствы) замежных спраў, іх

прадстаўнікі на міжнародных форумах павінны былі ісці ў

фарватэры саюзнай палітыкі. Напрыклад, на пасяджэнні

Палітычнага камітэта, дзе абмяркоўвалася карэйскае пытан-

не, кіраўнік беларускай дэлегацыі Кісялёў з'імправізіраваў і

вельмі негатыўна выказаўся аб выступленні кітайскага дэле-

гата (ад урада Чан-Кай-Шы). Хаця выступленне цалкам су-

падала з генеральнай пазіцыяй СССР, кіраўнік дэлегацыі

СССР А.Я. Вышынскі застаўся вельмі незадаволеным тым,

што з ім не ўзгаднілі змест выступлення беларускага дыпла-

мата. I толькі нечаканае адабрэнне выступлення К. Кісялёва з

боку I. Сталіна ўратавала яго ад расправы.

524

БССР актыўна ўдзельнічала ў вырашэнні надзённых і

складаных праблем міжнароднага супольніцтва. Беларуская

дэлегацыя стала ініцыятарам прыняцця на I сесіі Генераль-

най Асамблеі ААН (1946) рэзалюцыі аб выдачы і пакаранні

ваенных злачынцаў.

БССР становіцца членам многіх спецыялізаваных міжнарод-

ных устаноў: Міжнароднага саюза электрасувязі (1947), Сусвет-

най метэаралагічнай арганізацыі (1948), Сусветнай арганізацыі

працы (1948), Міжнароднай арганізацыі працы (1954),

Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па справах адукацыі, навукі і

культуры ЮНЕСКА (1954). Але прадстаўнікі БССР дзейнічалі

выключна ў накірунку саюзных ініцыятыў.

ЛЕКЦЫЯ 26

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ Ў 1950-1980-х гг.

♦ Палітычная "адліга"

♦ Знешнепалітычная дзейнасць Беларусі

♦ Культура

Палітычная "адліга”. У гісторыі краіны прамежак часу

пасля смерці Сталіна (5 сакавіка 1953 г.) і да адстаўкі

М.С. Хрушчова ў кастрычніку 1964 г. называюць дзесяцігод-

дзем палітычнай "адлігі". Жыццё паставіла ў парадак дня

неабходнасць рашэння комплексу пытанняў: ліквідацыя тата-

літарнага рэжыму і пераход да калектыўнага кіраўніцтва,

спыненне масавых рэпрэсій і рэабілітацыі ахвяр сталінскага

тэрору, змяненне эканамічнай палітыкі, змяненне знешнепалі-

тычнай дактрыны і многае іншае.

Рашэнні XX з'езда КПСС (люты 1956 г.) пацвердзілі змя-

ненні палітычнага курсу, разрыў з многімі сталінскімі пасту-

латамі і традыцыямі. На закрытым пасяджэнні з'езда з дакла-

дам "Аб кульце асобы і яго выніках" выступіў М.С. Хрушчоў.

Гэта была першая спроба палітычнага кіраўніцтва краіны

падняць заслону над сталінскімі злачынствамі, паказаць шко-

ду, якую прынёс культ асобы развіццю грамадства. Вынясен-

не даклада на з'езд азначала пачатак пераходу ад таталітарыз-

му да лібералізацыі.

Спроба зрабіць болын глыбокі аналіз культу асобы Сталіна

ў жыцці грамадства была зроблена ў пастанове ЦК КПСС "Аб

пераадоленні культу асобы і яго вынікаў" (30 чэрвеня 1956 г.).

Але да канца раскрыць гэты феномен не ўдалося. У вышэй-

шых органах партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва стаялі

людзі, якія неслі адказнасць за злачынствы. Іх выкрыццё не

закранала сутнасці аўтарытарна-бюракратычнай сістэмы, яе

сацыяльнай прыроды.

Пасля XX з'езда КПСС на Беларусі пачаўся працэс рэабілі-

тацыі ахвяр сталінскіх рэпрэсій. 3 1955 'па 1963 гг. было

рэабілітавана 5619 чалавек. Сярод іх партыйныя, дзяржаў-

526

ныя, ваенныя і грамадскія дзеячы В.Г. Кнорын, М.Ф. Гікала,

М.М. Галадзед, А.І. Крыніцкі і інш. Была рэабілітавана гру-

па работнікаў навукі, культуры, рабочых і сялян. Аднак рэабілі-

тацыя праходзіла складана, выбарачна. Да 1988 г. улады не

згаджаліся на партыйную рэабілітацыю Дз. Жылуновіча. У

першую хвалю рэабілітацыі цалкам не была адноўлена спра-

вядлівасць у адносінах да В. Ластоўскага, Я. Лёсіка, У. Ігна-

тоўскага, А. Баліцкага і інш. 3 прыходам да вышэйшай ула-

ды Л.І. Брэжнева рэабілітацыя была амаль спынена. 3 1972

па 1988 гг. было рэабілітавана толькі 169 чалавек.

Грамадска-палітычнае жыццё тых часоў было складаным

і супярэчлівым, адлюстроўвала барацьбу двух тэндэнцый:

дэмакратычнай, якая імкнулася да вызвалення ўсіх сфер жыц-

ця ад скажэнняў сталінскай эпохі, і кансерватыўнай, якая

імкнулася зберагчы і прыстасаваць старыя рычагі да новых

рэалій грамадскай свядомасці. Пачаўся складаны, для многіх

людзей і трагічны, працэс разбурэння стэрэатыпаў і поглядаў,

якія склаліся.

Працэс лібералізацыі, што закрануў розныя сферы грамад-

скага жыцця, пачаўся перш за ўсё з дэмакратызацыі дзей-

насці партыі. Было наладжана рэгулярнае скліканне партый-

ных з'ездаў і пленумаў ЦК КПСС і саюзных рэспублік. Стала

шырока практыкавацца абмеркаванне партыйных і дзяржаў-

ных дакументаў у друку і на сходах працоўных калектываў.

Па важнейшых пытаннях развіцця розных галін народнай

гаспадаркі пачалі склікацца нарады з прыцягненнем шыро-

кага кола спецыялістаў.

У тыя часы партыйную арганізацыю Беларусі ўзна-

чальвалі К.Т. Мазураў, П.М. Машэраў, Савет Міністраў -

Ц.Я. Кісялёў, Вярхоўны Савет - С.В. Прытыцкі, Ф.А. Сурга-

наў. Усе яны шмат зрабілі для развіцця эканомікі, культуры,

паляпшэння дабрабыту насельніцтва, мелі свае погляды на

вырашэнне тых ці іншых праблем развіцця Беларусі, карыс-

таліся павагай народа.

У дзейнасці кампартыі Беларусі, саветаў, прафсаюзаў,

камсамола паглыблялася калегіяльнасць і рабіліся пэўныя за-

527

хады па пашырэнню ўдзелу насельніцтва ў іх рабоце. У 1957-

1958 гг. Вярхоўны Савет БССР зацвердзіў гіалажэнне аб

сельскім, пасялковым, раённым, гарадскім Саветах дэпута-

таў працоўных. Яно было накіравана на паляпшэнне дзей-

насці Саветаў у эканоміцы і грамадска-палітычным жыцці. У

ыніку Саветы атрымалі больш шырокія правы. У практыцы

іх работы вялікае значэнне набылі шматлікія камісіі, да ўдзе-

лу ў якіх на грамадскіх пачатках прыцягваліся прадстаўнікі

рабочых, сялянства і інтэлігенцыі. Аднак карэнных змен у

дзейнасці Саветаў не адбылося. Яны па-ранейшаму рэальнай

уладай не валодалі.

Курс на дэмакратызацыю грамадства павінен быў

знайсці адпаведны працяг і ў эканоміцы. Эканамічныя пера-

будовы былі накіраваны на пашырэнне гаспадарчых правоў

саюзных рэспублік шляхам перадачы ім пытанняў, якія ра-

ней вырашаліся ў цэнтры. Толькі ў 1956 г. у распараджэнне

ўрада БССР было перададзена 356 прадпрыемстваў, а ў

1957 - больш 500 прадпрыемстваў. 11 сакавіка 1957 г. Вяр-

хоўны Савет СССР прыняў закон, паводле якога рэспублікі

самі маглі вырашаць пытанні абласнога і краявога адмініст-

рацыйна-тэрытарыяльнага будаўніцтва. Пашырыліся зака-

надаўчыя правы саюзных рэспублік. У іх кампетэнцыю

ўвайшло прыняцце грамадзянскага, крымінальнага і працэ-

суальнага кодэксаў.

У 1962 г. была праведзена рэарганізацыя кіруючых

органаў кампартыі Беларусі. Яны падзяляліся на прамыс-

ловыя і сельскія. Былі створаны Прэзідыум ЦК КПБ, Бюро

ЦК па кіраўніцтву прамысловасцю і будаўніцтвам, Бюро

ЦК па кіраўніцтву сельскай гаспадаркай, а таксама адзіны

кантрольны орган - Камітэт партыйна-дзяржаўнага кант-

ролю ЦК КПБ і СМ БССР. Былі арганізаваны 12 абка-

маў, 25 гаркамаў, 23 камітэты па прамысловых зонах і 77 -

па вытворчых калгасна-саўгасных упраўленнях. Па такому

прынцыпу былі падзелены савецкія, камсамольскія, прафса-

юзныя і грамадскія арганізацыі. Гэта структура не апраўдала

сябе і ў 1964 г. была ліквідавана.

528

Многія эканамічныя праблемы тых гадоў спрабавалі вы-

рашыць чыста палітычнымі прыёмамі і метадамі. Выкарыс-

тоўваліся прыёмы непасрэднага звароту да свядомасці. У

1959 г. камсамольскія арганізацыі Беларусі накіравалі на

будоўлі Сібіры, Закаўказзя 7,5 тыс. юнакоў і дзяўчат, у на-

ступным годзе яшчэ 3,9 тыс.

У 1959 г. у краіне набірала сілу новая грамадзянская ініцы-

ятыва - нараджаўся рух за камуністычную працу. Ён пра-

ходзіў у прывычных традыцыях сацыялістычнага спаборніц-

тва. Спробы рэальна звязаць энтузіязм і эканамічную заці-

каўленасць (пачатак брыгаднага падраду) успрымаліся га-

лоўным чынам як "сквапнасць" і амаль што "капіталізм" у

эканоміцы.

Адміністрацыйна-камандная сістэма не магла функцыяна-

ваць без штодзённых мабілізацый сваіх грамадзян для дасяг-

нення самых розных мэт. Вось чаму ў кастрычніку 1961 г. на

XXII з'ездзе КПСС была прынята новая партыйная праграма,

якая паставіла мэту ўжо праз 20 гадоў пабудаваць камуні-

стычнае грамадства і "забяспечыць самы высокі жыццёвы

ўзровень у параўнанні з любой іншай краінай капіталізму".

Пастаноўка непрадуманых задач прыводзіла да расчараван-

ня ў грамадстве. Адсутнасць рэальнай справы змянялася на-_

растаннем рытуальнасці, дасягнуўшай у часы Брэжнева сва-

ёй кульмінацыі.

Лібералізацыя станоўча паўплывала на развіццё духоўнай

сферы. Праходзіў працэс раскансервацыі "закрытага грамад-

ства". Пашыраліся міжнародныя кантакты. У Маскве адбыўся

сусветны фестываль моладзі і студэнтаў (1957). Грамадскі

ўздым выклікаў нараджэнне новых творчых напрамкаў у

літаратуры і мастацтве. Увогуле ў гады "адлігі" навука і

культура развіваліся ў межах, якія вызначаліся ім партыйнымі

органамі. Значную ролю працягвалі адыгрываць асабістыя

прадузятасці партыйных кіраўнікоў. Некаторыя пісьменнікі

абвінавачваліся ў "ачарніцельстве сацыяльнай рэчаіснасці"

(В. Дудзінцаў "Не хлебам адзіным", Д. Гранін "Асабістыя

меркаванні", Б. Пастэрнак "Доктар Жывага", А. Кула-

529

коўскі "Тры зоркі" і інш.). Пагромнай крытыцы падвяргаліся і

дзеячы мастацтва за творы, якія не спадабаліся Хрушчову.

Такім чынам, аўтарытарная сістэма працягвала жорсткі кант-

роль над духоўнай сферай грамадства.

Палітыкай Хрушчова была незадаволена партыйная бю-

ракратыя. Старая наменклатура не магла дараваць выкрыцця

культу асобы Сталіна. Вайсковыя вярхі былі незадаволены

скарачэннямі ўзброеных сіл, дзеячы навукі і культуры - гру-

бым умяшаннем у іх творчасць. Сялянства не магло пагадзіц-

ца з палітыкай ліквідацыі многіх вёсак, скарачэннем асабі-

стых гаспадарак. Нягледзячы на тое, што рэформы не знялі

кардынальных праблем грамадскага развіцця, перыяд "адлігі"

быў моцным ударам па таталітарнай сістэме сталінізму.

Пачаткам новага этапа савецкай гісторыі з'яўляецца каст-

рычніцкі (1964 г.) Пленум ЦК КПСС. Ён вызваліў М.С. Хру-

шчова ад займаемых пасад. Першым сакратаром быў абраны

Л.І. Брэжнеў. Паколькі сістэма мела іерархічны характар, пер-

шая асоба ў складзе вышэйшага эшалона ўлады мела вызна-

чальны характар. На XXIII з'ездзе КПСС (1966 г.) Брэжнеў

стаў Генеральным сакратаром партыі. Паступова ён засяродзіў

у сваіх руках усю паўнату ўлады: становіцца Старшынёй Са-

вета абароны, у 1977 г. заняў пасаду Старшыш Прэзідыума

Вярхоўнага Савета СССР.

Павышэнне кіруючай ролі партыі абвяшчалася універсаль-

ным сродкам рашэння ўсіх эканамічных і сацыяльных праб-

лем. XXIV з'езд (1971) унёс у статут палажэнне аб праве кант-

ролю партыйнымі арганізацыямі дзейнасці адміністрацыі.

Партыйныя органы дубліравалі органы гаспадарчага кіраўні-

цтва. Завяршала гэту палітыку замацаванне ў 6-м артыкуле

Канстытуцыі СССР (1977) палажэння аб кіруючай ролі партыі

ў грамадстве.

Абвешчаны курс на стабільнасць набываў рысы палітыкі

стагнацыі. У палітычны лексікон увайшло паняцце "развіты

сацыялізм", афіцыйную выснову аб якім зрабіў Л.І. Брэжнеў

у юбілейным дакладзе да 50-годдзя Кастрычніцкай рэвалю-

цыі і вызначэнне якому было дадзена ў Канстытуцыі СССР

530

(1977). Новая канцэпцыя прызвана была вырашыць супярэч-

насці паміж дэкларацыяй аб блізкай перамозе камунізму і

нерэалізаваным яго ўвасабленнем у жыццё. Уся сістэма гра-

мадскіх адносін пачала разглядацца з пункту гледжання ад-

паведнасці "крытэрыям спеласці". Пачалася падгонка жывых

працэсаў пад новую схему. 3 грамадска-палітычнай літарату-

ры зніклі недахопы, цяжкасці. Уведзенае ў гэты час вызна-

чэнне "новай гістарычнай супольнасці - савецкага народа"

ігнаравала існуючую сацыяльную дыферэнцыяцыю, нацыя-

нальныя асаблівасці.

У грамадстве складваўся кантраст паміж лозунгамі і рэ-

альнымі справамі. Усё больш мацнелі заклікі да працоўных

мабілізаваць сродкі, павысіць актыўнасць, адрадзіць стаха-

наўскі рух, пачалі раздавацца пагрозы ў адрас вінаватых.

Усе гэтыя сцвярджэнні па сутнасці адкрыта заклікалі вярнуц-

ца да мінулага. У рамках новых установак пачала гаснуць і

паступова заціхла крытыка Сталіна.

Між тым у краіне наспявала незадавальненне, сфармірава-

лася апазіцыя. Частка інтэлігенцыі пачала выступаць з кры-

тыкай сістэмы. Вышэйшае палітычнае кіраўніцтва краіны ўсё

рабіла для таго, каб скончыць з палітычнай "адлігай". Рэзка

ўзмацніліся цэнзурныя абмежаванні пасля прыняцця пастано-

вы ЦК КПСС "Аб павышэнні адказнасці кіраўнікоў органаў'

друку, радыё, тэлебачання, кінематаграфіі, устаноў, культу-

ры і мастацтва за ідэйна-палітычны ўзровень публікуемых

матэрыялаў і рэпертуараў" (1969). Меры па выкананню гэтай

пастановы ў Беларусі зацвердзіла ў сакавіку 1969 г. Бюро

ЦК КПБ. Любыя адхіленні ад афіцыйных установак падля-

галі асуджэнню. Пад барацьбу з іншадумствам была пад-

ведзена прававая аснова. У Крымінальны кодэкс БССР быў

уведзены артыкул 67, які прадугледжваў за агітацыю ці пра-

паганду ў мэтах падрыву ці паслаблення Савецкай улады,

распаўсюджванне, выраб і захоўванне ў тых самых мэтах

літаратуры такога зместу - пакаранне пазбаўленнем волі на

тэрмін ад шасці месяцаў да сямі гадоў з высылкай на тэрмін

ад двух да пяці гадоў.

531