Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

ЛЕКЦЫЯ 1

ПРАВАВОЕ I САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ

СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ ПАСЛЯ

ДАЛУЧЭННЯ ДА РАСІІ

♦ Адміністрсіцыйна-прававое ўладкаванне

♦ Сельская гаспадарка

♦ Прамысловасць. Гандаль. Шляхі зносін

Адміністрацыйна-прававое ўладкаванне. Падзелы Рэчы Пас-

палітай, адной з буйнейшых дзяржаў Еўропы, былі абумоўлены

як знешнімі, так і ўнутранымі прычынамі. Краіна была аслаб-

леная свавольствам шляхты і магнатаў, рэлігійнымі супярэчнас-

цямі. Суседнія дзяржавы з моцнай, цэнтралізаванай уладай мелі

відавочную перавагу над Рэччу Паспалітай, дзе шляхецкая

дэмакратыя пераўтварылася ў палітычную анархію.

Расія, Прусія, Аўстрыя выкарысталі зручны момант і рэалі-

завалі вядомы з часоў старажытных рымлян прынцып "Divide

et impera". Тэрыторыя былога Вялікага княства Літоўскага

была падзелена на Беларусь і Літву. Напачатку "Белорусси

ей" называлі самую ўсходнюю частку былога Вялікага кня

ства Літоўскага, якая пасля першага падзелу Рэчы Паспалі-

тай адышла да Расіі. Пасля другога і трэцяга гіадзелаў тэры

торыя нованазванай краіны пашыралася на захад.

У афіцыйных дакументах жыхароў Вялікага княства

Літоўскага часта падзялялі на "каталікоў", "уніятаў" і "пра-

васлаўных". Але з цягам часу ўсё больш укараняліся назвы

"беларусы", "літоўцы" і "палякі". Прычым літоўцамі сталі на-

зываць былых жамойтаў і аўкштайтаў, а да палякаў заліч-

валі найчасцей каталіцкую шляхту.

Расійская афіцыйная гістарыяграфія на працягу двух ста-

годдзяў прагіаноўвала сваю версію аб вызваленчай місіі Расіі

ў адносінах да беларусаў. У савецкія часы падзелы Рэчы

Паспалітай і далучэнне тэрыторыі Вялікага княства Літоў-

скага да Расіі кваліфікавалася як уз'яднанне беларускага на

рода з рускім.

На рубяжы XVIII і XIX стст. Вялікае княства Літоўскае

згубіла гістарычную назву, пад якой існавала сярод іншых

краін Еўропы больш як пяць стагоддзяў.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай беларускія землі

ўвайшлі ў склад дзвюх губерняў - Магілёўскай і Пскоўскай,

якія ў сваю чаргу былі аб'яднаны ў адно генерал-губернатар-

ства на чале з 3. Чарнышовым. Згодна з Наказам Кацярыны II

ад 28 мая 1772 г., галоўнай задачай губернатараў было са-

чыць за парадкам "дабы они сами причину имели почитать

отторжение свое от анархии республики польской за первый

шаг к благоденствию".

Наказ гарантаваў усім прысягнуўшым на вернасць новай

уладзе маёмасную і асабовую бяспеку. Зберагалася права

карыстацца мясцовым "языком" і мясцовымі законамі ва ўсіх

тых выпадках, калі яны "недотрагиваются до нашей власти".

Захоўваючы прывілеі тутэйшаму пануючаму класу, яшчэ

большыя прывілеі дараваў царскі ўрад тым прадстаўнікам

рускіх чыноўнікаў, якія пераязджалі на новае месца службы.

Для іх павялічваўся аклад за працу, скарачаўся тэрмін служ

бы для атрымання пенсіі і інш. Сяляне, якія пераязджалі з

Расіі ў дзяржаўныя маёнгкі на тэрыторыі Беларусі, на працяг-

лы тэрмін вызваляліся ад падаткаў.

Першым актам новай улады на Беларусі было выданне

генерал-губернатарам Чарнышовым ад імя імпепатрыцы ў

верасні 1772 г. "Плаката" на рускай і польскай мовах з мэтай

пазнаёміць насельніцтва з задачамі і палітыкай новай улады.

"Плакат" павінен быў запэўніць перш за ўсё шляхту, свята-

роў, гараджан, яўрэяў у тым, што новая ўлада не збіраецца

ўносіць змены ў прававое становішча асобных саслоўяў. Усім

гарантавалася зберажэнне прыватнай маёмасці. Ніяк не ўпа-

міналася аб магчымых зменах у становішчы прыгоннага ся-

лянства, што павінна было супакоіць шляхту. Усё насельніцт-

ва Усходняй Беларусі заклікалася да прынясення прысягі,

нягледзячы на тое, што ў самой Расіі прыгоннае сялянства не

прыводзілася да прысягі з часоў Елізаветы Пятроўны (1725).

Лагодныя адносіны дэманстравала новая ўлада да непрысяг-

нуўшых: яны мелі магчымасць на працягу трох месяцаў пра-

даваць сваю маёмасць і бесперашкодна выехаць. I хаця ў

выпадку адказу ад прысягі пасля трох месяцаў існавала паг-

роза канфіскацыі маёмасці, на самой справе тэрміны яе неад-

наразова пераносіліся. Гэта цягнулася ўвесь 1773 год і нават

пазней. Дакладная лічба людзей, што прынялі прысягу, невя-

дома. Але трэба адзначыць, што ўрад Кацярыны II быў зада-

волены вынікамі прыняцця прысягі насельніцтвам Усходняй

Беларусі, што быццам бы сведчыла аб яго згодзе на першы

падзел Рэчы Паспалітай.

Колькасць людзей, якая адмовілася ад прысягі, была

невялікай. Перш за ўсё гэта былі буйныя феадалы, што

валодалі землямі за межамі Усходняй Беларусі, і вярхоў-

ныя іерархі каталіцкай царвы, якія не чакалі нічога доб-

рага ад Масквы. 3 іх ліку можна назваць двух князёў

Чартарыйскіх, двух князёў Радзівілаў, трох князёў

Агінскіх, біскупа Інфлянцкага Я. Гедройца, біскупа Сма-

ленскага Г. Вадзіньскага і інш.

Разам з афармленнем новага падданства быў праведзены

перапіс насельніцтва. Урад цікавілі ў першую чаргу падат-

ковыя групы насельніцтва: сяляне, мяшчане, яўрэі. У адно-

сінах да сялян урад імкнуўся да уніфікацыі, прызнаючы

толькі два разрады: казённых і прыватнаўласніцкіх сялян.

Таму прышлыя, ці адпушчаныя на волю, незаконнанароджа-

ныя, ці запамятаўшыя аб родных, тыя, што пражывалі часо-

ва ў гарадах і вёсках і займаліся рамяством, ці батракі

запісваліся за панам. Калі ж апошні адмаўляўся запісваць за

сабой, то іх запісвалі ў гарадское саслоўе. Жорсткую палі-

тыку праводзіў царскі ўрад у адносінах да дробных уласні-

каў. Як казённых сялян запісвалі зямян, якія выконвалі ваен-

ныя абавязкі за атрыманыя ад караля землі. Тое самае мож-

на сказаць пра пушкароў, надворных жаўнераў і іншых лю-

дзей ваеннага звання. Сяляне і мяшчане вымушаны былі

штогод выстаўляць рэкрутаў, якія павінны былі служыць 25

гадоў у арміі. Толькі з 1793 па 1812 гг. Беларусь паставіла

больш за 200 тыс. салдатаў.

Агульная колькасць дзяржаўных сялянскіх двароў паводле

перапісу склала 199 575. 3 іх у прыватнае ўладанне Кацяры-

най II было аддадзена 141 995 двароў, што складала 71,4%.

Значная колькасць сялян была падаравана фельдмаршалам

П.А. Румянцаву і А.В. Сувораву ў сгіадчыннае карыстанне

(адпаведна 17 750 і 13 279 душ нрыгонных).

Паншчына на беларускіх землях пасля далучэння да Расіі

была паменшана да 5-1 дзён на тыдзень замест 8-12, або

заставалася на ранейшым узроўні. Але падаткі, паменшаныя

спачатку на 1,5 года, затым рэзка ўзраслі.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) усе

землі, далучаныя да Расійскай імперыі, адміністрацыйна былі

падзелены на тры губерні: Мінскую, Ізяслаўскую і Браслаўс-

кую. Дзве губерні былі ўтвораны раней - Магілёўская і По-

лацкая (да 1776 г. - Пскоўская).

Пасля трэцяга надзелу Рэчы Паспалітай з'явіліся дзве но-

выя губерні, Віленская і Слонімская. У 1796 г. з Полацкай і

Магілёўскай губерняў была створана Беларуская губерня, а

ў 1797 г. з Віленскай і Слонімскай губерняў - Літоўская

губерня. Аднак у 1801 г. Літоўская губерня ў чарговы раз

была падзелена на Віленскую і Гродзенскую. А Беларуская

губерня ў 1802 г. - на Магілёўскую і Віцебскую (замест

Полацкай). Перадзелы адбываліся і пазней. Але ў цэлым у

першай палове XIX ст. тэрыторыі, далучаныя да Расійскай

імперыі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, складаліся з

двух генерал-губернатарстваў: Беларускага ў складзе Магі-

лёўскай і Віцебскай губерняў і Віленскага ў складзе Віленс-

кай, Гродзенскай і Мінскай губерняў. Усе губерні разам па-

дзяляліся на 35 паветаў.

У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай насельніцтва Вя-

лікага княсгва Літоўскага, асабліва шляхта, сутыкнулася з

дзяржаўным апарагам, які па характару быў вельмі адмет-

ным ад таго, з якім звыкліся ў княстве.

Адміністрацыйную палітыку расійскага ўрада адносна да-

лучаных тэрыторый можна падзяліць на некалькі перыядаў,

якія пачаргова змяняліся:

1772-1796 гг. (ад першага падзелу да смерці Кацярыны II) -

спроба поўнай уніфікацыі і нівеліроўкі асаблівасцяў бела-

рускіх земляў;

1796-1825 гг. (кіраванне Паўла I і Аляксандра I) - ад-

раджэнне часткі некалішняга адміністрацыйнага ўладкаван-

ня і кіравання;

1825-1856 гг. (кіраванне Мікалая I) - новая спроба уніфі-

кацыі;

1856-1881 гг. (кіраванне Аляксандра II) - зноў паслаблен-

не ўціску.

У пачатку XIX ст. насельніцгва Беларусі налічвала 3,3 млн.

чалавек. Большую яго частку складалі беларусы-літвіны.

Выключэннем была Віленская губерня, у якой пераважалі

жамойты - 48% ад агульнай колькасці насельніцтва губерні,

а беларусы складалі 20% і жылі пераважна ў Віленскім,

Дзісненскім і Свянцянскім паветах. Жылі на тэрыторыі бела-

рускіх губерняў таксама рускія. украінцы, латышы, палякі,

татары і яўрэі.

Насельніцтва Беларусі падзялялася на прывілеяваныя і па-

датковыя саслоўі. Вышэйшым прывілеяваным саслоўем было

дваранства, якое налічвала крыху менш за 100 тыс. чалавек

мужчынскага полу і падзялялася на спадчыннае і асабістае.

Асаблівасцю дваранскага саслоўя Беларусі з'яўлялася пера-

вага "сапраўднага" (спадчыннага) дваранства і нізкая ўдзель-

ная вага асабістага (служылага) дваранства, што тлумачыц-

ца адсутнасцю ў былой Рэчы Паспалітай падараванняў "вы-

сакароднасці" за службу, як гэта практыкавалася ў Расіі.

Другой асаблівасцю, што вызначала дваранскае саслоўе Бе-

ларусі, была пераважная наяўнасць дробнапамеснага і беспа-

меснага дваранства-шляхты.

Па канфесіянальнай прыналежнасці дваранства размяр-

коўвалася наступным чынам: католікі складалі каля 87%,

праваслаўныя - 6%, пратэстанты - 0,7%, мусульмане - 0,9%).

Па свайму нацыяналыіаму складу вышэйшае саслоўе бела-

рускіх губерняў у асноўным складалася з палякаў і беларусаў

95%. Дваране рускага і ўкраінскага паходжання складалі не

больш 2% ад агульнай колькасці. Каля 2% дваран былі тата-

рамі, менш 1% - нямецкага і французскага паходжання.

Другім прывілеяваным саслоўем з'яўлялася духавенства.

Сярод яго пераважную большасць складала хрысціянскае ду-

хавенства. Яно было прадстаўлена праваслаўнымі, уніяцкімі

(да 1839 г.), рымска-каталіцкімі і пратэстанцкімі святарамі.

Праваслаўнае і уніяцкае духавенства падзялялася на чорнае

(манаства) і белае (прыходскае). Акрамя хрысціянскага духа-

венства існавала іудзейскае і мусульманскае.

3 асяроддзя прывілеяванага насельніцтва Беларусі патрэб-

на таксама выдзеліць адносна нешматлікую групу ганаровых

гараджан (спадчынных і асабістых). У разрад ганаровых га-

раджан пападалі купцы першай гільдыі, вучоныя, мастакі,

дзеці асабістых дваран і дзеці духавенства, якія мелі адука-

цыйны цэнз. Ганаровыя гараджане надзяляліся прывілеямі:

яны пазбаўляліся рэкрутчыны, цялесных пакаранняў, падуш-

нага падатку і іншых дзяржаўных павіннасцяў.

У пачатку XIX ст. у Беларусі налічвалася каля 7 тыс.

чалавек купецкага саслоўя. Яны вызваляліся ад падушнага

падатку і цялесных пакаранняў, а купцы I і II гільдый - яшчэ

і ад рэкрутчыны. Саслоўны статус купца цалкам залежаў ад

яго маёмаснага стану: у выпадку банкруцтва ці разарэння.

купец выпадаў са свайго саслоўя.

Асноўную масу падатковых саслоўяў і ўсяго насельніцтва

Беларусі складалі сяляне. Паводле дадзеных X рэвізіі (1859) з

4 410 849 жыхароў 2 381 513 былі прыгонныя і складалі

53,5% ад усёй колькасці жыхароў. Прыгонныя сяляне падзя-

ляліся на дзве асноўныя групы - памешчыцкія і дзяржаўныя.

Пераважную колькасць прыгонных, болын за 95%, складалі

памешчыцкія сяляне, якія падзяляліся на паселеных сялян і

дваровых. Паселеныя сяляне атрымалі ў карыстанне зямель-

ны надзел, які юрыдычна належаў памешчыку, і займаліся

сельскай гаспадаркай. Дваровыя былі пазбаўлены сродкаў

вытворчасці і абслугоўвалі памешчыка і яго сядзібу.

Значную частку сялян Беларусі складалі агароднікі, якія

былі пазбаўлены ворнай зямлі і мелі толькі сядзібу з агаро-

дам. Да прыгонных належалі бабылі. або кутнікі - беззямель-

ныя і бяздомныя сяляне, якія здымалі куток у цяглавых сялян

і наймаліся да іх батракамі.

Прыгонныя сяляне знаходзіліся ў поўнай залежнасці ад

сваіх уладальнікаў, якія часам адвольна назначалі віды і па-

меры феадальных павіннасцяў. Памешчык меў права без

чаргі здаваць у рэкруты селяніна, які правінаваціўся, мог

адабраць у прыгонных увесь іх скарб, пакараць цялесна.

Сяляне неслі галоўныя і дадатковыя павіннасці. Да галоўных

павіннасцяў адносіліся баршчына ці аброк, а таксама згоны і

гвалты. Яны выконвалі таксама дадатковыя павіннасці: шар-

варкі (будаўнічыя работы), вартаўніцтва (начны дазор) і пад-

водную павіннасць. За гэта сяляне атрымлівалі права лавіць

рыбу, займацца ляснымі промысламі і г. д. Па патрабаванню

памешчыка яны аддавалі ўсялякія "даніны" ягадамі, грыбамі,

мёдам, пражай, палатном і інш.

У сувязі з развіццём памешчыцкага прадпрымальніцтва

эксплуатацыя сялянства набыла яшчэ боль ш цяжкія формы.

Акрамя працы на панскай зямлі прыгонныя вымушаны былі

яшчэ задарма працаваць на мануфактурах памешчыкаў.

Дзяржаўныя сяляне Беларусі ўтварыліся з розных катэго-

рый сельскага насельніцтва Рэчы Паспалітай і былі прадстаў-

лены групамі: ленныя (18 098), паезуіцкія (40 021), сяляне арэн-

дных маёнткаў (2207). Бліжэй да іх па свайму становішчу былі

"панцырныя баяры" (3420), велікарускія стараабрадцы (больш

за 12 000), вольныя людзі і інш.

Становішча дзяржаўных сялян было крыху лягчэйшым,

чым памешчыцкіх. Яны належалі казне і афіцыйна называлі-

ся "свабоднымі сялянскімі абывацелямі". У адрозненне ад ся-

лян іншых расійскіх губерняў, якія знаходзіліся на "аброчным

становішчы", беларускія дзяржаўныя сяляне засталіся на "гас-

падарчым становішчы". Але казённыя маёнткі часта здавалі-

ся ў арэнду памешчыкам ці чыноўнікам. А часовыя аранда-

тары прымушалі сялян адбываць баршчыну як мага ў боль-

шых памерах. "...Уменне прыгнятаць сялян работамі абярну-

лася на Беларусі ў найтанчэйшае жудаснае для чалавецтва

мастацтва", - адзначалася ў ананімнай запісцы, якая была

прыкладзена да матэрыялаў рэвізіі 1836-1840 гг.

Другім падатковым саслоўем былі мяшчане - асабіста сва-

боднае насельніцтва гарадоў, якое павінна было плаціць па-

душны падатак, грашовыя і натуральныя павіннасці, адбы-

ваць рэкрутчыну. Аднак не ўсе мяшчане жылі ў горадзе.

Звычайна заможныя сяляне, якія сталі вольнымі і перайшлі ў

саслоўе мяшчан, "прыпісваліся" да таго ці іншага горада, але

працягвалі жыць у сваёй вёсцы, дзе ў іх была наладжана

прадпрымальніцкая справа.

На Беларусі афіцыйна афармляецца асобая непадатковая,

але і не прывілеяваная група насельніцтва - разначынцы, г. зн.

выхадцы з "розных чыноў і званняў". Гэта была асабіста сва-

бодная катэгорыя насельніцтва, болей ці меней аднародная

па характару сваіх заняткаў, па свайму становішчу ў грамад-

стве, у тым ліку і прававому. Як правіла, разначынец - не-

вялікі чыноўнік, настаўнік гімназіі, дзеяч навукі. літаратуры

ці мастацтва. У першую чаргу разначынцамі з'яўляліся аду-

каваныя інтэлігенты, выхадцы з сялянства, мяшчанства, ку-

пецтва, духавенства, збяднелага дваранства. Агульны іх лік і

ўдзельная вага сярод насельніцтва Беларусі ў пачатку XIX ст.

не вызначаны.

Пэўныя змяненні адбыліся ў прававым і сацыяльна-экана-

мічным становішчы яўрэяў, што жылі на тэрыторыі ВКЛ пас-

ля яго далучэння да Расійскай імперыі Пасля першага падзе-

лу Рэчы Паспалітай яны былі запісаны ў мяшчане, дзе выдзя-

ляліся ў асобныя падатковыя і саслоўныя групы. Прызнаваў-

ся падзел на кагалы, зручны расійскай адміністрацыі ў якасці

судовай установы. Яўрэі, запісаныя ў купецтва, з 1789 г.

атрымалі дазвол на ўдзел у гарадскім самакіраванні, у тым

ліку быць выбранымі ў кіраўніцтва. Але ў хуткім часе стано-

вішча яўрэяў значна пагоршылася. У 1792-1794 гг. была

ўстаноўлена так званая “рыса яўрэйскай аседласці”. Гэта

была палітыка, накіраваная на ўтрыманне яўрэйскага насель-

ніцтва ў межах яг о рассялення. Правы грамадзянства і мя-

шчанства ім дазвалялася мець толькі ў губернях: Мінскай, Ізяс-

лаўскай (Валынскай), Брацлаўскай (Падольскай), Полацкай

(Віцебскай), Магілёўскай, Кіеўскай, Чарнігаўскай, Ноўгарад-

Северскай, Екацярынаслаўскай і ў вобласці Таўрычаскай. 3

ліпеня 1794 г. яўрэі-мяшчане і купцы павінны былі плаціць

падвойны падушны падатак. Пачынаючы з 1795 г., вясковых

яўрэяў было загадана прыпісваць да гарадоў. А згодна з

«Положением об устройстве евреев», зацвержаным 9 снежня

1804 г. Аляксандрам I, іх трэба было выселіць з сельскай

мясцовасці ў гарады да 1808 г. Барацьба з Напалеонам зат-

рымала ажыццяўленне гэтых планаў, але не адмяніла іх.

Новы этап наступу на правы яўрэяў пачаўся з імператар-

скага ўказа ад 11 красавіка 1823 г., які патрабаваў вы-

селіць іх з сельскай мясцовасці да 1825 года. Высяленне

пачалося адразу. Ніякай дапамогі не аказвалася. Таму дзе-

сяткі тысяч людзей разам з сем'ямі пераўтварыліся ў бадзяг.

3 1827 г. замест грашовага падатку на яўрэяў была распаў-

сюджана вайсковая павіннасць. У 30-х гг. XIX ст. значна

скарацілася "рыса аседласці”, былі ўведзены абмежаванні

па прадстаўніцтву ў гарадскіх кіруючых органах. 19 снежня

1844 г. выйшаў указ аб ліквідацыі органаў абшчыннай аў-

таноміі кагалаў і падначаленні яўрэяў агульным гарадскім і

ўездным уладам.

Сельская гаспадарка. Тэрыторыя Беларусі ў пачатку XIX ст.

складала каля 207 тыс. км2. Землі былі пераважна гліністыя,

пясчаныя ці супясчаныя, месцамі камяністыя. Яны патраба-

валі стараннай апрацоўкі і добрага ўгнаення. Вядомы рускі

эканаміст сярэдзіны XIX ст. Л.В. Тэнгаборскі па якасных

уласцівасцях глебы адносіў Віленскую і Віцебскую губерні

да раёна з "пасрэднай" урадлівасцю, а Гродзенскую, Мінскую

і Магілёўскую да "часткова пладароднай". Значную частку

тэрыгорыі Беларусі займалі лясы, шматлікія азёры і балоты.

У прыватнасці, у Мінскай і Віленскай губернях лясы складалі

40-45% ад агульнай тэрыторыі. У Віцебскай і Магілёўскай

губернях апрацаваных зямель было 41,6 і 39,0%. На ўсёй

астатняй тэрыторыі яны займалі крыху больш 1/3 ад усёй

плошчы Беларусі.

У канцы XVIII ст. і ў першых дзесяцігоддзях XIX ст. у

дзяржавах, дзе ўжо адбыліся буржуазныя рэвалюцыі, назіраў-

ся хуткі эканамічны і сацыяльны прагрэс. У Францыі разгар-

нуўся прамысловы пераварот, а ў Англіі ён ужо завяршыўся.

На пачатку другога дзесяцігоддзя XIX ст. каля паловы на-

сельніцтва гэтых краін працавала ў прамысловасці і гандлі.

Больш адсталыя еўрапейскія дзяржавы ўсё мацней адчувалі

эканамічны ціск з боку перадавых капіталістычных краін.

Расія, нягледзячы на свае гаспадарчыя поспехі ў першай

чвэрці XIX ст., значна адставала ад еўрапейскіх дзяржаў.

Новыя капіталістычныя формы эканамічнага жыцця ў пры-

гонніцкай Расіі праяўляліся ўсё больш яскрава, але працэс

разлажэння феадальна-прыгонніцкіх адносін ішоў марудна. У

пачатку стагоддзя большасць насельніцтва Расіі было занята

сельскагаспадарчай працай. Сельская гаспадарка па-раней-

шаму заставалася вядучай галіной эканомікі.

Беларусь у першай палове XIX ст. лічылася аграрным

рэгіёнам Расійскай імперыі. Яе сельская гаспадарка мела ў

цэлым экстэнсіўны характар. Пераважала трохпольная сістэ-

ма: ярына - азімыя - папар, а дзе-нідзе яшчэ захавалася

аблогавае карыстанне зямлёй.

Нярэдкай з'явай у прыгонніцкай вёсцы былі недарод і го-

лад. Напрыклад, у Віцебскай губерні, пачынаючы з 1814 г.,

на працягу дванаццаці гадоў запар трымаліся "поўныя не-

ўраджаі", а затым з 1847 г. неўраджайныя гады наўтараліся

зноў. У Гродзенскай губерні 1845, 1853, 1854 і 1855 гг.

характарызуюцца "поўнымі неўраджаямі". Трэба адзна-

чыць, што і ў астатніх губернях Беларусі ўраджайнасць

была нізкай.

Частыя неўраджаі, характэрныя для беларускіх губерняў, і

выкліканы імі рост нядоімак у прыгонніцкай вёсцы, былі

прычынай сур'ёзнай заклапочанасці і трывогі з боку ўрадава-

га акружэння. Аднак усе меры, што прымаліся ўладамі, былі

недастаткова эфектыўнымі.

Нізкая ўраджайнасць была непазбежным спадарожнікам

прыгонніцкай сістэмы з яе прымітыўнай земляробчай тэхні-