Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

"суд і расправа" з'яўляюцца ўнутранымі справамі тэрыто-

рый, якія былі далучаны да Расіі. Яны павінны весціся на

мясцовым праве і, як правіла, на мясцовай мове. Аднак

мясцовая адміністрацыя стваралася па расійскіх нормах і

падпарадкоўвалася цэнтральнай уладзе. Асцярожнасць у

адносінах да беларускага дваранства дыктавалася тактыч-

нымі меркаваннямі.

Новым ва ўрадавай палітыцы быў дыферэнцыраваны па-

дыход да розных груп беларускага дваранства. На першы

план вылучалася палітыка ў адносінах да дробнай шляхты,

якая складала абсалютную большасць мясцовага прывілея-

ванага саслоўя. Яна праявілася ў так званым "разборы" шлях-

ты, у прыпісцы былых шляхціцаў да розных груп падаткова-

га саслоўя.

I хоць "разбор" шляхты быў дэклараваны яшчэ ў 1772 г.,

яго рэалізацыя праводзілася марудна, непаслядоўна, асабліва

з прычыны ўскладненай юрыдычнай сістэмы доказаў дваран-

скага паходжання. 3 пачатку новага стагоддзя адным са шля-

хоў паслаблення пазіцый дробнага дваранства было змяненне

заканадаўства ў сістэме выбарных судовых органаў. Паў-

станне 1830-1831 гг. паскорыла "разбор" шляхты. Разбор

праводзіўся не толькі з пункту гледжання стварэння адзінай

эканамічнай і палітычнай прасторы, але і пашырэння фіскаль-

най урадавай практыкі, павелічэння колькасці плацельшчы-

каў падаткаў і пастаўшчыкоў рэкрутаў.

3 канца XVIII ст. значная колькасць дваранства Беларусі

актыўна выступала за аднаўленне Рэчы Паспалітай. Галоўнымі

цэнтрамі руху былі Варшава і Кракаў, таму паняцце "Рэч Пас-

палітая" ўсё больш атаясамлівалася з паняццем "Польшча". Ча-

стка беларускай шляхты апынулася ў фарватары гэтага руху.

Яна не жадала русіфікацыі краю, а сама добраахвотна палані-

завалася. Пасля далучэння беларускіх зямель да Расіі працэс

паланізацыі часткі беларускага насельніцтва не толькі не быў

прыпынены, а наадварот, нават паскорыўся..

Польскі элемент дамінаваў у вызваленчым руху. Урадавая

палітыка ў адносінах да паўстанцаў, а таксама да членаў

тайных гурткоў да 30-х гадоў была дваістай. Удзельнікі най-

больш масавых з іх (напрыклад, паўстанне Т. Касцюшкі) прак-

тычна засталіся без пакарання. Гэтым урад спрабаваў прыцяг-

нуць на свой бок вышэйшае саслоўе беларускіх губерняў. Ад-

начасова адбываўся працэс абмежавання правоў і прывілеяў

мясцовай шляхты. У выніку чаго яе становішча пагоршылася,

а імкненне да аднаўлення Рэчы Паспалітай узмацнілася.

Невыпадкова на прадстаўнікоў дробнай шляхты ў першую

чаргу абрушыліся рэпрэсіі. Арышты, высылка ва ўнутраныя

губерні імперыі, сакрэтны нагляд паліцыі, цэнзура асабістай

перапіскі сталі традыцыйнымі мерамі "супакойвання" шлях-

ты. Пазіцыя беларускага дваранства ў ходзе падзей 1830-

1831 гг. прымусіла ўрад Мікалая I змяніць адносіны да сялян-

ства і пачаць палітыку дэпаланізацыі Беларусі.

Сялянскае пытанне на тэрыторыі Беларусі на працягу пер-

шай паловы XIX ст. зведала значную эвалюцыю. Мерапры-

емствы царскага ўрада па сялянскаму пытанню не маглі не

зацікавіць беларускіх памешчыкаў. "Вызваленне сялян" у Ост-

зейскім краі ў 1816-1819 гг., па якому сяляне атрымлівалі

асабістую свабоду, а памешчык заставаўся ўласнікам усіх

зямельных угоддзяў, умацавала памешчыкаў памежных раё-

наў у жаданні беззямельнага вызвалення сялян. Дзінабургс-.

кае дваранства Віцебскай губерні стварыла камітэт для

выпрацоўкі адпаведнага палажэння. Аднак работа над ім

зацягнулася надоўга і не была рэалізавана.

Пасля паўстання 1830-1831 гг. урад пачаў глядзець на

сялян як на сваіх магчымых саюзнікаў, імкнуўся схіліць іх на

свой бок. Адным з такіх пачынанняў была рэформа кіравання

казённымі маёнткамі і дзяржаўнымі сялянамі. Яна праводзіла-

ся па праекту створанага ў 1837 г. Міністэрства дзяржаўных

маёмасцей. У адрозненне ад вялікарасійскіх губерняў, дзе яна

тычылася толькі арганізацыі кіравання казённымі маёнткамі і

дзяржаўнымі сялянамі, рэформа П.Д. Кісялёва на Беларусі

складалася з трох частак: рэформы сістэмы кіравання; палі-

тыкі "апякунства" ў адносінах да сялян; некаторых аграрных

мерапрыемстваў, вядомых пад назвай "люстрацыі дзяржаў-

ных маёмасцей". Рэформа пачалася з перабудовы апарату

кіравання дзяржаўнай вёскай. У аснову заснавання ніжэйшых

ступеняў кіравання было пакладзена "Устанаўленне аб кіра-

ванні дзяржаўнымі маёнткамі ў губернях" (1838).

28 снежня 1839 г. для заходніх губерняў было выдадзе-

на спецыяльнае палажэнне "Аб люстрацыі дзяржаўных

маёмасцей заходніх губерняў і Беластоцкай вобласці". За-

мест чатырохступеннай сісгэмы мясцовага кіравання,

якая была ўведзена ў расійскіх губернях, на Беларусі

ўстанаўлівалі тры адміністрацыйныя ступені: губерня-ак-

руга-сельская ўправа. Функцыі валасной адміністрацыі

размяркоўваліся паміж часовымі ўладальнікамі і ся-

лянскімі выбарнымі. Новая адміністрацыя ўвяла жорсткі

кантроль за часовымі ўладальнікамі, узняла статус

сельскіх абшчын. Другой часткай рэформы стала паліты-

ка "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі. Яна прадуг-

леджвала арганізацыю харчовай дапамогі сялянам праз

спецыяльна пабудаваныя запасныя хлебныя магазіны,

распрацоўку мер на выпадак неўраджаяў і масавых эпі-

дэмій. Ставілася пытанне аб арганізацыі розных аграна-

мічных мерапрыемстваў, пачатковага навучання дзяржаў-

ных сялян, першай медыцынскай дапамогі, развіцця сістэ-

мы страхавання, барацьбы з п'янствам, актывізацыі ганд-

лю. Аднак недахоп сродкаў, жаданне палепшыць сялянскі

быт цалкам за кошт саміх сялян звужалі рамкі рэформ,

перашкаджалі здзяйсненню планаў рэфарматараў.

Галоўнай часткай рэформ П.Д. Кісялёва з'явілася люстра-

цыя дзяржаўнай маёмасці. Яна ставіла тры мэты: больш

дакладны ўлік дзяржаўнай маёмасці, выраўноўванне гаспа-

дарчага ўзроўню сялян шляхам скасавання малазямелля і рэг-

ламентацыі павіннасцяў сялян, павышэнне плацежаздоль-

насці дзяржаўнай вёскі.

На першым эгапе правядзення рэформ (да 1844) урад спра-

баваў вырашыць праблему шляхам пераразмеркавання зямель-

нага фонду паміж дзяржаўнымі маёнткамі і перасялення часткі

сялян у боль ш забяспечаныя зямлёй расійскія губерні.

Люстрацыйныя камісіі павінны былі скласці інвентарныя

вопісы казённых маёнткаў, вызначыць гаспадарчае станові-

шча сялян, памеры сялянскіх надзелаў і павіннасцяў. Сяляне

падзяляліся на чатыры разрады: цяглых, якія мелі не менш

дзвюх галоў буйной рагатай жывёлы; паўцяглых, якія мелі

адну галаву працоўнай жывёлы; агароднікаў (халупнікаў),

якія мелі хату з агародам, але былі пазбаўлены надзелу на

полі; бабылёў (кутнікаў) - беззямельных і бяздомных сялян.

Закон прадугледжваў, "...каб усе сяляне перайшлі ў разрад

цяглых, або, на крайні выпадак, паўцяглых гаспадароў, змян-

шаючы па магчымасці колькасць такіх, якія не маюць вяско-

вай гаспадаркі і належаць да класа бабылёў". Рэалізацыя

гэтага палажэння патрабавала наяўнасці запаснога зямельна-

га фонду, а таксама правядзення ўсеагульнага перадзелу

зямлі ў казённых маёнтках. Абмежаванасць зямельнага фон-

ду прымусіла ўсталяваць невысокі зямельны надзел на рэвізс-

кую душу ў памеры трох дзесяцін і адной дзесяціны сенакосу.

Відавочна, што такога надзелу было недастаткова, каб забяс-

печыць пражытачны мінімум сялян, але ён быў большы за

дарэформенны. У выніку перадзелу колькасць бабылёў і ага-

роднікаў у казённай вёсцы скарацілася.

Люстрацыя рэгламентавала павіннасці дзяржаўных сялян

Беларусі. За выключэннем даніны захоўваліся ўсе формы ра-

ней існуючых павіннасцяў, але былі дакладна акрэслены іх

памеры і нават усталяваны памеры штодзённых урокаў. Рэ-

форма не адмяніла асноўную паншчыну, але ў далейшым

прадугледжвалася перавесці дзяржаўных сялян на аброк, што

і пачало ажыццяўляцца ў 1844 г. Люстрацыя істотна абме-

жавала свавольства часовых гаспадароў і арандатараў, па-

ставіла іх пад кантроль дзяржаўных чыноўнікаў.

3 1844 г. урад мяняе напрамак рэформ: фальваркова-пры-

гонная сістэма ва ўсіх дзяржаўных маёнтках ліквідуецца.

Дзяржаўныя сяляне паскоранымі тэмпамі пераводзяцца на

пазямельны аброк. 3 фальварковых зямель ім былі зроблены

прырэзкі да надзелаў. Да канца 1857 г. на аброк былі пера-

ведзены ўсе дзяржаўныя маёнткі Мінскай, Гродзенскай, Ма-

гілёўскай і Віцебскай губерняў. Была знішчана ў іх і сістэма

часовага ўладання.

Рэформа кіравання дзяржаўнымі сялянамі суправаджалася

важнымі гаспадарчымі і адміністрацыйнымі пераўтварэннямі,

садзейнічала паляпшэнню становішча дзяржаўных сялян. У

выніку рэформы агульная плошча надзельнага фонду павялі-

чылася на 10,73%. Але гэта мала што змяніла ў забеспячэнні

сялян зямлёй, бо за перыяд правядзення рэформы колькасць

рэвізскіх душ узрасла на 38,5%.

Тым не менш рэформа дазволіла крыху палепшыць стано-

вішча сялян. Некаторыя змяненні адбыліся ў прававым стату-

се дзяржаўных сялян. За імі прызнаваліся правы атрымання

спадчыны, уласнасці, заняткі гандлем і промысламі.

Рэформа Кісялёва насіла буржуазны характар. Перавод на

аброк спрыяў паскарэнню маёмаснай дыферэнцыяцыі, працэ-

су першапачатковага накаплення капіталу, вызваляў і падрых-

тоўваў працоўныя рукі для капіталістычнай вытворчасці,

стымуляваў рост гарадоў, з'яўляўся адным з падрыхтоўчых ме-

рапрыемстваў урада па вырашэнню аграрнага пытання ў Расіі.

Вясной 1840 г. П.Д. Кісялёў пачаў падрыхтоўку да інвен-

тарнай рэформы з мэтай падцягнуць узровень памешчыцкай

вёскі да дзяржаўнай. У 1844 г. быў створаны Камітэт за-

ходніх губерняў для выпрацоўкі "Правілаў для кіравання

маёнткамі па зацверджаных для гэтага інвентарах". Былі

складзены інвентары-апісанні памешчыцкіх маёнткаў з дак-

ладнай фіксацыяй сялянскіх надзелаў і агульнай для ўсіх ма-

ёнткаў колькасці паншчынных дзён.

Увядзенне ў дзеянне перагледжаных і зноў складзеных

інвентароў пачалося ў Беларусі з 1845 г. Для цяглавай сялян-

скай гаспадаркі, у залежнасці ад колькасці і якасці зямлі, у

маёнтках устанаўліваліся надзелы памерам ад 4 да 9 дзе-

сяцін. Такая гаспадарка павінна была адпрацаваць на пан-

шчыне 3 дні з канём (мужчынская паншчына) і 1 дзень без

каня (жаночая паншчына). Падводная павіннасць заставала-

ся, але павінна была выконвацца не звыш паншчыны, а за

кошт паншчынных дзён. Памешчыкам забаранялася сама-

вольна ўстанаўліваць згонныя дні, а таксама абкладаць сялян

"данінай" - натуральнымі паборамі.

Аднак памешчыкі абаранялі сваю ўласнасць, усяляк пе-

рашкаджалі перагляду старых і складанню новых інвентароў.

Уваходзячы ў склад інвентарных камітэтаў, яны дамагаліся

не толькі захавання былых прыгонніцкіх павіннасцяў для

многіх маёнткаў, але і ў шэрагу выпадкаў іх павелічэння.

Асцерагаючыся абвастрэння адносін з мясцовымі памешчы-

камі, урад асабліва не падганяў іх. Да 1857 г. перагледжаныя

і зноў складзеныя інвентары былі ўведзены ў дзеянне толькі ў

1/10 частцы памешчыцкіх маёнткаў Беларусі. А ў сувязі з

падрыхтоўкай сялянскай рэформы неабходнасць ва ўвядзенні

інвентароў зусім адпала.

Рэформы 30-50-х гг. захавалі дваранскую накіраванасць.

Прынцыпы рэфармавання дзяржаўнай вёскі былі прызнаны

памешчыкамі празмерна радыкальнымі. Сацыяльна-права-

вое становішча памешчыцкіх сялян змянілася мала. I пасля

правядзення рэформ феадальная ўласнасць заставалася па-

куль некранутай.

Урадавая палітыка ў галіне асветы. Адной з найважней-

шых задач расійскі ўрад лічыў рэарганізацыю адукацыі на

асновах, якія б поўнасцю адпавядалі яго інтарэсам. Найбольш

яскрава гэтыя мэты былі сфармуліраваны ў запісцы беларус-

кага генерал-губернатара князя М.Л. Хаванскага імператару

Аляксандру I у 1824 годзе: "У Беларусі - пісаў ён - з часоў

далучэння яе да Расійскай імперыі, адукацыя юнацтва зна-

ходзіцца ў руках каталіцкага і уніяцкага духавенства. ...У

школах манаскіх ордэнаў юнацтва навучаецца па метадах

старажытных аўтараў, навукі выкладаюцца на польскай і

лацінскай мовах, славеснасць абмяжоўваецца навучаннем

польскай мове, лацінскай і некаторых замежных, а расійская

застаецца ў поўным зневажэнні".

Аднак зрабіць замах на пануючую ў Беларусі традыцыйную

школу ўрад адразу не адважваўся, бо не жадаў абвастрэння

адносін з мясцовым дваранствам. Адукацыйная сістэма Бела-

русі ў першай чвэрці XIX ст. была пабудавана ў адпаведнасці з

рэформай адукацыі 1802 г. Уся тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў

склад Віленскай навучальнай акругі (1803-1824), якую ўзна-

чальваў князь А. Чартарыйскі. Навучальная акруга мела поў-

ную самастойнасць і кіравалася "Статутам, ці Агульнымі паста-

новамі Віленскага універсітэта і вучылішчаў яго акругі" (1803) і

"Прадпісаннем арганізацыі вучылішчаў у акрузе імп. Віленска-

га універсітэта" (1804). Карыстаючыся неабмежаваным даве-

рам Аляксандра I і міністраў народнай адукацыі П.В. Завадоў-

скага і А.Г. Разумоўскага, апякун акругі мог смела праводзіць

ідэі аднаўлення самастойнасці Польшчы, якія, па яго прызнан-

ню, "былі альфай і амегай ўсяго майго існавання".

У аснову адукацыйнай сістэмы Беларусі, як і Расіі, былі

пакладзены прынцыпы бессаслоўнасці, бясплатнасці наву-

чання на ніжэйшых яго ступенях, пераемнасці навучальных

праграм. Згодна з рэформай стваралася некалькі тыпаў наву-

чальных устаноў. Пачатковая школа была прадстаўлена ад-

накласнымі прыходскімі вучылішчамі для ніжэйшых саслоўяў.

Сярэднюю адукацыю давалі павятовыя вучылішчы і гімназіі.

У першыя дзесяцігоддзі XIX ст. у Беларусі дзейнічала сетка

вучылішчаў пры каталіцкіх і базыліянскіх манастырах. Яны

давалі сярэднюю адукацыю і прыраўноўваліся да павятовых

вучылішчаў і гімназій. Аднак іх колькасць на працягу пер-

шай трэці XIX ст. паступова скарачалася, а ў 1832 г. у сувязі

з закрыццём каталіцкіх манастыроў яны былі пераўтвораны

ў свецкія.

Вышэйшай адукацыйнай установай быў Віленскі універсі-

тэт, які налічваў 4 факультэты: маральных і палітычных навук;

фізіка-матэматычны; медыцынскі; літаратуры і вольных мас-

тацтваў, а таксама настаўніцкую і духоўную семінарыі. Мелі-

ся бібліятэка, батанічны сад, астранамічная абсерваторыя, ана-

тамічны музей, лабараторыі. Першымі рэктарамі універсітэта

былі браты I. і Я. Снядэцкія. У функцыі універсітэта ўваходзі-

ла таксама арганізацыя навучальнага працэсу ў навучальнай

акрузе наогул. Універсітэт павінен быў распрацоўваць наву-

чальныя праграмы, выпускаць падручнікі, прызначаць настаў-

нікаў у гімназіі і вучылішчы. 3 1805 г. універсітэт выдаваў

штомесячны навукова-літаратурны часопіс "Dzennik Wilennski"

і быў своеасаблівым цэнтрам культурнага жыцця краю, вакол

якога гуртавалася мясцовая інтэлігенцыя.

Гімназіі Віленскай навучальнай акругі мелі 6 класаў, павя-

товыя вучылішчы - 3. Адначасова са свецкімі павятовымі

вучылішчамі ў Беларусі існавалі 6-класныя манастырскія па-

вятовыя вучылішчы з гімназічным курсам, выпускнікі якіх

мелі права паступаць ва універсітэт. У 1824 г. у Віцебскай,

Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай і беларускіх паветах

Віленскай губерняў налічвалася 32 сярэднія школы і каля

130 пачатковых школ. Выкладанне ў навучальных установах

вялося на польскай мове, руская мова выкладалася як адна з

вучэбных дысцыплін.

Раскрыццё ў 1823 г. тайных таварыстваў у навучальных

установах Віленскай акругі падштурхнула расійскія ўлады

распачаць працэс дэпаланізацыі асветніцкай сістэмы Бела-

русі. Дзеля гэтага праводзіўся перагляд праграм і падручні-

каў, забаранялася існаванне любых таварыстваў. Па плану

новага папячыцеля акругі М. Навасільцава пачалася ліквіда-

цыя павятовых вучылішчаў з гімназічным курсам навук.

Тольк два з іх - у Гродне і Жыровічах атрымалі статус

гімназій. А астатнія 8 былі пераўтвораны ў звычайныя павд-

товыя вучылішчы, выпускнікі якіх не мелі права паступаць

ва універсітэт.

Інакш разгортваліся падзеі ў Віцебскай і Магілёўскай гу-

бернях, навучальныя ўстановы якіх з 1824 г. падпарадкоўвалі-

ся Пецярбургскай навучальнай акрузе. Але аб'яднання мясцо-

вай сістэмы асветы з расійскай не адбылося.

Важным элементам школьнай справы на беларускіх зем-

лях была дзейнасць езуіцкіх навучальных устаноў і асабліва

Полацкай акадэміі, якая адкрылася ў 1812 г. Яна мела фа-

культэты моў, вольных навук (філасофія, прыродазнаўчыя і

грамадзянскія), тэалогіі. Да самага свайго закрыцця ў 1820 г.

акадэмія была фактычна цэнтрам вышэйшай каталіцкай аду-

кацыі ўсёй Расіі. Сярэдняя каталіцкая адукацыя Беларусі

першай чвэрці XIX ст. была прадстаўлена Галоўнай духоў-

най семінарыяй пры Віленскім універсітэце і Полацкай уніяц-

кай семінарыяй.

Праваслаўная духоўная адукацыя Беларусі знаходзілася ў

стадыі фарміравання. Яе духоўным цэнтрам па-ранейшаму

заставалася Магілёўская семінарыя, якая многа зрабіла для

стварэння пачатковых духоўных школ (Гомель, Невель).

Пасля ўступлення на прастол імператара Мікалая I, які

вядомы сваім антыпольскім настроем, пачаліся змяненні ў

сістэме асветы. У аснову народнай асветы быў пакладзены

прынцып строгай саслоўнасці. Каб ажыццявіць гэты прын-

цып, быў выдадзены ў 1828 г. "Статут навучальных уста-

ноў". Згодна з ім пачатковая і сярэдняя адукацыя падзялялася

на тры катэгорыі: для дзяцей ніжэйшага саслоўя (сялян) пры-

значаліся аднакласныяп рыходскія вучылішчы з элементарнай

праграмай навучання; для "сярэдняга" саслоўя - трохкласныя

вучылішчы з больш шырокай праграмай пачатковага наву-

чання; для дзяцей дваран і чыноўнікаў уводзіліся сямікласныя

гімназіі, заканчэнне якіх давала права для паступлення ва

універсітэты. Статут ліквідаваў пераемную сувязь паміж сту-

пенямі. Узровень адукацыі павінен быў адпавядаць сацыяль-

наму становішчу вучня, каб "ніхто не намагаўся ўзвысіцца

палажэннем, у якім яму наканавана застацца". Па новаму

палажэнню аб навучальных акругах (1835) апошнія выклю-

чаліся з-пад улады універсітэтаў, істотна пашыраліся правы

папячыцеляў навучальных акругоў.

У адпаведнасці з палажэннем "Статута" 1828 г. была ство-

рана Беларуская навучальная акруга (1829). Дадатковыя па-

лажэнні Статута 1828 г. тлумачылі мэту стварэння акругі -

"неабходнасць навучання юнакоў у адпаведнасці з асаблівас-

цямі Беларусі", дзе і прадпісвалася "навучаць роднай мове".

У новую вучэбную акругу ўвайшлі Віцебская, Магілёўская, а

ў 1831 г. - Мінская губерні.

Падзеі 1830-1831 гг. прымусілі ўрад актывізаваць сваю

палітыку на Беларусі. У студзені 1830 г. Магілёўскі губерна-

тар граф М.М. Мураўёў звярнуўся да Мікалая I з запіскай аб

неадкладнай і поўнай ліквідацыі польскага і каталіцкага

ўплыву на працу школ на Беларусі. У красавіку 1831 г.

з'явіўся "найвышэйшы указ", у якім адзначалася, што "спосаб

сучаснага выхавання юнацтва на Беларусі і іншых губернях,

вернутых ад Польшчы, патрабуе неадкладнага пераўтварэн-

ня і ўдасканалення". У сувязі з гэтым Міністэрству народнай

асветы і папячыцелю акругі рэкамендавалася прыкласці ўсе

магчымыя намаганні да хутчэйшага выпраўлення вучылішчаў

пры рымска-каталіцкіх манастырах і аб выкладанні на рус-

кай мове ў свецкіх вучылішчах. Каб зблізіць мясцовых жыха-

роў з "прыроднымі рускімі", у маі 1832 г. у сувязі з закрыц-

цём Віленскага універсітэта была ліквідавана Віленская на-

вучальная акруга. Навучальныя ўстановы Віленскай, Гродзен-

скай губерняў і Беластоцкай вобласці ўвайшлі ў склад Бела-

рускай навучальнай акругі. Цэнтр навучальнай акругі зна-

ходзіўся ў г. Віцебску, яго папячыцелямі былі вядомы матэ-

матык Р.І. Карташэўскі (1829-1835) і былы дырэктар вучы-

лішчаў Закаўказскай вобласці і Тыфліскага шляхецкага пан-

сіёна Е.А. Грубер (1836-1850).

Замест закрытага Віленскага універсітэта меркавалася ад-

крыць у Оршы вышэйшае вучылішча для дваранскіх дзяцей,

каб потым ператварыць яго ў вышэйшую навучальную ўста-

нову. Аднак асігнаваныя на гэта сродкі былі пераведзены ў

Кіеў на будаўніцтва універсітэта св. Уладзіміра.

Сістэма асветы ў першай палове XIX ст. не абмяжоўвала-

ся толькі мужчынскай і духоўнай адукацыяй. Разам з ёй у

краі дзейнічалі жаночыя манаскія і прыватныя пансіёны.

Выкладанне ва ўсіх тыпах навучальных устаноў Беларус-

кай навучальнай акругі было пераведзена на рускую мову.

Польская мова была выключана з адукацыйных праграм.

Толькі ў заходніх губернях акругі яна вывучалася як асобны

прадмет па скарочанай праграме. Выпускнікам Віленскага

універсітэта забаранялася выкладаць у мясцовых школах.

Падрыхтоўку выкладчыкаў для Беларусі пачынае весці на-

стаўніцкая семінарыя, створаная ў 1834 г. у Віцебску.

Важнай падзеяй у галіне асветы было адкрыццё ў 1840 г. у

Горы-Горках земляробчай школы, а ў 1848 г. яна была пе-