Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

вацца, кідала свае дамы, уцякала ў лес. Расійскія чыноўнікі

адыходзілі разам з арміямі, а памешчыкі самастойна эвакуі-

раваліся ў глыб краіны.

Для кіравання беларуска-літоўскімі губернямі 19 чэрвеня

(1 ліпеня) Напалеон утварыў у Вільні Камісію Часовага ўра-

да Вялікага княства Літоўскага. Яе паўнамоцтвы распаўсюдж-

валіся на Віленскую, Гродзенскую, Мінскую губерні і Белас-

тоцкую вобласць. У склад Камісіі ўвайшлі мясцовыя земле-

ўласнікі, палітычныя дзеячы і вучоныя: С. Солтан (старшы-

ня), К. Прозар, Ю. Серакоўскі, А. Сапега, Ф. Ельскі, А. Па-

тоцкі і Я. Снядэцкі. Генеральным сакратаром быў прызнача-

ны Ю. Касакоўскі.

У кампетэнцыю Камісіі ўваходзіла спагнанне падаткаў і

размеркаванне бюджэтных сум, арганізацыя ўзброеных сіл і

адміністрацыі на месцах, фарміраванне жандармерыі, ства-

рэнне сістэмы адукацыі і судовых устаноў. На французскі

манер былі рэарганізаваны адміністрацыйныя адзінкі (дэпар-

таменты, дыстрыкты, кантоны, камуны) і органы мясцовага

кіравання (адміністрацыйныя камісіі, падпрэфектуры). У га-

радах, якія раней карысталіся магдэбургскім правам, ствара-

ліся муніцыпалітэты.

На тэрыторыі Літвы і Беларусі паралельна дзейнічалі мяс-

цовая і французская адміністрацыі. Кантрольныя функцыі і

палітычнае кіраўніцтва належалі напалеонаўскаму камісару

Л.П.Э. Біньёну. Ваенная ўлада знаходзілася ў руках генерал-

губернатара Літвы Дз. ван Гагендорпа (са жніўня адначасова

старшыня ўрада), якому падпарадкоўваліся ваенныя губерна-

тары і каменданты. Агульны нагляд за дзейнасцю Камісіі меў

міністр замежных спраў Францыі Г.-Б. Марэ.

Адпаведным чынам былі арганізаваны Віцебская, Магі-

лёўская, Смаленская і Курляндская губерні, але яны не пад-

парадкоўваліся віленскаму ўраду.

Перад створанымі ваеннай і грамадзянскай адміністрацы-

ямі была пастаўлена задача харчовага і фуражнага забеспя-

чэння напалеонаўскага войска. Выканаць" аб'ёмы паставак

было немагчыма, а невыкананне вяло да рэквізіцый, канфіска-

цый і розных санкцый. Становішча ўскладнялася тым, што На-

палеон не разлічваў на доўгатэрміновыя ваенныя дзеянні, а таму

не зрабіў спецыяльных запасаў. Забеспячэнне арміі ён перакла-

даў на плечы мясцовага насельніцтва. Тым не менш, да лістапа-

да 1812 г., агульнымі намаганнямі ваеннай і грамадзянскай

адміністрацыі, у Вільні і Мінску быў сабраны вялікі запас хар-

чавання і фуражу (дастаўся наступаючым рускім войскам).

Вельмі важнай праблемай з'яўлялася фарміраванне ўзбро-

еных сіл. Для абароны краю і папаўнення напалеонаўскай

арміі ствараліся нацыянальная гвардыя (міліцыя), пяхотныя

і кавалерыйскія палкі, жандармерыя, егерскія батальёны.

Усяго ў войскі (кавалерыя і пяхота) планавалася набраць

14 тыс. рэкрутаў і 1 тыс. добраахвотнікаў з ліку шляхцічаў

для палка імператарскай гвардыі. Справа ў гэтым накірун-

ку ішла марудна. Сяляне не выказвалі асаблівага жадання

ісці ў войска. Болыную актыўнасць праявіла шляхта. Аднак

і сярод яе добраахвотнікаў аказалася значна менш, чым

чакалі. Адна частка шляхты прытрымлівалася пазіцыі ча-

кання, другая - лічыла, што дастаткова будзе матэрыяль-

ных ахвяраванняў. Нягледзячы на гэта, да зімы 1812 г. вой-

ска ВКЛ налічвала каля 20 тыс. чалавек. На ўласныя сродкі

магнатаў былі сфарміраваны конна-егерскі полк I. Ма-

нюшкі, уланскія палкі Л. Паца і Д. Радзівіла, конна-артыле-

рыйская рота Р. Тызенгаўза і інш.

3 вонкавага боку адносіны паміж напалеонаўскімі ўладамі

і мясцовым прывілеяваным насельніцтвам былі даволі лагод-

нымі, але ў сапраўднасці адбывалася паступовае ахалодж-

ванне. У напалеонаўскім войску хутка пагаршалася дысцып-

ліна, вынікам чаго стала марадзёрства. Напалеон і яго адмі-

ністрацыя разумелі небяспечнасць гэтай з'явы, спрабавалі

спыніць ці абмежаваць яе маштабы. У ліпені па загадах мар-

шала Л.-Н. Даву былі расстраляны 13 кірасір у Мінску (за

рабаванне яўрэйскай лаўкі) і двое салдат у Магілёве (за пабоі

жыхароў). Для барацьбы з марадзёрамі і дэзерцірамі былі

створаны спецыяльныя рухомыя вайсковыя каманды. Аднак

кардынальнага паляпшэння дысцыпліны ў арміі не назірала-

ся: самавольныя рабункі, несанкцыяніраваныя рэквізіцыі і эк-

зекуцыі працягваліся.

Відавочна, што ў найбольш складанай сітуацыі апынулася

беларускае сялянства. Становішча сялянства ніколі не было

лёгкім, а з пачаткам ваенных дзеянняў яно яшчэ больш пагор-

шылася. У зоне непасрэдных баявых дзеянняў вяскоўцы шу-

калі паратунку ў лесе. Пасля заканчэння баёў многія з іх не

спяшаліся вярнуцца дамоў. Гэта выклікала заклапочанасць

памешчыкаў і адміністрацыі. Спробы прымусовага вяртання

часам выклікалі жорсткае процідзеянне з боку сялян.

Ва ўмовах вайны адміністрацыя ўжо не мела магчымасці

эфектыўна выкарыстоўваць рэпрэсіўны механізм. Гэта ад-

чулі і сяляне, якія адмаўляліся выконваць феадальныя па-

віннасці, ўцякалі ў лес. У ліпені 1812 г. прыгонныя пана

Ф. Янкоўскага з вёскі Кузявічы Барысаўскага павета "пад-

нялі бунт і не з'явіліся на звычайную павіннасць у маёнтак і

аб гэтым не хочуць і слухаць". Каб прымусіць сялян выкон-

ваць свае абавязкі, мясцовыя памешчыкі звярталіся за дапа-

могай да новай улады. Але і гэта не заўжды прыносіла по-

спех. Нярэдка сяляне аказвалі ўзброенае супраціўленне сваім

прыгнягальнікам. Вяскоўцы стваралі невялікія атрады, рабілі

напады на хлебныя лаўкі, свірны і каморы навакольных

памешчыкаў, а часам рабавалі і спальвалі двары і фальваркі.

Для навядзення парадку французскія ўлады былі вымушаны

пасылаць супраць сялян вайсковыя атрады.

3 прыходам французскай арміі сяляне пэўны час займалі

палітыку чакання, тым болын што сярод іх распаўсюдзіліся

чуткі аб намеры Напалеона скасаваць прыгоннае права. Рэ-

аліі вайны штурхалі сялян на супраціўленне. Яны аб'ядноўва-

ліся і пачыналі даваць адпор малалікім групам марадзёраў,

нападалі на салдат, якія адсталі ад войска ці заблудзілі, на

каманды фуражыраў.

Напалеон мог перацягнуць сялян на свой бок, адмяніў-

шы прыгоннае права, але ён гэта не зрабіў. Сам Напалеон

20 снежня 1812 г. на пасяджэнні Сената Францыі тлумачыў:

"Я мог бы ўзняць супраць яе (Расіі. - Заўвага аўт.) большую

частку яе ўласнага насельніцтва, абвясціўшы вызваленне ра-

боў... Але, калі я даведаўся пра грубасць нораваў гэтага

шматлікага класа рускага народа, я адмовіўся ад такой меры,

якая асудзіла б мноства сямействаў на смерць, рабаванне і

страшэнныя пакуты". Верагодна, Напалеон не столькі клапа-

ціўся аб рускім дваранстве, колькі баяўся згубіць вынікі ваен-

най кампаніі ў час народнага сацыяльнага выбуху.

Новыя ахвяры і разбурэнні прынесла беларускаму наро-

ду адступленне напалеонаўскага войска і рух рускай арміі

на захад. У кастрычніку 1812 г. руская армія вымусіла

Напалеона пакінуць Маскву і адступаць па старой смален-

скай дарозе. У хуткім часе рэшткі "вялікай арміі" апынулі-

ся на Беларусі. На Беразіне расійскія войскі з корпуса

Вітгенштэйна, 3-й Заходняй арміі П.В. Чычагава і Галоў-

най арміі планавалі акружыць французаў і захапіць Напа-

леона ў палон. Але М.І. Кутузаў адстаў на тры пераходы.

Напалеон стварыў бачнасць пераправы цераз Беразіну

каля с. Ухалоды, а сам навёў масты каля Студзёнкі. 3

цяжкімі баямі 14-16 (26-28) лістапада Напалеон пераправіў

частку баяздольных часцей на правы бераг і крочыў ад

Беразіны да Вільні. Бярэзінская аперацыя, нават не зусім

удалая для расійскіх войскаў, паставіла Напалеона на край

пагібелі. Яго армія фактычна перастала існаваць: пасля

пераправы засталося толькі 9 тыс. баяздольных і каля 10-

15 тыс. небаяздольных чалавек.

21 лістапада (3 снежня) у Маладзечне імператар склаў

"пахавальны" 29-ты бюлетэнь, у якім ён прызнаў сваё пара-

жэнне. 23 лістапада (5 снежня) у Смаргоні Напалеон перадаў

камандаванне I. Мюрату і пакінуў сваю армію. Ён спяшаўся

ў Парыж.

У снежні рэшткі "вялікай арміі" (каля 30 тыс. чалавек)

разам з мясцовай адміністрацыяй (Камісія Часовага ўрада

ВКЛ існавала да лета 1813 г.) пакінулі межы Расійскай імпе-

рыі. На тэрыторыі заходніх губерняў было ўведзена расійскае

ваеннае кіраванне і пачала аднаўляцца грамадзянская адміні-

страцыя. Кіруючыся ваенна-стратэгічнымі і палітычнымі

3 Зак, 2283

меркаваннямі, Аляксандр I дараваў шляхце Літвы і Беларусі

яе здраду ў час вайны. Маніфестам ад 12 (24) снежня 1812 г.

аб'яўлялася амністыя жыхарам заходніх губерняў - удзельні-

кам вайны супраць Расіі - пры ўмове іх вяртання на радзіму

на працягу 2 месяцаў. Толькі пасля гэтага тэрміну маёнткі

шляхты і магнатаў падлягалі канфіскацыі.

Але абвешчанай Аляксандрам I амністыяй скарысталіся не

ўсе. Тады Напалеон яшчэ не быў канчаткова пераможаны, і

многія буйныя і дробныя землеўладальнікі па-ранейшаму звязвалі

свае надзеі з яго спробамі павярнуць назад ход ваенных дзеянняў.

Пасля вайны 1812 г. толькі ў Маіілёўскай, Мінскай і Гродзенс-

кай губернях поўнай ці частковай канфіскацыі падлягала каля

153 тыс. сялян мужчынскага полу. Але ў выніку ўсеагульнай і

безумоўнай амністыі, якая была абвешчана маніфестам ад

30 жніўня (11 верасня) 1814 г., усе канфіскаваныя альбо секвест-

раваныя маёнткі падлягалі вяртанню іх уладальнікам.

Ваенныя падзеі 1812 г. прынеслі Беларусі незлічоныя стра-

ты: тысячы загінуўшых, зруйнаваныя гарады і вёскі, скара-

чэнне амаль напалову кольскасці жывёлы. Былі страчаны

многія культурныя каштоўнасці Беларусі. Толькі добрыя

ўраджаі 1813 і 1814 гг. дазволілі назбегнуць на Беларусі

масавага голаду. Аднак і пасля заканчэння вайны ўлады не

спяшаліся прымаць кардынальныя меры па стабілізацыі сга-

новішча. Прыгоннае права было захавана, працягваліся рэк-

руцкія наборы, падатковы ціск амаль не змяншаўся. Разам з

тым мясцовая шляхта, нават скампраметаваная супрацоўніц-

твам з Напалеонам, захавала свае правы і прывілеі. Нега-

тыўныя наступствы падзей 1812 г. адчуваліся на Беларусі на

працягу некалькіх дзесяцігоддзяў.

Грамадска-палітычны рух. Развіццё грамадска-палітычна-

га руху на землях Беларусі ў канцы XVIII - пачатку XIX ст.

вызначалася агульнаеўрапейскімі падзеямі: французскай бур-

жуазнай рэвалюцыяй, падзеламі Рэчы Паспалітай, напалео-

наўскімі войнамі.

Французская рэвалюцыя садзейнічала распаўсюджванню

дэмакратычных ідэй, спрыяла актывізацыі радыкальных і дэ-

макратычных рухаў. Разам з тым яна выклікала жах і ня-

навісць пераважнай часткі правячых колаў. Практычна ва

ўсіх еўрапейскіх краінах назіраліся рэвалюцыйныя ўзрушэнні.

Не была выключэннем і Беларусь. Шляхецкая інтэлігенцыя,

вучнёўская моладзь, незадаволеныя падзеламі Рэчы Паспалі-

тай, аб'ядноўваліся ў гурткі і таварыствы для выпрацоўкі і

дасягнення сваіх сацыяльных і нацыянальных ідэалаў. З'яў-

ленне тайных арганізацый было вынікам моцнага ўплыву

ідэалогіі Асветніцтва, якая атрымала распаўсюджванне на

Беларусі з другой паловы XVIII ст.

Віленская асацыяцыя (1796-1797) была адным з першых

вядомых з канца XVIII ст. тайных антыўрадавых згуртаван-

няў. Гэтае таварыства разгарнула шырокую дзейнасць - яе

адгалінаванні існавалі ў Ашмянах, Брэсце, Кобрыне, Мінску.

Асноўнай мэтай асацыяцыі з'яўлялася аднаўленне ранейшай

дзяржавы на аснове Канстытуцыі 3 мая 1791 г. Вялікія спа-

дзяванні Віленская асацыяцыя ўскладала на дапамогу Фран-

цыі. Членамі таварыства быў складзены "Акт паўстання", але

здзейсніць выступленне яны не паспелі - у 1797 г. арганіза-

цыю раскрылі ўлады.

Далейшае распаўсюджванне тайных арганізацый было

звязана з адраджэннем у Царстве (Каралеўстве) Польскім (з

1815 г.) дзейнасці легальнага масонства і з'яўленнем "Патры-

ятычнага таварыства". На працягу 1817-1823 гг. у асяроддзі

студэнцкай моладзі Царства Польскага і заходніх губерняў

Расіі існавала каля 50 тайных згуртаванняў. У той самы час

шырока распаўсюджаны былі і легальныя таварыствы.

У 1819 г. у Вільні было створана адгалінаванне польскага

таварыства "Нацыянальнае масонства", якое паставіла сабе

за мэту аднаўленне незалежнай "Польшчы ў магчыма больш

шырокіх межах". У маі 1821 г. "Нацыянальнае масонства"

было пераўтворана ў "Патрыятычнае таварыства", а рэгія-

нальнае аддзяленне ў Вільні - у правінцыяльны савет тавары-

ства (старшыня - М. Ромер). Асноўнай мэтай таварыства

з'яўлялася барацьба за свабоду і незалежнасць польскай

дзяржавы ў межах 1772 г., для дасягнення якой прымальныя

былі любыя сродкі, не выключаючы і рэвалюцыйныя метады.

У сваёй дзейнасці таварыства звяртала ўвагу на Літоўскі

асобны корпус і арсенал зброі ў Вільні. У 1826 г. існаванне

"Патрыятычнага таварыства" было выкрыта па справе дзе-

кабрыстаў.

Нацыянальна-вызваленчыя ідэі глыбока праніклі ў студэн-

цкае асяроддзе. Створанае ў канцы 1817 г. студэнтамі

Віленскага універсітэта (Т. Занам, А. Міцкевічам, Я. Чачо-

там, Ю. Яжоўскім і інш.), Таварыства філаматаў (сяброў

навук) мела намер пры дапамозе культурна-асветніцкай дзей-

насці "падняць дабрабыт айчыны". "Айчына" для філаматаў

уключала землі былога ВКЛ, якія на той час уваходзілі ў

склад Віленскай навучальнай акругі. Паступова ад ідэі ўнут-

ранага ўдасканалення філаматы пераходзяць да ідэі ўдаска-

налення грамадства шляхам карэнных сацыяльна-эканаміч-

ных рэформ: ліквідацыі прыгоннага права, увядзення кансты-

туцыйнага кіравання. I хаця практычная дзейнасць у гэтым

накірунку была нязначнай, іх заслуга ў тым, што яны ўзды-

малі такія праблемы і спрабавалі звярнуць на іх увагу гра-

мадства. У праграме таварыства вылучалася таксама ідэя аб

праве народаў на незалежнае існаванне.

Некаторы час філаматы заставаліся нешматлікай групоў-

кай. Для павелічэння колькасці прыхільнікаў нацыянальна-ас-

ветніцкіх ідэй Т. Зан, ураджэнец Віленскага павета, вясной

1820 г. заснаваў яшчэ адну арганізацыю віленскіх студэнтаў -

прамяністыя ("Таварыства прыхільнікаў карысных забаў").

Асноўныя задачы таварыства вызначаны ў статуце: "...жа-

даць дабра сваім землякам, кожнаму сгану і цэламу народу

наогул, захоўваць бацькоў сваіх карысныя звычаі, любіць

прыродную мову і ёй вучыцца, маючы ў памяці адвагу і

подзвігі продкаў, браць прыклад з іх па меры сіл сваіх і

стану". На пачатку лета 1820 г. уладам стала вядома пра

існаванне таварыстваў, якія займаліся прапагандай польскай

гісторыі і культуры. Замест распушчаных паводле загаду рэк-

тара Віленскага універсітэта філаматаў і прамяністых была

ўтворана новая арганізацыя - Таварыства філарэтаў (прыхіль-

нікаў маральнай чысціні), якая стала найбольш масавай у

параўнанні з папярэднімі. Пашырэнне асветы з'яўлялася па-

ранейшаму адным з асноўных накірункаў дзейнасці студэнцт-

ва, але галоўная мэта - аднаўленне Рэчы Паспалітай - насіла

палітычны характар. Тайныя згуртаванні становяцца папу-

лярнымі, і пад уплыў філарэтаў трапляюць навучэнцы

Мінскай, Свіслацкай і іншых гімназій.

3 пачатку 20-х гг. XIX ст. назіраюцца змены ў палітыцы

Аляксандра I у дачыненні патрыятычна настроенай шляхты.

У снежні 1821 г. выходзіць указ аб забароне дзейнасці на

тэрыторыі Царства Польскага і Віленскай навучальнай ак-

ругі тайных таварыстваў, а ў жніўні 1822 г. - масонскіх

ложаў. 3 гэтага часу распачалася дзейнасць тайнай паліцыі

па выкрыццю недазволеных змоваў.

Вясной 1823 г. уладам стала вядома пра дзейнасць сгу-

дэнцкіх і вучнёўскіх арганізацый у Віленскай навучальнай

акрузе. Найбольш цяжкія пакаранні панеслі філарэты і філа-

маты. Паводле прысуду, вынесенага ў красавіку 1824 г. спе-

цыяльна створанай камісіяй, былі пакараны 20 членаў гэтых

арганізацый. 3 іх трох (Т. Зана, А. Сузіна і Я. Чачота) выслалі

на Урал, некаторых пакінулі ў Санкт-Пецярбургу і Маскве

(А. Міцкевіча, Я. Сабалеўскага, Ю. Яжоўскага, Ф. Малеўс-

кага) ці выслалі ў аддаленыя губерні Расіі. За выпушчанымі

на волю нагляд вёўся да 1830 г. Была праведзена "чыстка"

прафесуры Віленскага універсітэта. Ад працы былі адхілены

I. Лялевель, І.М. Даніловіч, М.К. Баброўскі. Сваіх пасад паз-

бавіліся рэктар універсітэта Ю. Твардоўскі і папячыцель

Віленскай навучальнай акругі А. Чартарыйскі.

Важным момантам у дзейнасці тайных таварыстваў Цар-

ства Польскага, Літвы, Беларусі было наладжванне кантак-

таў з рускімі дзекабрысцкімі арганізацыямі. Пасля паўстання

Сямёнаўскага палка ў Пецярбургу (1820) на заходнюю

ўскраіну імперьіі былі перадыслацыраваны гвардзейскія

часці, у якіх служылі будучыя дзекабрысты А.А. Бястужаў-

Марлінскі, М.С. Лунін, А.І. Адоеўскі, К.Ф. Рылееў і інш. У

1821 г. кіраўнік Паўночнага таварыства М.М. Мураўёў на-

пісаў "мінскі варыянт" Канстытуцыі. У 1823 г. С.І. Мураўёў-

Апостал і М.П. Бястужаў-Румін планавалі паўстанне войс-

каў, якія знаходзіліся ў Бабруйскай крэпасці ("бабруйская

змова"), і арышт імператара ў час агляду цытадэлі. Яно не

адбылося, але прымусіла дзекабрыстаў зразумець неабход-

насць сувязі правінцыі з цэнтрам і аб'яднання Паўночнага і

Паўднёвага таварыстваў.

Дзекабрысты і члены "Патрыятычнага таварыства" спра-

бавалі наладзіць супрацоўніцтва. Аднак рознае разуменне

асноўных мэтаў (патрыёты Царства Польскага і беларуска-

літоўскіх зямель на першы план ставілі нацыянальнае вызва-

ленне, дзекабрысты галоўную задачу бачылі ў змене дзяр-

жаўнага ладу і вырашэнні сялянскага пытання) прывялі да

таго, што паўстанне на Сенацкай плошчы было падтрымана

толькі афіцэрамі Літоўскага корпуса, якія ўваходзілі ў Тава-

рыства ваенных сяброў (1825-1826). Выступленне Літоўскага

піянернага батальёна (24 снежня 1825 г.) было задушана,

пасля чаго камісіяй ваеннага суда да следства былі пры-

цягнуты 144 чалавекі. Капітан К.Г. Ігельстром, паручнік

А.І. Вягелін і іншыя зазналі долю ссыльных дзекабрыстаў.

Пасля разгрому студэнцкіх і вучнёўскіх груповак, а такса-

ма выступлення дзекабрыстаў на Сенацкай плошчы яшчэ

больш узмацняецца кантроль за дзейнасцю моладзі з боку

афіцыйных уладаў. Нягледзячы на ўсё гэта, вызваленчы рух

на былых землях ВКЛ не спыніўся, але ў ім адбыліся сур'ёз-

ныя ідэалагічныя змены.

У 1826-1830 гг. тайныя таварыствы ("Чорныя браты",

"Браты пілыіыя", "Сармацкае племя", "Мнезеры") мяняюць

напрамак сваёй дзейнасці. Калі раней асвета служыла асно-

вай для выпрацоўкі вызваленчай ідэі, то з гэтага часу вызва-

ленчая ідэалогія падпадае пад уплыў элементаў рэвалюцый-

нага рамантызму. У праграмных паграбаваннях з'яўляюцца

палажэнні, звязаныя з абавязковым набыццём і захаваннем

зброі для здзяйснення вялікай вызваленча-адраджэнскай місіі -

аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Сацыяльна-

культурныя пытанні, у якіх былі сканцэнтраваны амаль усе

памкненні і надзеі членаў патрыятычнай моладзі, паступова

саступаюць свае пазіцыі. Болып асцярожнай становіцца і

дзейнасць саміх таварыстваў.

У канцы 20-х гг. XIX ст. нацыянальна-вызваленчы рух,

узброены ідэяй незалежнасці Рэчы Паспалітай, уступіў у но-

вую фазу свайго развіцця. Нетрываласць у самой аснове

саюза паміж самадзяржаўнай Расіяй і канстытуцыйнай

Польшчай, невыкананне палажэння, зафіксаванага Венскім

кангрэсам пра магчымасць "распаўсюджвання свабоды (кан-

стытуцыі. -

Заўвага аўт.) на ўсёй тэрыторыі былой Польшчы

ў межах 1772 г.", сістэматычнае парушэнне правоў і свабод,

гарантаваных канстытуцыяй 1815 г., вяло да рэзкага абваст-

рэння супярэчнасцей паміж Расіяй і Царствам Польскім.

У снежні 1828 г. у Варшаве ўзнікла тайнае ваеннае Тава-

рыства падхарунжых, ініцыятарам стварэння якога быў

П. Высоцкі. Таварыства планавала забойства Мікалая I пад

час яго каранацыі ў Варшаве (май 1829 г.) і захоп улады.

Змоўшчыкі вагаліся, тэрмін выступлення некалькі разоў пера-

носіўся. Непасрэдна падштурхнулі да паўстання рэвалюцый-

ныя падзеі ў Франціі і Бельгіі (ліпень 1830 г.).

Мікалай I планаваў кінуць на разгром рэвалюцыйнага

руху ў Заходняй Еўропе армію Царства Польскага і Літоўскі

асобны корпус. Аб гэтых планах стала вядома ў Варшаве, і

кіраўнікі апазіцыі адчулі. што далей адцягваць паўстанне

нельга. У ноч на 29 лістапада 1830 г. у Варшаве курсанты

школы падхарунжых захапілі арсенал. Іх падтрымала боль-

шасць насельніцтва. Вялікі князь Канстанцін Паўлавіч, фак-

тычны намеснік імператара ў Царстве Польскім, дзейнічаў

нерашуча, а потым увогуле прыняў рашэнне аб адводзе

расійскіх войскаў з польскай тэрыторыі.

У паўстанцкім руху вылучыліся дзве асноўныя плыні: кан-

серватыўная на чале з арыстакратам А. Чартарыйскім і рэва-

люцыйная, так званая "левіца", сярод кіраўнікоў якой най-

больш актыўную ролю адыгрываў I. Лялевель. Кансервата-

ры баяліся ўзмацнення народнага руху ў ходзе паўстання, а

таму і не лічылі патрэбным здзяйсненне грунтоўных сацыяль-