Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

на-эканамічных пераўтварэнняў. Яны імкнуліся паказаць паў-

станне як канфлікт Царства Польскага з Расіяй, а не як нацы-

янальна-вызваленчы рух польскага народа. Вырашыць

канфлікт арыстакраты прапаноўвалі дыпламатычным шля-

хам, а таму ўсяляк стрымлівалі патрыятычныя сілы і падрых-

тоўку арміі да вядзення ваенных дзеянняў з Расіяй. Прад-

стаўнікі гэтага накірунку займалі болынасць уплывовых па-

сад у арміі, урадзе і складалі асноўную частку ў сейме.

Асноўная ідэя праграмы "Патрыятычнага таварыства",

так званай "левіцы", заключалася ў барацьбе за незалеж-

насць, аднаўленне Рэчы Паспалітай 1772 г. як цэнтралізава-

най дзяржавы. "Левіца" адлюстроўвала інтарэсы пэўнай

часткі сярэдняй і дробнай шляхты, буржуазіі, студэнцка-вуч-

нёўскай моладзі. "Патрыятычнае таварыства" выступала

адзінай палітычнай сілай, сацыяльная праграма якой улічва-

ла інтарэсы падатковых саслоўяў. У змаганні з расійскім

самадзяржаўем яна разлічвала на польскі народ. "Левіца"

падкрэслівала, што змаганне ідзе не супраць рускага народа,

а накіравана супраць расійскага абсалютызму. Толькі "Пат-

рыятычнае таварыства" адзначала, што паўстанне можа мець

поспех, калі ахопіць усе землі былой Рэчы Паспалітай, а таму

быў вылучаны лозунг "За нашу і вашу свабоду". Але рэвалю-

цыйная плынь не была кансалідаванай, яе ўплыў у сейме,

арміі быў нязначным.

Кіраўніцтва паўстаннем сканцэнтравалася ў руках кансер-

ватыўных дзеячаў, якія спачатку спрабавалі наладзіць пера-

мовы з Канстанцінам Паўлавічам і Мікалаем I, але безвыні-

кова. 18 снежня 1830 г. пачаў работу польскі сейм. Пад на-

ціскам патрыятычных сіл 20 снежня ён прыняў маніфест, які

абвяшчаў нацыянальны характар паўстання, а галоўнай мэ-

тай паўстання - змаганне за "незалежнасць і свабоду". У

студзені 1831 г. сейм дэтранізаваў Мікалая I з польскага

прастола.

Многія паслы разумелі неабходнасць тэрытарыяльнага

пашырэння паўстання на заходнія губерні Расіі. I. Лялевель,

М. Махнацкі настойвалі на тым, што польская армія павінна

пачаць рух на ўсход і дапамагчы сваім братам скінуць прыг-

нёт расійскага царызму. Але толькі з пачаткам паўстання на

землях былога ВКЛ на разгляд сейма былі вынесены пытанні

аб палітычных адносінах паміж Царствам Польскім і ВКЛ у

будучай дзяржаве. Аднак арганізацыя канкрэтных дзеянняў

не вызначалася асаблівай эфектыўнасцю. Толькі 1 мая На-

цыянальны ўрад прыняў рашэнне аб дапамозе жыхарам бела-

руска-літоўскіх зямель.

На тэрыторыі Беларусі непасрэдная падрыхтоўка да паў-

стання пачалася ў студзені 1831 г.: вусная агітацыя, распаў-

сюджванне пісьмовых адозваў, збор сродкаў і зброі. Акцэнт

пры гэтым рабіўся на цяжкае становішча краю, які прыгнеча-

ны "маскалямі". Насельніцтва заклікалі ўзяць у рукі зброю.

Але ніякіх канкрэтных абяцанняў, як палепшыць становішча

насельніцтва, не гучала.

Тым часам шляхта, якая прыбыла ў Варшаву з заходніх

губерняў Расіі і пажадала ўдзельнічаць у ваенных дзеяннях,

па ініцыятыве I. Лялевеля была аб'яднана ў "Клуб аб'яднаных

славян". 22 студзеня 1831 г. ад імя клуба было складзена

пасланне да сейма, пад якім падпісалася каля 200 чалавек. У

"Адрасе Ліцвінаў" падкрэслівалася, што "Літва (г. зн. сучас-

ная Беларусь), Валынь, Падолія і Украіна заўсёды былі адзі-

ным (з палякамі. - Заўвага аўт.) народам, адзінай Польшчай...

3 таго часу, як рэвалюцыя набыла характар нацыянальны,

неабходным стала вяртанне зямель адабраных, бо толькі з імі

паўстанне будзе адпавядаць свайму высокаму прызначэнню і

адновіць незалежнасць... Варшаўскі ўрад, у сваю чаргу,

звярнуўся з заклікам да насельніцтва Беларусі, Літвы і Украі-

ны. У ім адзначалася, што сейм і ўрад абвясцілі цэласнасць і

незалежнасць Поль ш ы, таму і насельніцтва ўсходніх тэры-

торый былой Рэчы Паспалітай павінна прымаць актыўны

ўдзел у барацьбе.

За развіццём падзей на Беларусі ўважліва сачылі ў Пецяр-

бургу. 1(13) снежня 1830 г. у Віленскай, Гродзенскай,

Мінскай губернях і Беластоцкай вобласці было ўведзена ва-

еннае становішча. У пачатку красавіка з войскаў, размешча-

ных каля Брэста і Гродна, і рэзервовых часцей была сфармі-

равана спецыяльная армія пад кіраўніцтвам генерала П.А. Тал-

стога. Яна прызначалася для прадухілення паўстання на тэ-

рыторыі ВКЛ. Паміж Царствам Польскім, літоўскімі і бела-

рускімі губернямі была абмежавана сувязь, уведзена цэнзура

перапіскі, узмацніўся паліцэйскі нагляд - нядобранадзейных

высылалі ў глыб Расіі. Секвестру падвяргаліся маёнткі тых

памешчыкаў, якія з пачатку паўсгання знаходзіліся ў Царстве

Польскім. Але прынятыя меры не змаглі прадухіліць пашы-

рэнне паўстання на Беларусь.

У студзені 1831 г. для кіраўніцтва паўстаннем быў створа-

ны Віленскі цэнтральны камітэт (С. Шумскі, М. Балінскі,

А. Гарэцкі і інш.). Камітэт прызнаваў вяршэнства Варшаўс-

кага ўрада і не праяўляў асаблівай ініцыятывы, што тлума-

чыцца, магчыма, згасаннем самой ідэі ВКЛ, аднаўленне яко-

га ў той момант ужо адыходзіла на другі план. Зараз нама-

ганні накіроўваліся перш за ўсё на дасягненне незалежнасці

Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., шго атаясамлівалася з

аднаўленнем польскай дзяржаўнасці.

Камітэт займаўся зборам грашовых сродкаў на паўстанц-

кія мэты, арганізацыяй майстэрні па вырабу зброі, спрабаваў

каардынаваць дзейнасць павятовых камітэтаў. Але ў яго не

было выразнай лініі паводзін і праграмы дзеянняў. Па сут-

насці, Камітэт не стаў кіруючым органам паўстання ў Бела-

русі, хаця яго дзейнасць спрыяла ўзнікненню тайных паў-

станцкіх камітэтаў, якія ініцыіравалі выступленне.

Вясной 1831 г. у Беларусі склалася вельмі напружаная

палітычная сітуацыя. ГІерадыслакацыі расійскіх вайсковых

кантынгентаў, рэквізіцыі на патрэбы вайны вялі да пагар-

шэння і так дрэннага становішча значнай часткі насельніцт-

ва. Адпаведную рэакцыю выклікалі чуткі аб поспехах

польскай арміі. Да таго ж, у многіх рэгіёнах Беларусі не было

расійскіх вайсковых сіл. Яны рушылі на захад. Таму шляхта

Віленшчыны і Міншчыны скарыстала зручны момант.

У красавіку 1831 г. узброенае выступленне ахапіла Аш-

мянскі і Свянцянскі паветы Віленскай губерні, Вілейскі і

Дзісненскі паветы Мінскай губерні. 3 першых дзён праявіліся

асаблівасці ў арганізацыі паўстанцкай улады і ўзброеных

сіл, якія істотна адрознівалі яго ад паўстання ў Царстве

Польскім.

У выпадку перамогі ў кожным павеце стваралася асобнае

апалчэнне і паўстанцкае кіраўніцтва (з прадстаўнікоў буйной

і сярэдняй шляхты), якое толькі часткова падпарадкоўвалася

Віленскаму цэнтральнаму камітэту. Па сутнасці, дзейнасць

павяговых паўстанцкіх органаў вызначалася канкрэтнымі

мясцовымі абставінамі, што прыводзіла да пэўнай неаднас-

тайнасці іх структуры. Паўстанцкія ўлады неадкладна аб-

вяшчалі акты паўстання, прыводзілі насельніцтва да прысягі,

абвяшчалі набор рэкрутаў; шляхце, якая далучалася да паў-

стання, гарантавалі захаванне ўсіх саслоўных і маёмасных

правоў. Сялян і мяшчан заклікалі рашуча ўзяцца за зброю і

адстойваць "сваю" новую ўладу.

У адпаведнасці з Актам паўстання абвяшчалася "воль-

насць і роўнасць па праву". Паняцце "вольнасці" разглядала-

ся як аб'яднанне тэрыторый, страчаных у выніку падзелаў

1772, 1793 і 1795 гг., і адначасова - рэалізацыя імкнення

ліцвінаў да захавання самастойнасці ВКЛ у складзе адзінай

федэратыўнай дзяржавы.

На працягу красавіка - мая 1831 г. дзісненскія, свянцянс-

кія, ашмянскія і вілейскія паўстанцы (да 10 тыс. чалавек),

ажыццявілі некалькі аперацый, але затым пад націскам

расійскіх войскаў пакінулі тэрыторыю Беларусі.

Спрыяльныя ўмовы для наўстання былі і ў іншых бела-

рускіх губернях, але шляхта ў ім не прыняла ўдзелу. Сваю

ролю тут адыгралі як папярэднія меры расійскіх уладаў,

так і боязь шляхты выклікаць стыхійны сялянскі рух. Урад

прымаў захады, каб не дапусціць аб'яднання шляхецкага

руху з сялянскім. У красавіку 1831 г. з'явіўся ўказ, якім

прадугледжвалася падсуднасць шляхціцаў-паўстанцаў ва-

еннаму суду з канфіскацыяй іх маёмасці. Сялянам-паўстан-

цам абяцалі памілаванне, калі яны складуць зброю і вер-

нуцца дамоў.

3 канца мая 1831 г. паўстанне на беларускіх землях уступі-

ла ў новы этап, што было звязана з падыходам польскай

рэгулярнай арміі. Першым на тэрыторыю Беларусі ўступіў

атрад Д. Хлапоўскага (820 чалавек). Атрымаўшы шэраг пе-

рамог у невялікіх баях (пад Гайнаўкай, Лідай і інш.), атрад

Хлапоўскага папоўніўся зброяй і людзьмі. У хуткім часе ат-

рад налічваў ужо каля 5 тыс. чалавек.

Набліжэнне польскіх войскаў выклікала хваляванні ў

Лідскім, Навагрудскім, Пружанскім, Кобрынскім і

Слонімскім паветах Гродзенскай губерні. 3 самага гіачатку

ўступлення польскай рэгулярнай арміі на тэрыторыю Бела-

вежскай пушчы, дзеянні паўстанцаў (да 800-1000 чалавек)

сталі болып інтэнсіўнымі і рашучымі. Яны сур'ёзна пагражалі

камунікацыям расійскай арміі, якая ваявала на тэрыторыі

Царства Польскага. На задушэнне паўстання ў Белавежскай

пушчы ўлады кінулі значныя вайсковыя сілы, і ў хуткім часе

ачагі супраціву былі знішчаны.

У пачатку чэрвеня на тэрыторыю Віленскай губерні

ўступіў 12-тысячны корпус генералаў А. Гелгуда, Г. Дэмбін-

скага і Ф. Роланда, які ўзяў накірунак на Вільню. 10 чэрвеня

адбылося аб'яднанне фарміраванняў А. Гелгуда і Д. Хлапоўс-

кага. Адзінае камандаванне польскімі рэгулярнымі сіламі на

беларуска-літоўскіх землях было ўскладзена на А. Гелгуда.

Пры штабе камандуючага быў створаны так званы Часовы

паўстанцкі ўрад на чале з генералам польскіх войскаў графам

Т. Тышкевічам. Паўнамоцтвы новага ўрада распаўсюджвалі-

ся на тэрыторыю Віленскай губерні. Урад неадкладна прыняў

захады для папаўнення войска (з ліку сялян і дваран-паўстан-

цаў), што дазволіла сканцэнтраваць пад Вільняй каля 24 тыс.

чалавек. Паўстанцы ставілі сваёй мэтай захоп горада.

Штурм Вільні пачаўся 19 чэрвеня. Сілы былі няроўныя,

рускія войскі, якія налічвалі каля 40 тыс. чалавек, лёгка адбі-

валі атакі. Поспех 1794 г. пад Вільняй паўтарыць не ўдалося.

Страціўшы ў бітве каля 2 тыс. чалавек, паўстанцы адступілі.

Сярод іх пачалася дэмаралізацыя і дэзерцірства. Рэшткі экс-

педыцыйных і мясцовых атрадаў пакінулі Беларусь, частка з

іх перайшла ў Прусію і склала зброю. Толькі атрад генерала

Г. Дэмбінскага (каля 4 тыс. чалавек) здолеў адысці ў Гро-

дзенскую губерню.

Пры набліжэнні корпуса Дэмбінскага ў Навагрудскім і

Слонімскім паветах пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам па-

вятовага маршалка Я. Кашыца. У ім прымалі ўдзел не толькі

шляхціцы. але і сяляне. У Навагрудку паўстанцы (400 чала-

век) далучыліся да атрада Дэмбінскага і разам з ім пакінулі

горад.

У чэрвені - ліпені 1831 г. паўстанцкі рух разгарнуўся ў

Мазырскім, Рэчыцкім і Пінскім паветах Мінскай губерні.

Арганізатарамі і кіраўнікамі яго былі мясцовыя памешчыкі

Ф. Кеневіч і Т. Пуслаўскі. Колькасць паўстанцаў склала

прыблізна 1300 чалавек, але дасягнуць нейкіх рэальных по-

спехаў яны не здолелі.

Пасля адыходу з тэрыторыі беларускіх паветаў польскай

арміі паўстанне на землях былога ВКЛ пайшло на спад, але

партызанская вайна асобных атрадаў не спынялася да восені

1831 г. I толькі звесткі пра падзенне 8 верасня Варшавы, а

затым Модліна і Замосця (адпаведна 9 і 21 кастрычніка) -

апошніх бастыёнаў паўстанцаў у Царстве Польскім, пры-

мусілі разысціся тыя атрады, якія да гэтага часу яшчэ зна-

ходзіліся ў лясах.

У тым, што паўстанне 1830-1831 гг. на Беларусі пацярпе-

ла паражэнне, былі свае прычыны. Неразуменне глыбіні ся-

лянскага пытання і недастатковы ўлік этнарэлігійных асаблі-

васцяў прывялі да таго, што надзеі на шырокі ўдзел у паў-

станні падатковых саслоўяў не спраўдзіліся. Не адчуўшы рэ-

альнага паляпшэння свайго становішча, сялянства ў асноў-

ным засталося абыякавым да палітычнай праграмы паўстан-

цаў. Паўплывала таксама адсутнасць належнага ўзаемаразу-

мення паміж Нацыянальным урадам і Віленскім цэнтральным

камітэтам. Сітуацыя ўскладнялася і тым, што ў самім кіраўн-

іцтве на тэрыторыі ВКЛ не існавала адзінства і ўзгодненасці.

Стварэнне часовых павятовых органаў не прывяло да

ўзнікнення адзінага ўрада, якому падпарадкоўваліся б усе

мясцовыя структуры. Не спраўдзіліся надзеі беларускіх паў-

станцаў і на падтрымку польскай рэгулярнай арміі.

Паўстанне 1830-1831 гг. насіла шляхецкі характар, нягле-

дзячы на тое, што каля 30% удзельнікаў у ім складалі прад-

стаўнікі падатковых саслоўяў. У падрыхтоўцы і правядзенні

паўстання на Беларусі асноўная роля належала сярэдняй шлях-

це, памешчыкам, чыноўніцтву і студэнцкай моладзі. Значную

ролю ў распаўсюджванні паўстання выконваў каталіцкі клір.

Адсюль відавочны кансерватызм паўстання. Тым не менш, яно

ўскладніла пазіцыі расійскага самаўладдзя, паспрыяла зама-

цаванню рэвалюцыйных змен у Еўропе, разгортванню нацыя-

нальна-вызваленчай барацьбы ў іншых краінах. Усяго за пе-

рыяд з красавіка па лістапад 1831 г. колькасць удзельнікаў

паўстання на Беларусі складала каля 15 тыс. чалавек.

Пасля паўстання пачаліся масавыя рэпрэсіі. Ствараліся

спецыяльныя следчыя губернскія камісіі. Сотні шляхціцаў

былі пазбаўлены сваіх маёнткаў, некаторыя арыштаваны,

мноства знайшло выратаванне ў эміграцыі. Сваіх маёнткаў

пазбавіўся шэраг прадстаўнікоў магнацкіх родаў, якія вало-

далі тысячамі прыгонных: Агінскія, Плятэры, Пшаздзецкія,

Радзівілы, Сапегі, Чартарыйскія і інш.

Урад разумеў, што адных рэпрэсій мала. Таму пасля 1831 г.

быў распрацаваны канкрэтны план поўнага зліцця заходніх

губерняў з тэрыторыяй Расіі пад сцягам праваслаўя і адзінай

рускай народнасці. Гэтаму паспрыяў спецыяльна створаны

пры імператары асобны Камітэт па справах заходніх губер-

няў (1831-1848).

Але рэпрэсіі не здолелелі спыніць грамадска-палітычны

рух. Пасля паўстання 1830-1831 гг. сур'ёзную небяспеку для

царызму ўяўляла шляхецкая эміграцыя. Эмігранты не адмо-

віліся ад намеру ўзнавіць паўстанне. Яны вылучылі нават

ідэю еўрапейскай рэвалюцыі, пачаткам якой павінна было

стаць паўстанне на былых землях Рэчы Паспалітай, а рухаю-

чай сілай - народныя масы. Выкананне праекта было ўскла-

дзена на палкоўніка Ю. Заліўскага, які гіа'вінен быў разгар-

нуць шырокі сялянскі рух.

У сакавіку 1833 г. частка эмісараў экспедыцыі Ю. Заліўска-

га тайна перайшлі мяжу Расійскай імперыі. Тэрыторыя было-

га ВКЛ была падзелена на асобныя акругі. Акругу ў складзе

Гродзенскага і Лідскага паветаў узначаліў М. Шыманскі,

акругу са Слонімскага і Навагрудскага паветаў - М. Ва-

ловіч. Сам Заліўскі павінен быў знаходзіцца на Магілёўшчы-

не. М. Валовіч сфарміраваў у асноўным з сялян сваёй вёскі

невялікі атрад і пачаў партызанскія дзеянні. Мэтай сваёй ба-

рацьбы ён лічыў вызваленне сялян і абвяшчэнне Беларусі і

Літвы дэмакратычнай рэспублікай. Аднак мясцовыя па-

мешчыкі мабілізавалі ўсе свае намаганні супраць эмісара.

Сяляне не падтрымалі заклікаў М. Валовіча і 15 мая 1833 г.

выдалі яго царскім уладам. Эмісара схапілі і пакаралі смер-

цю праз павешанне. У хуткім часе была ліквідавана дзей-

насць і іншых партызанскіх атрадаў на тэрыторыі Віленскай і

Гродзенскай губерняў.

Вастрыня і нявырашальнасць пытанняў, якія ўзнікалі перад

паўстанцамі 1830-1831 гг., вялі да актывізацыі грамадска-

палітычнага руху, які набываў новыя рысы. У другой палове

30-40-х гадоў XIX ст. пачынаюць стварацца першыя рэва-

люцыйныя і дэмакратычныя арганізацыі.

У 30-х гг. XIX ст. эпіцэнтрам апазіцыі па-ранейшаму заста-

валася Вільня. Пасля закрыцця Віленскага універсітэта там

дзейнічалі створаныя на яго базе Медыка-хірургічная і Ду-

хоўная акадэміі. У 1836 г. сярод студэнтаў Медыка-хірургіч-

най акадэміі ўтварылася "Дэмакратычнае таварыства", лідэ-

рам якога быў студэнт Ф. Савіч. Акрамя студэнтаў у склад

суполкі ўваходзілі прадстаўнікі разначыннай інтэлігенцыі,

выхадцы з шляхецкага асяроддзя. Іх ідэалам было грамад-

ства роўных магчымасцяў для ўсіх. Некаторыя з іх даволі

крытычна ацэньвалі дзейнасць сваіх папярэднікаў у 1830-

1831 гг. за тое. што яны не здолелі ўзняцца да прызнання

роўнасці ўсіх людзей, не пазналі ў селяніне брата. Савіч і яго

аднадумцы выступалі за права кожнага народа на самастой-

насць, прапагандавалі рэспубліканскі лад. У 1837 г. "Дэмак-

ратычнае таварыства" стала часткай нелегальнай арганіза-

цыі "Садружнасць (Саюз) польскага народа" на чале з эміса-

рам ад дэмакратычнага крыла эміграцыі Ш. Канарскім. Ён

быў засланы на тэрыторыю Беларусі ў 1836 г., -але хутка

трапіў у рукі ўладаў і быў пакараны смерцю. У чэрвені 1838 г.

улады выкрылі арганізацыю Савіча, а яе кіраўніка і іншых

актыўных членаў саслалі салдатамі на Каўказ.

Пасля паўстання 1830-1831 гг. палітычнае становішча на

Беларусі заставалася даволі складаным. Афіцыйныя ўлады

ўвесь час вялі пошукі палітычных змоўшчыкаў. У гэтай

атмасферы нервовасці ў 1840-1841 гг. была сфабрыкавана

так званая справа "паслядоўнікаў" Ш. Канарскага. Яе пача-

так быў пакладзены ў красавіку 1840 г. арыштам на грані-

цы з Прусіяй двух студэнтаў Медыка-хірургічнай акадэміі і

вучня Мінскай гімназіі, у якіх знайшлі забароненыя вершы.

Студэнты былі абвінавачаны ў падрыхтоўцы замаху на

жыццё Мікалая I. На Медыка-хірургічную акадэмію абры-

нулася хваля арыштаў. У выніку следства, якое вялося заба-

роненымі метадамі (катаванні, пагрозы), жандары атрымалі

прызнанні аб існаванні ў Вільні тайнага таварыства "Чала-

вечнасць", галоўнай мэтай якога была прапаганда ідэй ад-

раджэння Рэчы Паспалітай. Адбыліся новыя арышты, у тым

ліку С. Залівакі, які даў паказанні аб падрыхтоўцы паўстан-

ня на тэрыторыі Літвы, Беларусі і Украіны. Для расследа-

вання справы ў Вільню быў камандзіраваны палкоўнік

У.І. Назімаў, які прыйшоў да высновы, што ніякай змовы

не існуе. Але віленскі генерал-губернатар Ф.Я. Міркавіч

настойваў на абвінавачваннях. I толькі пасля паўторнага

следства, якое правёў генерал-ад'ютант А.А. Кавелін,

Міркавіч прызнаў сваю памылку. Генерал-губернатар падаў

адстаўку, але яна не была прынята: Мікалай I падзяляў

погляды Міркавіча на неабходнасць пільнага кантролю за

заходнім краем. Арыштаваныя па справе былі ў большасці

вызвалены, а палкоўнік Назімаў заслужыў гонар справядлі-

вага следчага. У 1855 г., калі ён прыехаў у Вільню ў якасці

генерал-губернатара, мясцовая шляхта сустракала яго з

радасцю.

У 1846-1849 гг. на Беларусі дзейнічала тайная арганіза-

цыя "Саюз свабодных братоў" ("Братні саюз літоўскай мо-

ладзі"), створаная ўраджэнцамі Лідскага павета Фр. і А. Да-

леўскімі. Вядомы суполкі "Саюза" ў Ашмянах, Вільні, Гродне,

Лідзе і Мінску, колькасць удзельнікаў дасягала 200 чалавек.

Мінскае аддзяленне вяло работу сярод вучнёўскай моладзі і

вайскоўцаў гарнізона. Пад Мінскам у Бараўлянах была на-

ладжана вытворчасць зброі і патронаў. Уплыў "Саюза" рас-

паўсюджваўся нават на выхаванцаў Брэсцкага кадэцкага

корпуса, дзе ў гэты час узнік палітычны гурток.

"Саюз свабодньіх братоў" ставіў мэту сацыяльнага і на-

цыянальнага вызвалення, выступаў супраць дэспатыі і

прыгнечання, за свабоду Польшчы і Расіі. Пад уздзеяннем

рэвалюцыйных падзей у Еўропе "Саюз" падышоў да прак-

тычнай падрыхтоўкі ўзброенага паўстання, але здзейсніць

яго не здолеў.

Такім чынам, грамадска-палітычны рух у Беларусі ў пер-

шай палове XIX ст. сведчыў аб крызісе грамадства. Знішчэн-

не Вялікага княства Літоўскага гіад час падзелаў Рэчы Пас-

палітай, няўдалая спроба яго аднаўлення ў 1812 г. і мэтанакі-

раваная палітыка расійскіх уладаў прывялі да ліквідацыі са-

мой ідэі літвінскай дзяржаўнасці. А грамадскі рух і грамад-

ская думка яшчэ не здолелі сфарміраваць новую канцэпцыю

нацыянальна-дзяржаўнай ідэі.