Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

раўтворана ў земляробчы інстытут, які садзейнічаў распаў-

сюджванню перадавога вопыту гаспадарання. Усяго на па-

чатку 60-х гг. у Беларусі налічвалася 567 навучальных уста-

ноў усіх тыпаў, у тым ліку адно вышэйшае, 12 сярэдніх,

21 духоўнае вучылішча, звыш 400 пачатковых школ.

Адметнай рысай мясцовай сістэмы асветы стала пашырэн-

не ваенна-вучэбных устаноў. Калі ў эпоху Аляксандра I яны

былі прадстаўлены юнкерскімі вучылішчамі ў Бабруйску,

Дзінабургу і Магілёве, то пры Мікалаю I былі адкрыты ка-

дэцкія корпусы ў Полацку (1835) і Брэсце (1842). Яны разгля-

даліся ўрадам як сродак выхавання дваранства ў духу вер-

насці самадзяржаўю і таму напалову камплектаваліся з два-

ранства беларускіх губерняў.

Заканадаўства. Ідэі і рэаліі. Палітыка ў галіне заканадаў-

ства была непарыўна звязана з агульным зместам палітычна-

га курсу расійскага ўрада.

Адносіны самаўладства да пануючага саслоўя былі лаяль-

нымі, але ў шляхецкай свядомасці жыла ідэя былой незалеж-

насці Вялікага княства Літоўскага, якая яскрава адлюстроўва-

лася ў так званым ліцвінскім патрыятызме. Расійскі ўрад дак-

ладна рэагаваў на гэту асаблівасць менталітэту мясцовага два-

ранства і па-рознаму падыходзіў да вырашэння амаль усіх най-

больш істотных праблем былога Вялікага княства і Польшчы.

Напярэдадні вайны з Францыяй імператару Аляксандру I неаб-

ходна было забяспечыць падтрымку з боку дваранства Літвы і

Беларусі. Таму імператар знізіў падаткі, якія паступалі ў казну з

былога Вялікага княства Літоўскага, і выказаў жаданне ад-

навіць яго цэласнасць пад эгідай Расіі. Па даручэнню імпе-

ратара ў 1811 г. магнаты М. Агінскі, К. Любецкі, К. Плятэр,

К. Любамірскі, С. Грабоўскі склалі праект палажэння "Аб

кіраванні аўтаномным Вялікім Княствам Літоўскім", у склад

якога павінны былі ўвайсці ўсе тэрыторыі, што адышлі да Расіі

ад былой Рэчы Паспалітай. Першым крокам на шляху да аўта-

номіі павінна было быць абвяшчэнне маніфеста Вялікага кня-

ства Літоўскага. Прадугледжвалася таксама пастугювае, на

працягу 10 гадоў, асабістае вызваленне сялян ад прыгоннай

залежнасці. Відаць, у гэтай сувязі трэба разглядаць публікацыі

на польскай і рускай мовах у 1811 г. "Статута Вялікага Княства

Літоўскага" з польскага выдання 1786 г.

Акрамя ідэі аўтаноміі Вялікага княства Літоўскага ў Аляк-

сандра I быў яшчэ другі план, прапанаваны князем А. Чарта-

рыйскім. Мелася на ўвазе аднавіць усё Каралеўства Польскае

ў межах 1772 г., не звяртаючы ўвагі на княства. Гэты план

падтрымліваўся больш асцю польскай і апалячанай шляхты

Літвы і Беларусі. Аднак дыялог з дваранствам не атрымаўся.

Ажыццяўленне праектаў зацягвалася, а вайна з Напалеонам

карэнным чынам змяніла становішча Беларусі. Тым не менш,

праца над новым выданнем Статута працягвалася. У выданні

1811 г. былі зроблены памылкі. Пераклад быў выкананы з

польскага тэксту, а не з арыгінала. 17 лістапада 1828 г. Камі-

тэт міністраў прыняў рашэнне стварыць камісію для неракладу

і выдання Статута 1588 г. на рускай і старажытнабеларускай

мовах, а таксама яго польскага перакладу 1614 г. выдання.

Аднак паўстанне 1830-1831 гг. поўнасцю скасавала ідэю аў-

таноміі. Урадам імператара Мікалая I была распрацавана

праграма зліцця далучаных зямель з імперыяй. Яна цалкам

супадала з новым курсам самадзяржаўя на уніфікацыю агуль-

нарасійскага заканадаўства, якое знайшло адлюстраванне ў

кадыфікацыі законаў Расійскай імперыі.

Важным мерапрыемствам у гэтым напрамку было ўвядзен-

не ўказам ад 1 студзеня 1831 г. расійскага заканадаўства ў

Магілёўскай і Віцебскай губернях, а таксама адмена 25 чэр-

веня 1840 г. дзейнасці Статута Вялікага княства Літоўскага

на тэрыторыях Мінскай, Віленскай, Гродзенскай губерняў і

Беластоцкай вобласці. У 1840-1842 гг. урадам былі праведзе-

ны некаторыя мерапрыемствы па ўпарадкаванню мясцовага

справаводства. Яго вынікам стаў указ 18 ліпеня 1840 г., які

прадпісваў замест агульнага наймення беларускіх і літоўскіх

губерняў выкарыстоўваць іх асобныя назвы: Віцебская, Маг-

ілёўская, Віленская і Гродзенская. Мінская губерня афіцыйна

не адносілася ні да беларускіх, ні да літоўскіх. Урад Мікалая

I паступова замяняў назвы "Украіна" і "Літва" на Паўднёва-

Заходні і Паўночна-Заходні край. Назва "Белоруссия" і "бело-

русский" край, як і "Маларасія", "маларасійскі" і "Вялікара-

сія", "вялікароскі" афіцыйна не выключаліся з дзяржаўнага і

афіцыйнага ўжытку, паколькі мелі агульны корань "рос", што

сведчыла, з пункту гледжання ўрада, аб адзінстве паходжан-

ня "трох плямён русскага народа".

Канфесіянальная палітыка. Асноўным зместам канфесія-

нальнай палітыкі на тэрыторыі Беларусі было аднаўленне

страчаных пазіцый праваслаўя. Аднак формы і метады дасяг-

нення галоўнай мэты ў часы праўлення Аляксандра I і Міка-

лая I былі неаднолькавымі. Нягледзячы на сваё пануючае

становішча, у эпоху імператара Аляксандра I праваслаўная

царква знаходзілася ў цяжкім матэрыяльным і маральным ста-

не. Веруючымі ў асноўным былі прыгонныя сяляне, бедная

шляхга і мяшчане. Дваранства, пераважна каталіцкае, мала

клапацілася пра ўладкаванне праваслаўных прыходаў. Больш

таго, пачасціліся выпадкі пераводу праваслаўных у каталі-

цызм, уз'яднанне уніятаў з праваслаўем спынілася. Шырокай

свабодай карысталася каталіцтва і нават пратэстантызм. 3

дазволу імператара па ўсёй Беларусі зацвярджаліся езуіцкія

місіі. Полацкі езуіцкі калегіум загадам ад 12 студзеня 1812 г.

быў узведзены ў ранг акадэміі з правамі універсітэта. Толькі

пасля вайны 1812 г., у ходзе якой выявілася супрацоўніцтва

каталіцкага духавенства з напалеонаўскай адміністрацыяй,

езуіты былі выдвараны з Расіі, а іх маёмасць канфіскавана.

Была зачынена і Полацкая акадэмія.

Актывізацыя кагаліцызму адбілася на становішчы уніяцкай

царквы Беларусі. Раз'язджаючы па уніяцкіх прыходах, каталі-

цкія ксяндзы абвяшчалі, што быццам бы ёсць прадпісанне

расійскага ўрада неадкладна далучыць уніятаў да католікаў.

Здараліся выпадкі гвалтоўнага захопу католікамі уніяцкіх хра-

маў. Значную шкоду аўтарытэту уніяцкай царквы нанеслі ба-

зыліяне, прыхільнікі далейшай лацінізацыі царкоўнай уніі.

Польская гісторыя, мова і літаратура былі асноўнымі прадме-

тамі базыліянскіх школ. Іерархі уніяцкай царквы пастаянна

скардзіліся ў Санкт-Пецярбург, у выніку гэтага ў 1805 г. ката-

ліцкая калегія была падзелена на два дэпартаменты, каталіцкі

і уніяцкі, а ў 1830 г. было забаронена схіляць уніятаў да

каталіцтва. Аднак барацьба ўнутры самой уніяцкай царквы

паміж базыліянамі і белым духавенствам, прыхільнікамі яе

"чысціні", не спынялася. У 1822 г. міністр духоўных спраў і

народнай асветы князь А. Галіцын прапанаваў уніяцкаму дэ-

партаменту закрыць базыліянскія манастыры, якія знаходзіліся

ў населеных пунктах з праваслаўным насельніцтвам. У выніку

ў Беларускай базыліянскай правінцыі засталося 18 манасты-

роў, у Літоўскай - 12. Уніяцкаму духавенству было перададзе-

на каля 600 душ сялян і больш за 14 тыс. дзесяцін зямлі.

Каб узняць прэстыж праваслаўнай царквы і павысіць адука-

цыйны ўзровень духавенства, у канцы 20 - пачатку 30-х гг.

была праведзена царкоўная рэформа, якая карэнным чынам

змяніла становішча праваслаўнай царквы ў Расійскай імперыі.

Мяняецца адначасова сгановішча праваслаўнай царквы і ў Бе-

ларусі. Янічэ ў 1826 г. распараджэннем імператара католікам

забаранялася будаваць капліцы ў мясцовасцях, дзе болынасць

складала праваслаўнае насельніцтва. У 1827-1830 гг. былі пра-

ведзены мерапрыемствы, скіраваныя на рэфармаванне уніяцкай

царквы і збліжэнне яе з праваслаўем. Была створана асобная

грэка-уніяцкая калегія, чатыры уніяцкія епархіі рэарганізаваны

ў Беларускую і Літоўскую. У базіліянскія манасгыры загадвалі

прымаць толькі адных уніятаў, у набажэнствах выкарыстоўваць

"мясцовы дыялект". Прадугледжвалася таксама ліквідаваць за-

лежнасць уніяцкага духавенства ад памешчыкаў-католікаў. У

аснову уніяцкага веравызнання была пакладзена праваслаўная

сістэма навучання. У Віленскую каталіцкую семінарыю забара-

нялася прымаць уніятаў. Для іх была створана асобная семіна-

рыя ў Жыровічах (1828). Адначасова адбывалася ачышчэнне

уніяцкай царквы ад лацінскіх абрадаў.

Польскае паўстанне 1830-1831 гг. вызначыла лёс уніяцкай

царквы. Для ўзмацнення пазіцый праваслаўя на Беларусі ў

1833 г. была створана Полацкая епархія. Дзейнасць іерархаў

уніяцкай царквы, прыхільнікаў аб'яднання з праваслаўем,

прымае боль ш мэтанакіраваны і актыўны характар. Аднак

паспешнасць у працэсе аб'яднання цэркваў, якая зачастую суп-

раваджалася няўмелымі ўчынкамі мясцовай адміністрацыі, не

толькі абурала уніяцкіх святароў, але і выклікала сялянскія

хваляванні. Рост незадаволенасці сярод сялянства прывёў да

змянення тактыкі ў справе аб'яднання цэркваў. "Найвышэйшы

наказ" ад 13 студзеня 1834 г. прадпісваў праваслаўным епіска-

пам дзейнічаць "асцярожна і няспешна", а уніяцкім - "асцярож-

на і паступова" ачышчаць уніяцкую царкву ад лацінства.

У маі 1835 г. быў заснаваны Сакрэтны камітэт па справах

уніяцкай царквы, у рамках якога была сканцэнтравана ўся

дзейнасць па аб'яднанню дзвюх канфесій. У студзені 1837 г.

кіраванне уніяцкай царквой перайшло да Свяцейшага Сінода.

Пасля смерці уніяцкага мітрапаліта Іасафата Булгака (1838 )

- праціўніка аб'яднання, старшынёй грэка-уніяцкай калегіі быў

прызначаны епіскап Літоўскі Іосіф Сямашка, а Беларускую

епархію ўзначаліў епіскап Васіль Лужынскі. Найболын сгіа-

койна справа царкоўнага аб'яднання праходзіла ў Літоўскай

епархіі. 3 1057 служыцеляў уніяцкай царквы за аб'яднанне

выказаліся 760. У Полацкай епархіі з 680 царкоўных дзеячаў

згоду далі толькі 186. Каб паскорыць уз'яднанне.у канцы 1838 г.

у Беларусь гірыбыў прадстаўнік обер-гіракурора Свяцейшага

Сінода надворны саветнік Скрыпіцын. Разам з I. Сямашкам

яны дамагліся згоды болынасці уніяцкага духавенства на аб'-

яднанне. 12 лютага ў Полацку епіскапамі і начальніцкім духа-

венствам быў падпісаны "Саборны акт" аб аб'яднанні цэркваў

і напісана прашэнне на вышэйшае імя. 26 лютага I. Сямашка

перадаў гірашэнне і "Саборны акт" обер-пракурору Свяцейша-

га Сінода графу М. Пратасаву, які 1 сакавіка прадставіў іх на

вырашэнне імператару. Да прашэння быў прыкладзены спіс

1305 свяшчэннікаў, якія падтрымалі аб'яднанне. 25 сакавіка

"сінадальны ўчынак" зацвердзіў Мікалай I. Уніятам былі пакі-

нуты тыя абрады і звычаі, якія не супярэчылі сутнасці правас-

лаўя. Усяго ў 1839 г. аб'ядналася каля 1607 прыходаў і больш

1 млн. 600 тыс. чалавек. Аднак у 1839 г. унія была ліквідавана

не ўсюды. Уніяты засталіся ў Холмскай епархіі. Аб'яднанне на

гэтай тэрыторыі адбылося ў 1875 г.

ЛЕКЦЫЯ 3

ВАЙНА 1812 г.

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫ РУХ НА БЕЛАРУСІ

♦ Вайна 1812 г. і Беларусь

♦ Грамадска-палітычны рух

Вайна 1812 г. і Беларусь. На пачатку XIX ст. на еўра-

пейскім кантыненце склаліся напружаныя міжнародныя адно-

сіны, якія выліваліся ў ваенныя канфлікты. Галоўнымі суб'ек-

тамі еўрапейскай палітыкі з'яўляліся Англія. Расія і Францыя,

бо яны вялі барацьбу за гегемонію на кантыненце. Ініцыяты-

вай валодала буржуазная Францыя. 3 прыходам да ўлады

Напалеона (1799) яна імкнулася ўсталяваць панаванне над

усё новымі тэрыторыямі. Такая сітуацыя пагражала не-

пасрэдна інтарэсам Расійскай імперыі.

У 1806 г. была створана чацвёртая антыфранцузская каа-

ліцыя (Англія, Прусія, Расія і Швецыя). Напалеон здолеў

нанесці саюзнікам шэраг паражэнняў. 2 (14) чэрвеня 1807 г.

пад Фрыдландам (зараз г. Праўдзінск Калінінградскай вобл.)

руская армія была разбіта. У такіх умовах расійскі імператар

Аляксандр I быў вымушаны пайсці на перамір'е.

13 (25) чэрвеня 1807 г. каля Тыльзіта (зараз г. Савецк

Калінінградскай вобл.) адбылася сустрэча двух імперата-

раў, і ў выніку распачатых перагавораў 25 чэрвеня (7 ліпе-

ня) былі падпісаны мірны дагавор і саюзны трактат. Расія

прызнала ўсе захопы Францыі ў Еўропе, а Напалеона -

імператарам. Яна, уступіўшы ў саюз з Францыяй, абавязва-

лася спыніць усе стасункі з Англіяй і далучыцца да канты-

нентальнай блакады. Аляксандр I быў вымушаны пагадзіц-

ца на стварэнне Княства (Герцагства) Варшаўскага. Да

Расіі далучалася Беласточчына, якая раней уваходзіла ў

склад Прусіі. Тыльзіцкі дагавор супярэчыў інтарэсам Расіі,

паколькі падрываў яе эканамічную аснову - гандаль з Анг-

ліяй, і прымушаў ісці ў фарватары французскай знешняй

палітыкі. У цэлым ён быў цяжкім і зневажальным для Расіі,

што выклікала незадаволенасць ім у краіне, уключаючы ўра-

давыя колы.

Перад вайной 1812 г. заходнія губерні Расійскай імперыі

апынуліся ў складаным эканамічным становішчы. Ваенныя

дзеянні патрабавалі вялікай колькасці рэкрутаў і сродкаў. На

беларускіх землях знаходзіліся буйныя вайсковыя злучэнні,

якія часта выкарыстоўвалі рэквізіцыйны спосаб забеспячэння

харчамі і фуражом. Прывілеяваныя колы грамадства павінны

былі даказваць сваю дваранскую годнасць. Усё гэта вяло да

росту незадаволенасці з боку мясцовай шляхты.

У шляхецкім асяроддзі з сімпатыяй ставіліся да Францыі -

традыцыйнага саюзніка былой Рэчы Паспалітай. Францыя

дала прытулак многім эмігрантам, частка якіх добраахвотна

пайшла ў французскую армію. Значную ролю адыгралі і заявы

Напалеона аб магчымасці ўзнаўлення Рэчы Паспалітай. Ства-

рэнне ў 1807 г. Княства Варшаўскага і пашырэнне яго тэрыто-

рыі пасля аўстра-французскай вайны 1809 г., як быццам пац-

вярджалі сур'ёзнасць намераў французскага імператара.

Сярод шляхецкай моладзі Беларусі ў гэты час праявілася

тэндэнцыя да руху ў польскую дзяржаву, дзе многія з іх

паступалі на вайсковую службу. Прыклад у гэтым плане

прадэманстраваў Дамінік Радзівіл, які пакінуў у Расіі свае

вялізныя маёнткі і адным з першых перабраўся ў Княства

Варшаўскае. Расійскія ўлады прынялі шэраг захадаў, каб

спыніць адток насельніцтва і грашовых сродкаў. У ход былі

зноў пушчаны секвестр і канфіскацыя маёмасці, жорсткія су-

довыя прыгаворы.

Але будзе перабольшваннем сцвярджаць, што ўсё шляхец-

кае саслоўе арыентавалася на Напалеона і Францыю. Пэўная

частка шляхты і магнацтва насцярожана адносілася да рэ-

форм у Княстве Варшаўскім. Асаблівую заклапочанасць

выклікала адмена прыгоннага права. Для многіх імя Напале-

она было звязана з французскай рэвалюцыяй, якая знішчыла

ўсе феадальныя інстытуты.

Частка магнатаў і буйных землеўласнікаў (М.К. Агінскі,

А.Е. Ч артарыйскі, Ф.К. Любецкі) звязвалі надзеі на аднаў-

ленне польскай дзяржавы ў складзе Расійскай імперыі пад

патранажам Аляксандра I. Такія планы ў 1805-1811 гг. не-

аднаразова прапаноўваў расійскаму імператару Адам Чарта-

рыйскі, але яны засталіся нерэалізаванымі.

Каб паслабіць французскі ўплыў сярод жыхароў заходніх

губерняў імперыі і схіліць іх сімпатыі на бок Расіі, Аляксандр I

пайшоў на часовую лібералізацыю палітыкі. Такім чынам, ён

спрабаваў умацаваць сваё становішча на беларуска-літоўскіх

землях. У сувязі з гэтым царызм усур'ёз разглядаў план ства-

рэння аўтаномнага Вялікага княства Літоўскага, вядомы ў

гісторыі пад назвай плана Агінскага.

Міхал Клеафас Агінскі (1765-1833), якому належыць сус-

ветна вядомы паланез "Развітанне з Радзімай", паходзіў з

буйнога магнацкага роду Вялікага княства Літоўскага. За яго

плячыма былі і дыпламатычная праца, і змаганне за рэформы

ў Рэчы Паспалітай, і ўзброеная барацьба супраць Расіі ў час

падзелаў краіны. Пасля паражэння паўстання 1794 г. ён жыў у

эміграцыі, а ў 1802 г. вярнуўся на радзіму і пасяліўся ў маёнт-

ку Залессе каля Смаргоні. Але М.К. Агінскі не застаўся ў баку

ад палітычных спраў. Ідэя аднаўлення дзяржавы не пакідала

яго. Ён часта вандраваў па краінах Еўропы, сустракаўся з

вядомымі палітыкамі і дыпламатамі. У выніку некалькіх гута-

рак з Напалеонам Агінскі гірыйшоў да высновы, што фран-

цузскі імператар не надта зацікаўлены ў аднаўленні Рэчы Пас-

палітай. Таму свае спадзяванні на вырашэнне гэтага пытання

ён звязваў з расійскім імператарам Аляксандрам I. Апошні так-

сама меў сімпатыі да М.К. Агінскага. У 1810 г. Аляксандр I

прызначыў Агінскага сенатарам і надаў яму чын тайнага са-

ветніка. 3 гэтага часу імператар неаднойчы абмяркоўваў з

Агінскім розныя палітычныя пытанні.

Ідэя ўтварэння з заходніх губерняў асобнай правінцыі была

выказана Агінскім у красавіку 1811 г. На працягу года групай

магнатаў (М.К. Агінскі, Ф.К. Любецкі, Л. Плятэр, Т. Ваўжэцкі

і інш.) былі распрацаваны асноўныя палажэнні плана.

У адпаведнасці з планам меркавалася стварэнне з Валынс-

кай, Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Кіеўскай, Магілёўс-

кай, Мінскай, Падольскай губерняў, Беластоцкай вобласці і

Тарнопальскай акругі асобнай правінцыі пад назвай Вялікае

княства Літоўскае (ВКЛ) з цэнтрам у Вільні і на чале з намесн-

ікам расійскага імператара. Прадугледжвалася стварэнне

асобных органаў кіравання (Літоўскай канцылярыі ў Пецяр-

бургу, Адміністрацыйнай рады і Вярхоўнага трыбунала ў

Вільні). Заканадаўчым кодэксам павінен быў стаць Статут Вя-

лікага княства Літоўскага 1588 г., а польская мова - мовай

справаводства. Усе дзяржаўныя пасады ў ВКЛ планавалася

замяшчаць толькі яго ўраджэнцамі. Акрамя таго, прапаноўва-

лася вылучыць асігнаванні на адукацыю ў ВКЛ на спецыяль-

ны рахунак дзяржаўнага бюджэту. У праекце канстытуцыі

ВКЛ (студзень 1812 г.) меркавалася стварыць двухпалатны

сейм, і паступова, на працягу 10 гадоў, ліквідаваць прыгонную

залежнасць сялян. Адначасова па даручэнню імператара пра-

водзілася работа над планам арганізацыі асобнага літоўскага

войска ў складзе ўзброеных сіл Расіі.

План застаўся нерэалізаваным, паколькі яго выпрацоўка і

абмеркаванне выклікалі моцнае незадавальненне ў расійскім

грамадстве. У плане Агінскага бачылася спроба расчлянення

і паслаблення краіны перад пагрозай вайны з Францыяй. Але

разам з тым план Агінскага адыграў пэўную ролю ў фарміра-

ванні ўрадавай палітыкі ў заходніх губернях. Урад прыняў

шэраг мер да прымірэння з мясцовай шляхтай і дабіўся падп-

ісання пагаднення з буйнымі памешчыкамі аб пастаўцы хар-

чавання і фуражу для арміі.

Тым часам Францыя і Расія вялі падрыхтоўку да вайны.

На працягу 1810-1812 гг. Аляксандр I некалькі разоў плана-

ваў правядзенне наступальнай аперацыі. Яна прадугледжва-

ла акупацыю Княства Варшаўскага і далучэнне яго да Расіі.

Але гэтыя снробы пацярпелі няўдачу (адмова ад супрацоўні-

цтва Ю. Панятоўскага; здрада Прусіі), і таму расійскі імпера-

тар спыніўся на абарончым варыянце вядзення вайны.

Пачынаючы з сакавіка 1810 г., на тэрыторыі Беларусі

разгарнуліся шматлікія рэкагнасцыроўкі і працы па картагра-

фаванню і ваенна-інжынернаму вывучэнню мясцовасці. У

першую чаргу вывучаліся раёны ўздоўж Заходняй Дзвіны,

Дняпра і Бярэзіны, дзе планавалася стварыць асноўную лінію

абароны. У гэты самы час пачалося будаўніцтва крэпасцей у

Дынабургу (цяпер Даўгаўпілс) і Бабруйску, умацаванняў у

Барысаве, Рагачове і інш.

У межах Літвы, Беларусі і паўночнай Украіны былі скан-

цэнтраваны тры рускія арміі: 1-я Заходняя генерала М.Б. Бар-

клая дэ Толі (каля 120 тыс. чалавек, 580 гармат, штаб у

Вільні); 2-я Заходняя генерала П.І. Баграціёна (каля 49,5 тыс.

чалавек, 180 гармат, штаб у Ваўкавыску); 3-я Заходняя ге-

нерала А.П. Тармасава (каля 44 тыс. чалавек, 168 гармат,

штаб у Луцку); і рэзервовы корпус генерала Ф.Ф. Эртэля

(37,5 тыс. чалавек) каля Мазыра. Усяго Расія ў пачатку

вайны здолела супрацьпаставіць войску Напалеона толькі

317 тыс. чалавек.

10 (22) чэрвеня Францыя аб'явіла Расіі вайну і 12 (24)

чэрвеня галоўныя сілы "Вялікай арміі" пачалі пераправу це-

раз Нёман у раёне Коўна. На працягу тыдня ў межы Расійскай

імперыі ўступіла 448 тыс. чалавек (з 647 тыс.) пры 1372

гарматах. Астатнія войскі ўступілі на тэрыторыю Беларусі

летам і восенню 1812 г. у якасці падмацаванняў.

1-я і 2-я Заходнія рускія арміі пачалі адыход з мэтай злу-

чэння, ушчыльную за імі рухаліся напалеонаўскія войскі. Бе-

ларусь стала арэнай жорсткіх ваенных дзеянняў. Да пачатку

жніўня пераважная частка Беларусі была занята французскімі

войскамі, акрамя поўдня (Мінская губерня), поўначы (Віцебс-

кая губерня) і Бабруйскай цытадэлі, абаронцы якой вытры-

малі ўсе прыступы праціўніка.

Насельніцтва Беларусі да напалеонаўскай арміі аднеслася

неадназначна. Гараджане з надзвычайнай помпай наладжвалі

ўрачыстыя сустрэчы. Дэпутацыі віталі войскі яшчэ за гарадс-

кой заставай, падносілі хлеб-соль. Пры ўваходзе ў горад фран-

цузаў сустракала большасць насельніцтва, якое ў "вялікай

арміі" бачыла вызваліцеляў.

У той самы час у мясцовасцях, дзе адбываліся непасрэд-

ныя баявыя дзеянні, беларускае насельніцтва імкнулася сха-