Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

прыгонніцкі лад. Тым не менш у рамеснай вытворчасці адбы-

ліся значныя змены. Былі ліквідаваны самастойнасць і карпа-

ратыўная замкнутасць цэхаў, іх манаполія ў вытворчасці. У

некаторых майстэрнях павялічылася колькасць вучняў да 5 -8

(раней было не больш 3-4 чал.). Члены цэхаў атрымалі права

наймацца на фабрыкі і заводы. У буйных майстэрнях пачалі

выкарыстоўваць наёмных рабочых.

У гарадах і мястэчках было шмат дробных прадпрыем-

стваў з 1-3 рабочымі. Сярод іх найбольш распаўсюджаныя -

скураныя, медныя, цагельныя, капялюшныя прадпрыемствы.

Рынак збыту іх прадукцыі быў вельмі вузкі. Сяляне былі не ў

сгане купіць іх вырабы. Не маючы неабходных грошай, ся-

лянская гаспадарка арыентавалася на самазабеспячэнне ўсім

неабходным. Прадукцыя гарадской прамысловасці не цікаві-

ла буйных памешчыкаў-прадпрымальнікаў.

Да таго ж у гарадах не было сканцэнтравана вялікіх капіта-

лаў. Таму купцам і мяшчанам даводзілася самім плаціць за

зямельныя ўчасткі, сыравіну і рабочую сілу. 3 гэтай прычыны

канкурыраваць з вотчыннікамі ім было вельмі цяжка, а часам і

немагчыма. Селянін, па сутнасці, не мог пакінуць вёску, паме-

шчыцкую гаспадарку і перасяліцца ў горад. У такіх умовах

пачалося прымусовае перасяленне яўрэяў з памешчыцкіх маёнт-

каў у гарады і мястэчкі. Яны павінны былі папоўніць гарадское

насельніцтва, якое засяродзіла ў сабе гандаль і рамяство.

Міністр унутраных спраў Куракін рэкамендаваў выкарыс-

тоўваць цяжкае матэрыяльнае становішча яўрэйскай бедна-

ты, спрабаваць стымуляваць рознымі льготамі вольны наём;

у выпадку ж няўдачы "прымушаць яўрэяў да найму на сукон-

ных фабрыках". Адпаведна з указаннем Куракіна віцебскі

губернатар прапанаваў кагалам (яўрэйскім абшчынам) тэр-

мінова прадставіць імянныя спісы беднякоў, каб мець магчы-

масць "прыняць усе меры для адпраўлення іх на фабрыкі".

Вялікія разбурэнні і страты нанесла гарадам вайна 1812 г.

Непасільныя для многіх мяшчан дзяржаўныя падаткі і павін-

насці суправаджаліся наўперызацыяй значнай часткі гарад-

скога насельніцтва.

У канцы 50-х гг. XIX ст. 16,5 тыс. рамеснікаў Беларусі

задавальнялі патрэбы ў сваіх вырабах не толькі жыхароў

горада, але і навакольнага вясковага насельніцтва.

Да пачатку 60-х гг. XIX ст. на Беларусі пераважала дроб-

ная вытворчасць, хоць, у параўнанні з 1796 г., яна скараціла-

ся па колькасці прадпрыемстваў у 2,3 раза (найперш за лік

вінакурняў), але прадукцыя яе істотна вырасла (да 7,1 млн.

руб.). У 1860 г. дробная прамысловасць па кошту прадукцыі

ўдвая пераўзыходзіла мануфактурную і фабрычную вытвор-

часці, разам узятыя. Рост адбываўся ў асноўным за кошт

узмацнення эксплуатацыі рабочых.

У першай палове XIX ст. развітай была вотчынная пра-

мысловасць. Гэта тлумачыцца тым, што памешчыкам нале-

жалі галоўныя каштоўнасці на Беларусі - землі, воды, лясныя

і выкапнёвыя багацці, прыгонныя сяляне таксама былі іх

уласнасцю.

Развіццю памешчыцкай прамысловасці спрыяў дазвол

мясцоваму дваранству з 1776 г. атрымліваць пазыкі ў цэнт-

ральных банках, з правам закладу маёнткаў разам з сялянамі

на 24 гады. У канцы 50-х гг. XIX ст. у банках было закладзе-

на каля 68% беларускіх сялян. Памешчыкам было значна

лягчэй, чым купцам і мяшчанам, арганізоўваць прамысловыя .

прадпрыемствы. Вотчынная прамысловасць карысталася бяс-

платнай сыравінай і дармавой рабочай сілай прыгонных ся-

лян. Перавага гірыгонніцкай працы на прамысловых прадпры-

емствах Беларусі была адметнай уласцівасцю яе эканамічна-

га развіцця. У пачатку XIX ст. на Беларусі налічвалася

больш за 50 буйных прадпрыемстваў, якія мелі да 200 рабо-

чых, 45 з іх належала памешчыкам.

На Беларусі найболын распаўсюджанымі былі перапра-

цоўчыя прадпрыемствы, якія працавалі на сельскагаспадар-

чай сыравіне, - вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукро-

выя, мукамольныя. Асаблівае развіццё атрымалі вінакурні.

Прычынай гэтай з'явы было тое, што адной з найважнейшых

прывілей шляхты яшчэ з часоў Рэчы Паспалітай было права

прапінацыі. Гэта азначала свабоду вырабу і продажу

спіртных напояў. Царскае заканадаўства толькі часткова аб-

мяжоўвала гэтае права. 3 1796 па 1859 гг. вытворчасць пра-

дукцыі вінакурняў у Беларусі ўзрасла болын чым у 3,5 раза.

У гэты час з'яўляюцца і прадпрыемствы, заснаваныя на

вольнай працы. На суконнай мануфактуры Любамірскіх у

мястэчку Дуброўна ў 1814 г. быў 261 вольнанаёмны рабочы,

на суконнай мануфактуры віцебскага мешчаніна Рубанека -

221. У 50-х гг. XIX ст. значная колькасць вольнанаёмных

працавала на цукровых мануфактурах. Але большасць рабо-

чых былі прыгоннымі, якіх паны на кароткі тэрмін адпускалі

на заробкі.

У сярэдзіне 20-х гг. колькасць мануфактур павялічылася.

Калі ў 1796 г. на Беларусі налічвалася 8844 дробных прамыс-

ловых прадпрыемстваў (галоўным чынам вінакурні і млыны),

а таксама 53 мануфактуры, то на 1805 г. колькасць мануфак-

тур павялічылася да 104, а дробных прадпрыемстваў скара-

цілася да 6681. Пры гэтым прадукцыя і тых і другіх павялі-

чылася. Вядучай галіной вытворчасці была суконная (46

прадпрыемстваў з 2420 рабочымі). Пасля суконнай ішлі па-

латняная і шкляная галіны прамысловасці. Найбольш раз-

вітай у прамысловых адносінах у першай палове XIX ст.

была Гродзенская губерня. Там было сканцэнтравана больш

1/3 прадпрыемстваў і болып паловы рабочых Беларусі. Па

колькасці прадпрыемстваў яна займала 7-е месца сярод гу-

берняў Расіі.

Прамысловае развіццё беларускіх губерняў у другой

чвэрці XIX ст. паскорылася. Да сярэдзіны 40-х гг. усяго на

Беларусі было ўжо 215 прадпрыемстваў мануфактурнай пра-

мысловасці з 3920 рабочымі. Вядучай галіной прамысловасці

заставалася суконная, у якой у 50-я гг. працавала каля 1/4 усіх

рабочых. Разам з тым павялічваецца колькасць капіталістыч-

ных прадпрыемстваў, якія выкарыстоўвалі вольнанаёмную

працу. Гэта было звязана з тым, што на прыгонных мануфак-

турах прадукцыйнасць была нізкай, што прыводзіла да высо-

кага сабекошту прадукцыі і нізкай рэнтабельнасці прамысло-

вых гірадгірыемстваў. Напрыклад, у 1858 г. цукраварэнне ў

маёнтку Паскевіча ў Гомелі не толькі не дало ніякага пры-

бытку, але і прынесла страты на 4087 руб.

Такім чынам, прыгонныя мануфактуры ўжо не маглі пры-

носіць вялікія прыбыткі і таму паступова спынялі сваё існа-

ванне. Пачынаючы з 50-х гг. XIX ст. ідзе хуткі рост купецкіх,

капіталістычных прадпрыемстваў, якія выкарыстоўвалі воль-

нанаёмную працу. У 1860 г. да 45% усіх прадпрыемстваў

дзейнічалі на аснове вольнага найму.

У другой чвэрці XIX ст. ідзе ўзбуйненне вотчынных ма-

нуфактур. Некаторыя з іх ужо адносіліся да тыпу фабрыч-

на-заводскіх прадпрыемстваў, але рабочыя на іх па-раней-

шаму заставаліся прыгоннымі. Так, на металургічным за-

водзе князя Вітгенштэйна выкарыстоўвалася праца пры-

гонных сялян. Наёмная праца была яшчэ рэдкай з'явай.

Напрыклад, у суконнай прамысловасці Мінскай губерні

было 7 мануфактур, на якіх працаваў 131 рабочы, з іх 50 -

вольнанаёмныя, а астатнія - прыгонныя. Развіццё ману-

фактурных прадпрыемстваў стварала перадумовы для

ўзнікнення першых фабрык і заводаў.

Фабрыкі на Беларусі пачалі ўзнікаць у 20-я гг. XIX ст.

Першымі былі пабудаваны суконныя фабрыкі ў мястэчках

Хомск і Косава Кобрынскага павета. Тут былі ўстаноўлены .

паравыя рухавікі, якія з'явіліся на Беларусі на два дзесяткі

гадоў пазней, чым у Расіі. Буйным было цукровае прадпры-

емства князя Паскевіча ў Гомелі. На металаапрацоўчым

прадгірыемстве Бенкендорфа ў маёнтку Старынцы Чэрыкаўс-

кага павета працавала каля 900 рабочых. У 1841 г. пачаў

працаваць мукамольны завод капіталістычнага тыпу ў Магі-

лёве. На заводзе выкарыстоўваўся паравы рухавік, які што-

год перапрацоўваў у крупчатку 30 тыс. пудоў пшаніцы. Так

на Беларусі з'явіліся першыя прадпрыемствы з механізаванай

вытворчасцю прамысловых працэсаў. Пераход ад ручной

працы да механізаванай азначаў прамысловы пераварот, які

павінен быў прывесці да павышэння прадукцыйнасці працы і

стварыць новую арганізацыю вытворчасці - фабрычна-за-

водскую прамысловасць. У 1845 г. на Беларусі налічвалася 9,

2 Зак. 2283 33

у 1850 г. - 13, у 1860 г. - 30 фабрык, у тым ліку 8 - у ві-

накурнай, па 4 - у суконнай і металаапрацоўчай, па 3 - у цук-

раварнай, мукамольнай і лесапільна-гантарэзнай, па 1 - у

мылаварна-свечнай, смола-шкіпінарнай, паташнай і гарбар-

най вытворчасцях. Яны вырабілі прадукцыі на 1,6 млн. руб. і

па гэтаму паказчыку перавысілі 127 мануфактур.

Прамысловасць па-ранейшаму спецыялізавалася на пе-

рапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі. Таму прыкмет-

ную ўдзельную вагу мелі такія галіны прамысловасці, як

суконная (5152 рабочых, кошт прадукцыі каля 3 млн. руб.),

папяровая (539 рабочых, кошт прадукцыі звыш 2 млн. руб.),

шкляная (523 рабочых, кошт прадукцыі каля 200 тыс. руб.) і

інш. У 1860 г. агульны кошт прадукцыі прамысловасці дася-

гаў ужо 10,2 млн. руб., аднак агульная колькасць прамысло-

вых рабочых была невялікай.

Такім чынам, развіццё прамысловасці ў Беларусі ў пер-

шай палове XIX ст. характарызавалася сваімі асаблівасцямі.

Галоўнай з іх была даволі вялікая колькасць дробных прад-

прыемстваў. Фабрычная выгворчасць мела нізкую ўдзель-

ную вагу ў агульным выпуску прамысловай прадукцыі.

Дробныя прадпрыемствы (з колькасцю рабочых да 15 і без

прымянення паравых рухавікоў) давалі амаль 84% усёй пра-

мысловай прадукцыі, мануфактуры (прадпрыемствы з 16 і

больш рабочымі, з ручной працай) - 7,4%, фабрычныя (ма-

шынізаваныя) - да 9%.

Размяшчэнне прамысловых прадпрыемстваў у беларускіх

губернях было вельмі нераўнамерным. У канцы 50-х гадоў на

прадпрыемствах Гродзенскай губерні працавала больш пало-

вы ўсіх рабочых пяці паўночна-заходніх губерняў - 5112 ра-

бочых з 9714. У Магілёўскай губерні на прадпрыемствах

было 1882 рабочых, Мінскай - 815.

Найболыных поспехаў у дарэформенны перыяд дасягнула

суконная прамысловасць. Суконныя прадпрыемствы былі па-

стаўшчыкамі сукна для арміі, урад быў зацікаўлены ў іх

развіцці. У цыркуляры міністра ўнутраных спраў у 1808 г.

указвалася на неабходнасць павелічэння колькасці суконных

мануфактур у Беларусі. Для заахвочвання прадпрымальнікаў

апошнім даваліся дзяржаўныя пазыкі.

Сярод прадпрыемстваў Беларусі значнае месца займалі

папяровыя, шкляныя, жалезаапрацоўчыя, цагельныя заводы

ці фабрыкі. Яны працавалі на мясцовай сыравіне. Шкляная

прамысловасць, напрыклад, была сканцэнтравана ў Магілёў-

скай губерні, дзе знаходзілася 8 з 14 заводаў Беларусі. На іх

працавала 433 рабочых і выпускалася больш 90% усёй пра-

дукцыі шкляной прамысловасці.

У 30-я гады частка прадпрымальнікаў стварае новыя

цукровыя прадпрыемствы. "Цукровая гарачка" на Бела-

русі пачалася, галоўным чынам, у Мінскай і Магілёўскай

губернях. У 1833 г. у Карэлічах пачаў працаваць цукро-

вы завод. На ім працавала 150 рабочых. У Бабруйскім

павеце ў маёнтку Дабосна на цукровым заводзе паме-

шчыка Булгака ў 1839 г., у мэтах садзейнічання развіццю

цукровай прамысловасці, было арганізавана спецыяльнае

таварыства, Статут якога быў зацверджаны Камітэтам

міністраў.

Цукровыя заводы ў асноўным грунтаваліся на вольнана-

ёмнай працы, некаторыя з іх мелі паравыя рухавікі. На цук-

ровым заводзе памешчыка Скірмунта ў Парэччы Пінскага.

павета быў паравы рухавік, а ўсе рабочыя былі вольнанаём-

ныя (толькі на палях, дзе вырошчвалі буракі, працавалі пры-

гонныя). Завод вырабляў 900 пудоў цукру ў год.

Наогул у 1857 г. на Беларусі дзейнічала 13 цукровых

заводаў. На іх працавала 1164 рабочых, яны штогод выраб-

лялі 12,5 тыс. пудоў цукру, які прадаваўся не толькі на мясцо-

вым рынку, але вывозіўся і ў Маскву.

Аднак "цукровая гарачка" працягвалася нядоўга. Невялікія

цукровыя заводы Беларусі не вытрымалі канкурэнтнай бараць-

бы з больш буйнымі прадпрыемствамі Расіі, Украіны, Польшчы

і ў сярэдзіне 60-х гадоў XIX ст. спынілі сваё існаванне.

Нягледзячы на істотныя зрухі, развіццё прамысловасці Бе-

ларусі першай паловы XIX ст. было нязначным, а тэмпы

развіцця - маруднымі.

У мэтах павышэння прыбыткаў памешчыкі пачынаюць

займацца прадпрымальніцтвам, што станоўча ўплывала на

развіццё гандлю. Яны адкрываюць у сваіх маёнтках леса-

пільныя заводы, вінакурні. На пачатку XIX ст. у Беларусі

налічвалася 5215 вінакурняў, што складала 20% ад іх агуль-

най колькасці ў Расіі. Амаль у кожным маёнтку была свая

вінакурня.

Рост суконных мануфактур выклікаў попыт на воўну. Па-

мешчыкі разводзілі спецыяльную пароду авечак-мерыносаў,

шэрсць з якіх цалкам прызначалася на продаж. У 1860 г. у

Гродзенскай губерні налічвалася 240 тыс. мерыносаў, з якіх

здымалі да 68 тыс. пудоў воўны ў год для суконных фабрык.

Развіццё гандлю было цесна звязана са станам прамысло-

васці, сельскай гаспадаркі, плацежаздольнасці насельніцтва.

Феадальна-прыгонніцкая сістэма скоўвала развіццё ўсіх

галін народнай гаспадаркі, абмяжоўвала пашырэнне ўнутра-

нага рынку.

Знішчэнне прыгонных адносін з'яўлялася неабходнай пера-

думовай далейшага эканамічнага развіцця.

ЛЕКЦЫЯ 2

УРАДАВАЯ ПАЛІТЫКА

♦ "Польскае пытанне" і ўрадавая палітыка

♦ Урадавая палітыка ў галіне асветы

♦ Заканадаўства. Ідэі і рэаліі

♦ Канфесіянальная палітыка

"Польскае пытанне" і ўрадавая палітыка. Урадавая палі-

тыка ў першай палове XIX ст. звязана з імёнамі расійскіх

імператараў Аляксандра I і Мікалая I. Для эпохі Аляксандра I

(1801-1825) была характэрна палітыка "заходніцтва". Шыро-

кія колы еўрапейскай грамадскасці былі незадаволены выні-

камі французскай рэвалюцыі, якая не стварыла "царства ро-

зуму на зямлі", і ўмацоўвалі сваю веру ў эвалюцыйным,

рэфармісцкім шляху дзяржаўнага развіцця. Адсюль спроба

правядзення ў Расіі дзяржаўных пераўтварэнняў - "дней Алек-

сандровых прекрасное начало". Намер Аляксандра I павяр-

нуць краіну на шлях канстытуцыйнай манархіі і вырашыць

сялянскае пытанне сустрэў ва ўрадавых колах Расіі моцную

апазіцыю з боку кансерватараў, асабліва перад пагрозай на-

палеонаўскага нашэсця. Заходніцкі курс паступова згубіў

сваю дынаміку, а ў 20-х гадах ён змяніўся ўзмацненнем

самадзяржаўных тэндэнцый і расчараваннем імператара, які

ўсвядоміў правал сваёй палітыкі.

Перыяд кіравання Мікалая I (1825-1855) - гэта вяртанне

да традыцыяналісцкага шляху развіцця Расіі. Ідэалагічным

абгрунтаваннем гэтага шляху стала так званая "тэорыя афі-

цыяльнай народнасці", адной з праяў якой з'явілася ўмаца-

ванне асноў манархічнага праўлення і новая спроба выра-

шэння сялянскага пытання, якая выразілася ў стварэнні не-

калькіх сакрэтных камітэтаў.

Нягледзячы на розныя падыходы ў здзяйсненні ўнутранай

палітыкі, абодвух імператараў аб'ядноўвала імкненне выра-

шэння "польскага пытання". Падзелы Рэчы Паспалітай

паклалі канец існаванню адной з буйных дзяржаў Еўропы

і абумовілі ўзнікненне "польскага пытання". Польскае гра-

мадства ўвесь час імкнулася да аднаўлення страчанай дзяр-

жаўнасці і былой велічы. 3 ім салідарызавалася значная част-

ка беларускай (літвінскай) шляхты, якая аж да канца XIX ст.

марыла аб аднаўленні Рэчы Паспалітай і аўтаномнай Літвы ў

яе складзе. "Польскае пытанне" ўвесь час заставалася вос-

трым і аказвала ўплыў на ўсе сферы ўрадавай палітыкі, якая

праводзілася на тэрыторыі Беларусі. Гэта праявілася ў зака-

надаўчай, саслоўнай, нацыянальна-рэлігійнай палітыцы і ў

галіне асветы.

Без змены сваёй сутнасці, формы і метады гэтай палітыкі

мяняліся ў залежнасці ад палітычнай сітуацыі ў рэгіёне.

Большасць зямель Вялікага княства Літоўскага разглядаліся

як спрадвечна рускія. Таму адной з галоўных задач урад

лічыў вяртанне страчаных пазіцый праваслаўя, ліквідацыі

ўплыву Рыма на ўнутраныя справы Расіі, асабліва царкоў-

ныя і асветніцкія.

Характар урадавай палітыкі на тэрыторіі Беларусі шмат у

чым вызначаўся канстытуцыяналістычнымі памкненнямі

Аляксандра I, які пагадзіўся з пастаноўкай пытання аб маг-

чымым аднаўленні дзяржаўнасці Польшчы. Гэта дапамагло

прыцягнуць да агульнаімперскай дзяржаўнай дзейнасці

дзеячаў Рэчы Паспалітай, у тым ліку А. Чартарыйскага і

М. Агінскага, садзейнічала стварэнню Царства Польскага

са сваёй канстытуцыяй і мясцовай адміністрацыяй.

Няўпэўненасць, якая існавала ў Аляксандра I адносна ме-

жаў будучай Полынчы, а магчыма, і дыпламатычныя мерка-

ванні прывялі да таго, што ўся тэрыторыя Беларусі была

ўключана ў склад Віленскай навучальнай акругі. Вынікам

такой палітыкі з'явілася ажыўленне польскага ўплыву ў галі-

не культуры і мовы, умацаванне пазіцый каталіцызму. Рас-

крыццё на пачатку 20-х гг. у Віленскім універсітэце тайных

студэнцкіх гурткоў, у якіх прымала ўдзел беларуская мо-

ладзь, паўплывала на змяненне ўрадавай палітыкі на Бела-

русі. 3 гэтага часу асноўным яе накірункам становіцца ўся-

мернае паслабленне польскага палітычнага і культурнага

ўплыву. Невыпадкова з Віленскай вучэбнай акругі у 1824 г.

былі выключаны і перададзены ў Пецярбургскую вучэбную

акругу дзве беларускія губерні - Віцебская і Магілёўская, а

А. Чартарыйскі вызвалены ад пасады папячыцеля акругі і

зменены М. Навасільцавым.

Курс гэты яшчэ больш узмацняецца ў канцы 20-х гадоў і

асабліва ў сувязі з паўстаннем 1830-1831 гг. Менавіта гэтым

тлумачыцца стварэнне Беларускай навучальнай акругі з дак-

ладна акрэсленымі адміністрацыйна-этнічнымі межамі бела-

рускай тэрыторыі. Урад імкнуўся даказаць, што гэта тэрыто-

рыя была здаўна "рускай" і развярнуў даволі шырокую выда-

вецкую дзейнасць па гісторыі, этнаграфіі і культуры Беларусі.

Саслоўная палітыка, якая праводзілася на тэрыторыі Бела-

русі, была накіравана на ўмацаванне пазіцый Расіі. У адносі-

нах да беларускага дваранства яна ўлічвала гістарычныя

асаблівасці, якія складваліся на працягу стагоддзяў. Расія не

ведала такой сацыяльнай групы як дробная шляхта, якая

часам набліжалася да становішча селяніна-аднадворца. Пра-

цэнт дваранскага саслоўя ў Расіі быў намнога ніжэй, чым у

Беларусі. Збяднелыя дваране ў Расіі гублялі свае прывілеі,

пераходзілі на дзяржаўную ваенную або грамадзянскую

службу. На Беларусі збяднелая шляхта юрыдычна нічым не

адрознівалася ад магнатаў і мела з імі аднолькавыя правы.

Розніца ў прававым статусе дваранства ў Расіі і Беларусі

была даволі значнай. У былой Рэчы Паспалітай шляхта не

заўсёды бясспрэчна падпарадкавалася дзяржаўнай уладзе. У

Расіі, дзе існавала неабмежаваная манархія, традыцыі палі-

тычнага жыцця былі зусім іншыя. Таму палітыка расійскага

ўрада ў адносінах да дваранства Беларусі яшчэ з канца XVIII ст.

вызначалася надзвычайнай асцярожнасцю.

Мясцовым дваранам прадастаўляліся ўсе правы і прыві-

леі, якімі валодала расійскае дваранства, дазвалялася карыс-

тацца "мясцовымі законамі", калі яны не супярэчылі

"расійскім". На тэрыторыі Беларусі да 1840 г. дзейнічаў Ста-

тут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Таму ва ўсіх указах,

якія выходзілі ў першай чвэрці XIX ст., падкрэслівалася, што