Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

валася, што камітэт з'яўляецца прадстаўніком усяго арганіза-

ванага беларускага насельніцтва Заходняй Беларусі і дама-

гаецца права народа на самавызначэнне.

Сярод часткі заходнебеларускай інтэлігенцыі пасля прыхо-

ду да ўлады Гітлера ў Германіі пашырыліся ўплывы ідэалогіі

нацыянал-сацыялізму. Сведчаннем гэтаму з'явілася арганіза-

цыя ў 1934 г. Ф. Акінчыцам і У. Казлоўскім "Беларускай

нацыянал-сацыялістычнай партыі". Аднак на працягу пяці

адоў свайго існавання яна з'яўлялася немшматлікай аргані-

зацыяй.

Прыняцце ў 1935 г. новай канстытуцыі, якая заканадаўча

абмяжоўвала дэмакратычныя правы і свабоды грамадзян,

збліжэнне з гітлераўскай Германіяй (у 1934 г. быў заключаны

германа-польскі пакт аб ненападзе) сведчылі аб узмацненні

палітычнай рэакцыі ў краіне. У гэтых умовах кіраўніцтва

КПЗБ адыходзіць ад ранейшых сектанцкіх пазіцый. Раша-

ючы паварот быў зроблены на II з'ездзе КПЗБ (8-18 мая

1935 г.). ЦК КПЗБ вызначыў задачу стварэння шырокага

дэмакратычнага, антыфашысцкага народнага фронту шля-

хам уцягвання ў яго арганізацый сацыял-дэмакратычных

партый, БХД на аснове агульнай барацьбы за дэмакратыч-

ныя свабоды, надзённыя сацыяльна-эканамічныя патраба-

ванні насельніцтва.

У жніўні-верасні 1935 г. адбыліся тры афіцыйныя сустрэ-

чы прадстаўнікоў ЦК КПЗБ і ЦК БХД. Была дасягнута да-

моўленасць па сумеснаму збору дэкларацый за адкрыццё

беларускіх школ, выданню беларускай граматыкі. Створаны

Цэнтральны школьны сакратарыят распаўсюдзіў у вёсцы

звыш 127 тыс. дэкларацый, 1259 заяў і 1205 інструкцый на

адкрыццё дзяржаўных пачатковых беларускіх школ. Бела-

рускае пытанне набывала значнасць і выходзіла на шырокую

палітычную арэну, стала прадметам дыскусій у польскім сей-

ме. Адбывалася радыкалізацыя інтэлігенцыі і студэнцкай мо-

ладзі. У 1935 1936 гг. у Вільні дзейнічала легальная антыфа-

шысцкая арганізацыя - Саюз студэнцкай лявіцы "Фронт", які

аб'ядноўваў студэнтаў і прадстаўнікоў інтэлігенцыі Вільні

432

розных нацыянальнасцяў. Арганізацыя выступала за ажыц-

цяўленне дэмакратычных і сацыяльных пераўтварэнняў, пад-

трымала права на самавызначэнне Заходняй Беларусі. Узна-

чальвалі арганізацыю прадстаўнікі польскай прагрэсіўнай

інтэлігенцыі Г. Дэмбінскі і С. Ендрыхоўскі. Яна выдавала

газету "Папросту".

КПЗБ рабіла захады па ўстанаўленню адзінства дзеянняў з

арганізацыямі ППС, Бунда і "Стронніцтва людовага" Вільні,

Беластока, Гродна, Баранавіч, Ліды, Сувалак і Ваўкавыска.

У аснову былі пакладзены асноўныя дэмакратычныя і сацы-

яльна-эканамічныя патрабаванні. На працягу канца 1935

пачатку 1936 г. агульныя камітэты і камісіі былі створаны на

некаторых прадпрыемствах Беластока, Вільні, Гродна, Бара-

навіч, Ваўкавыска. У 1936 г. адбыліся 184 забастоўкі, у якіх

удзельнічала каля 40 гыс. рабочых. Палітычныя выступленні

працоўных, мітынгі і дэманстрацыі, як правіла, каардынавалі-

ся адзінафрантавымі камітэтамі. Узмацнялася барацьба ся-

лян, накіраваная на адтэрміноўку падаткаў, супраць камаса-

цыі і канчатковай ліквідацыі сервітутаў. Шырокі рэзананс

атрымала забастоўка нарачанскіх сялян-рыбакоў, якая пача-

лася вясной 1935 г. У ёй удзельнічала каля 5 тыс. сялян з

больш чым 40 навакольных вёсак.

У жніўні 1937 г. пачалася агульнапольская забастоўка ся-

лян, якая ахапіла каля 10 млн. чалавек. Яе падтрымалі сяляне

Бельскага, Гродзенскага і Слонімскага паветаў.

У той самы час праводзілася акцыя ў абарону С. Прытыц-

кага, які, выконваючы прысуд КПЗБ, страляў у правакатара,

агента дэфензівы Стральчука. ў зале Віленскага акруговага

суда. Хваля пратэсту супраць смяротнага прысуду, якая пра-

водзілася і ў БССР, вымусіла польскія ўлады замяніць смя-

ротнае пакаранне пажыццёвым зняволеннем.

На ўздым нацыянальна-вызваленчага руху польскія кіру-

ючыя колы адказалі чарговай хваляй рэпрэсій. У пачатку

1936 г. быў арганізаваны судовы працэс над членамі аргані-

зацыі "Фронт" і беларускімі літаратарамі. У снежні гаго са-

мага года была забаронена дзейнасць ТБШ і БІГіКа. Такі лёс

433

спасціг у 1937 г. Саюз беларускіх настаўнікаў, у 1938 г.

Беларускі нацыянальны камітэт, іншыя беларускія арганіза-

цыі. Моцны ўдар вызваленчаму руху нанёс роспуск Выкан-

камам Камінтэрна ў жніўні 1938 г. Кампартыі Польшчы і яе

састаўных частак: Кампартыі Заходняй Беларусі і Кампартыі

Заходняй Украіны. Ён быў праведзены на аснове абвінавач-

вання аб пранікненні ў кіруючы актыў партыі агентаў дэфен-

зівы. Роспуску папярэднічалі рэпрэсіі ў 1937 г. яго кіруючага

актыву. Яшчэ ў лютым 1936 г. органамі НКУС БССР быў

арыштаваны палітычны сакратар ЦК КПЗБ I. Лагіновіч, паз-

ней двойчы, у 1938 і 1939 гг., яму выносіліся смяротныя

прысуды. Рэпрэсіям падвергліся А. Славінскі, С. Мертэнс,

А. Альшэўскі, Р. Вольф, М. Майскі, М. Маслоўскі, А. Ро-

зеншайн, I. Сяменікаў, М. Словік, якія знаходзіліся ў БССР ці

былі выкліканы ў Мінск.

Такім чынам, у складаны час напярэдадні другой сусвет-

най вайны вызваленчы рух краю быў пазбаўлены кіруючага

цэнтра. Тым не менш, ён працягваўся, садзейнічаў развіццю

нацыянальнай і палітычнай самасвядомасці беларускага на-

сельніцтва, стрымліваў працэс паланізацыі нацыі.

ТЭМА VII

БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД

ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

Гістарыяграфія, крыніцы. Пачатак другой сусветнай вайны

супаў з важнай падзеяй у гісторыі беларускага народа - уз'яд-

наннем Заходняй Беларусі з БССР. Гэтая знамянальная падзея

выявілася ў шэрагу прац, апублікаваных напярэдадні Айчын-

най вайны. У апошнія гады пачалося паглыбленае вывучэнне

ваенных падзей 1939 г. і сацыяльна-палітычных пераўтварэн-

няў у перадваенны перыяд у заходніх абласцях БССР. Яны

знайшлі асвятленне ў артыкулах У. Палуяна, У. Ладысева,

Л. Лыча, В. Селяменева, Я. Бараноўскага, А. Вялікага,

іншых аўтараў, змешчаных у зборніках: "Назаўсёды разам.

Да 60-годцзя ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР" (Мн.,

1999) і "Праблемы ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР.

Гісторыя і сучаснасць". Матэрыялы міжнароднай навукова-

тэарэтычнай канферэнцыі 17-18 верасня 1999 г. (Мн., 2000).

Цэнтральнае месца сярод даследаванняў па гісторыі Бела

русі перыяду Вялікай Айчыннай вайны займае гістарыяграфія

вайсковых аперацый на тэрыторыі рэспублікі. Першыя пра-

цы, прысвечаныя ваенным дзеянням савецкіх войскаў супраць

вермахта на Беларусі, з'явіліся ў канцы 40 - пачатку 50-х гг.

Іх аўтарамі былі І.Р. Караткоў і С.М. Шышкоў "Победа

Красной Армии в Белоруссии" (М., 1946), Я. Салдаценка "Со

ветская Армия - освободительница Белоруссии" (Мн., 1948),

М.М. Мінасян "Победа в Белоруссии: Пятый Сталинский

удар!" (М., 1952). Ваенныя дзеянні супраць нямецкіх захопні-

каў разглядаліся праз прызму пераможных аперацый Чырво-

най Арміі на Беларусі ў 1943-1944 гг.

У 60 80-х гг. паявіліся працы, у якіх упершыню навукова

аналізаваліся прычыны няўдач Чырвонай Арміі летам 1941 г.

Трагічным падзеям пачатковага перыяду Айчыннай вайны

прысвяцілі свае даследаванні В.А. Анфілаў "Начало Великой

Отечественной войны" (М., 1962), "Провал "блицкрига" (М.,

1974), М.К. Андрушчанка "Народное ополчение Белоруссии"

435

(Мн., 1980), "На земле Белорусии летом 1941 г." (М., 1985),

Я.С. Паўлаў "В суровом сорок первом" (Мн., 1985) і іншыя.

Найбольш расгірацаваным у айчыннай гістарыяграфіі з'яў-

ляецца гісторыя партызанскага руху на Беларусі супраць

нямецкіх акупантаў. Першыя працы - гэта брашуры і артику

лы партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў, арганізатараў парты

занскага руху - П.К. Панамарэнкі, М.В. Зімяніна, Ц.С. Гарбу-

нова. 3 канца 40-х гг. пачалі з'яўляцца і навуковыя

даследаванні ў выглядзе кандыдацкіх дысертацый С.Ф. Ажгі-

рэя, Н.Е. Гракава, Ф.В. Круглікава, П.Я. Цярэнцева і іншых

аўтараў. У навуковы абарот быў уведзены фактычны матэры-

ял па праблеме партызанскага руху. У 1951 г. з'яўляецца калек-

тыўная праца беларускіх гісторыкаў "Всенародная партизанс

кая война в Белоруссии против фашистских захватчиков" у

двух тамах. Аўтарства прысвоіў Л. Цанава, тагачасны міністр

Дзяржбяспекі БССР. У манаграфіі выкарыстана шырокая

крыніцазнаўчая база, дэтальна распрацаваны пытанні ства-

рэння і дзейнасці партызанскіх фарміраванняў, палітыкі

нямецкіх акупацыйных уладаў. Упершыню асветлена дзей-

насць Арміі Краёвай на тэрьггорыі рэспублікі.

Звыш 40 манаграфій і 100 кніг мемуарнага характару, якія

былі прысвечаны пытанням партызанскага руху і падпольнай

барацьбы на Беларусі, з'явілася ў 50-80-я гады. Асаблівае

месца сярод іх займае зборнік дакументаў і матэрыялаў у

трох тамах "Всенародная борьба в Белоруссии в годы Вели

кой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944)", трох-

томнік "Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-

фашистских захватчиков", чацвёрты том "Гісторыі Беларус-

кай ССР" (Мн., 1975), які цалкам прысвечаны падзеям другой

сусветнай вайны на Беларусі.

Значнае месца займаюць даследаванні нямецкага акупа-

цыйнага рэжыму на Беларусі ў 1941-1944 гг. Па адзначанай

праблеме выдадзены дзесяткі зборнікаў дакументаў і матэрыя-

лаў, манаграфій. Сярод іх працы М.М. Загарулькі, А.Ф. Юдзян-

кова "Крах экономических планов фашистской Германии на

временно оккупированной территории СССР" (М., 1970),

436

І.С. Краўчанкі, А.І. Залескага, В.П. Раманоўскага "Немецко-

фашистский оккупационный режим (1941-1944 гг.)" (Мн.,

1965), А.А. Фактаровіча "Крах аграрной политики немецко-

фашистских оккупантов в Белоруссии" (Мн., 1979) і інш.

Прадстаўнікі беларускай эміграцыі займаліся выданнем зборні-

каў, дакументаў, мемуараў і навуковых прац: "Другі ўсебела-

рускі кангрэс" (Мюнхен, 1954), "За дзяржаўную незалежнасць

Беларусі" (Лондан, 1960), К. Акула "Змагарныя дарогі" (Мюн

хен, 1962), Я. Малецкі "Пад знакам Пагоні. Успаміны" (Тарон-

та, 1976), I. Касяк "3 гісторыі праваслаўнай царквы беларус-

кага народу" (Нью-Йорк, 1956), А. Калодка "Напад палякаў

на Жодзішкі" // Зважай (Канада, 1979, № 4.) "Шнэк У. "Бела-

руская Краевая Абарона" (Мельбурн, 1984) і інш.

Новы этап у беларускай гістарыяграфіі Другой сусветнай

вайны пачаўся ў 90-х гадах. Характэрнай з'явай гэтага перы-

яду стала спроба асэнсавання дасягненняў сучаснай

гістарычнай навукі, ліквідацыі некаторых "белых плям"

гісторыі антыфашысцкага руху на Беларусі. У першую чаргу

гэга тычыцца гісторыі стварэння і дзейнасці польскай Арміі

Краёвай у Заходняй Беларусі. Па гэтай тэматыцы з'явіліся

кнігі Ю. Весялкоўскага "Што прывяло Армію Краёву на Бе

ларусь" (Лондан, 1995), В.І. Ермаловіча, С.У. Жумара "Ог

нём и мечом: хроника польского националистического подпо

лья в Белоруссии (1939-1953 гг.)" (Мн., 1994) і Я.І. Сямашкі

"Армія Краёва на Беларусі" (Мн., 1994). Праблеме беларус-

кага калабарацыянізму прысвечана кніга А.К. Салаўёва "Бе

лорусская Центральная Рада: создание, деятельность, крах"

(Мн., 1995), манаграфія А. А. Кавалені "Прагерманскія саюзы

моладзі на Беларусі 1941-1944: Вытокі. Структура. Дзейнасць"

(Мн., 1999). Сістэма акупацыйнай прапаганды на Беларусі ў

1941-1944 гг. была прааналізавана ў манаграфіі С.У. Жумара

"Оккупационная периодическая печать на территории Белару

си в годы Великой Отечественной войны" (Мн., 1996).

Па-новаму пачынаюць ставіцца гісторыкі і да асобных

старонак антыфашысцкай барацьбы на Беларусі. У 1992 г.

была апублікавана манаграфія К.І. Дамарада "Партийное

437

подполье и партизанское движение в Минской области 1941—

1944", пазней калектыўная праца "Мінскае антыфашысцкае

падполле" (Мн., 1995). На старонках гэтых кніг многа новых

звестак аб мінскім падполлі 1941-1944 гг., дзейнасці яго

ўдзельнікаў. Асобнае месца займае "справа Кавалёва", дзе

ідзе размова аб вяртанні добрага імя аднаму з кіраўнікоў

савецкага падполля ў г. Мінску.

Адметнай асаблівасцю вылучаюцца працы, прысвечаныя

армейскім аперацыям на тэрыторыі Беларусі, - гэта манаграфіі

І.В. Цімаховіча "Битва за Белоруссию 1941-1944 гг." (Мн.,

1994), У.І. Лемяшонка "Вызваленне - без грыфа "Сакрэтна!"

(Мн., 1996). Трагічным падзеям чэрвеня-ліпеня 1941 г., звяза-

ным з акружэннем войскаў Заходняга фронту, прысвечана

манаграфія I. А. Басюка "Навагрудскі кацёл" (Мн., 1998).

У апошнія гады з'явіліся манаграфіі У. Е. Снапкоўскага

"Знешнепалітычная дзейнасць Беларусі 1944-1953 гг." (Мн.,

1997), А.В. Шаркова "Военнопленные и интернированные на

территории Беларуси (1944-1951 гг.)" (Мн., 1997), у якіх

асвятляюцца пытанні ўсталявання беларуска-польскай дзяр-

жаўнай мяжы ў 1944 г., лёс нямецкіх ваеннапалонных на

Беларусі.

Разам з тым многія гістарычныя сюжэты яшчэ чакаюць

сваіх даследчыкаў. Сярод іх змаганне беларусаў у складзе

польскай арміі ў гады Другой сусветнай вайны, савецкая

ваенная палітыка на Беларусі, стан гаспадаркі рэспублікі ў

час нямецкай акупацыі, палітыка нямецкіх уладаў, вайско-

выя аперацыі ў 1941-1944 гг. на Беларусі патрабуюць больш

дасканалага вывучэння.

ЛЕКЦЫЯ 22

ПЕРШЫ ЭТАП ВАЙНЫ

♦ Германа-польская вайна

♦ Уз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР

♦ БССР у перадваенныя гады

Германа-польская вайна. Лёс беларускага народа быў цес-

на звязаны з падзеямі другой сусветнай вайны, якая пачалася

з нападу Германіі на Польшчу 1 верасня 1939 г. Менавіта ў

гэты час адбылося ўз'яднанне беларускага народа ў адзінай

нацыянальнай дзяржаве.

Другая сусветная вайна пачалася ва ўмовах новай

расстаноўкі сіл ва ўсходняй і цэнтральнай Еўропе. Мюнхенс-

кае пагадненне паміж урадамі Германіі, Італіі, Англіі і

Францыі ў верасні 1938 г. адкрыла шлях для экспансіі гітле-

раўскай Германіі на ўсход. Дагавор аб узаемным ненападзе

паміж СССР і Германіяй ад 23 жніўня 1939 г. сведчыў, што дзве

вялікія краіны абышліся з суверэннай Польшчай прыкладна

так, як урадавыя колы Польшчы з тэрытарыяльнай цэласнас-

цю Беларусі ў час рыжскіх перамоў у 20-я гады.

Згодна з дадатковым сакрэтным пратаколам, прыкладзе-

ным да савецка-германскага пакта аб ненападзе, германскія

войскі не павінны былі перасякаць устаноўленую мяжу па

лініі рэк Нарэў, Вісла і Сан на выпадак ваеннага канфлікту

Германіі з Польшчай. Гэта азначала, што Заходняя Беларусь,

уключаючы заходнія паветы Беластоцкага ваяводства, у вы-

падку акупацыі тэрыторыі Польшчы Германіяй павінна была

адысці да БССР.

У першыя дні германа-польскай вайны, якая пачалася 1 ве-

расня 1939 г. нападам гітлераўскай Германіі на Польшчу,

савецкае кіраўніцтва, нягледзячы на спробы Гітлера пад-

ш турхнуць Сталіна да ваенных дзеянняў з Польшчай, заняло

пазіцыю чакання. Масква дала зразумець, як інфармаваў

германскае кіраўніцтва пасол граф Ф.-В. фон дэр Шуленбург, што

яе іншрэс - гэта заходнія раёны Беларусі і Украіны. 6 верасня

439

Савецкі Саюз правёў частковы прызыў рэзервістаў, а 11 ве-

расня быў аддадзены загад наркама абароны К. Варашылава

аб утварэнні Беларускага і Украінскага франтоў.

Ва ўмовах, калі амаль усе жыццёва важныя цэнтры

Польшчы былі заняты нямецкімі войскамі (14 верасня быў

акружаны г. Брэст, а 15 верасня паў Беласток і пад пагрозай

захопу апынуўся Львоў), былі апублікаваны пастановы ваен-

ных саветаў Беларускага і Украінскага франтоў. У іх ставі-

лася задача "пакласці канец прыгнёту працоўных Заходняй

Беларусі і Заходняй Украіны, прадаставіць поўную бяспеку

працоўным гэтых абласцей".

Раніцай 17 верасня войскі Чырвонай Арміі перайшлі са-

вецка-польскую мяжу. Беларускі фронт налічваў 200 802 сал-

дат і афіцэраў. Войскам фронту супрацьстаяла 45 тыс.

польскіх салдат і афіцэраў, з якіх прыкладна палова не была

ўзброена і не зведзена ў канкрэтныя воінскія адзінкі. Уздоўж

мяжы з БССР вузкай лініяй размяшчаліся польскія часці, якія

ўваходзілі ў склад корпуса пагранічнай аховы лікам 8 тыс.

чалавек і маракоў Пінскай рачной флатыліі колькасцю каля

2 тыс. чалавек. Сур'ёзнай збройнай сілы, якая магла б суп-

рацьстаяць як войскам Беларускага фронту, так і нямецкім

войскам на тэрыторыі Заходняй Беларусі не было.

Урад Польшчы прызнаў, што стану вайны краіны з СССР

няма. СССР таксама не аб'яўляў вайны Польшчы. Таму ў

загадзе Вярхоўнага галоўнакамандуючага ўзброеных сіл

Польшчы маршала Э. Рыдз-Сміглы 17 верасня польскім войс-

кам прадпісвалася не ўступаць у баі з савецкімі воінскімі

падраздзяленнямі, за выключэннем спроб раззбраення, ці яў-

ных баявых дзеянняў. Камандзіры польскіх часцей павінны

весці перамовы "ў мэтах выхаду гарнізонаў у Румынію ці

Венгрыю".

Становішча ўскладнялася тым, што сярод ваеннаслужа-

чых польскай арміі на "крэсах усходніх" знаходзілася шмат

рэзервістаў з ліку беларусаў, мабілізаваных яшчэ ў красаві-

ку -чэрвені 1939 года. Так, 20-я пяхотная' дывізія польскай

арміі, што размяшчалася на ўскраінах Слоніма, складалася

440

выключна з беларусаў. Не хапала ўзбраення, ваеннай амуні-

цыі. Часткі дывізіі былі перакінуты ў ваколіцы Плонска і

Млавы, што на мяжы з Усходняй Прусіяй. Па сведчанню

польскіх крыніц у баях з часцямі вермахта беларусы праявілі

мужнасць і адвагу. Прыклад мужнасці праявілі таксама мабілі-

заваныя беларусы ў баях на ўзбярэжжы Гдыні, пры абароне

Модліна і Хеля.

Гераічнай старонкай удзелу беларусаў у польска-нямецкай

вайне 1939 г. стала абарона Брэсцкай крэпасці. У час верас-

нёўскіх баёў 1939 г. гарнізон Брэсцкай крэпасці амаль на

40% быў з рэзервістаў-беларусаў, якія замянілі кадравыя

часці 9-й, 20-й і 30-й польскіх пяхотных дывізій.

Баі за крэпасць вяліся з 14 па 18 верасня 1939 г. Абаронцы

на чале з брыгадным генералам К. Плісоўскім адбілі 7 варо-

жых атак. Аднак, не атрымаўшы падмацавання, гарнізон крэ-

пасці быў вымушаны з 17 на 18 верасня пакінуць пазіцыі і

адысці ў паўднёва-заходнім накірунку. Дакладных звестак аб

стратах, якія панеслі абаронцы Брэсцкай крэпасці, няма. 3

польскіх і нямецкіх крыніц вядома, што польская вайсковая

групоўка "Брэст", якая з баямі пакінула крэпасць, налічвала

каля 2 тыс. салдат і афіцэраў з ранейшых 4 тыс. абаронцаў.

Нямецкі генерал Г. Гудэрыян у сваіх успамінах аб баях за

Брэст у 1939 г. адзначыў, што падначаленыя яму войскі ў час

штурму крэпасці ўзялі ў палон 8 афіцэраў і 980 салдат і

малодшых камандзіраў польскай арміі.

Такім чынам, для беларусаў узброенае змаганне з ня-

мецкімі войскамі пачалося яшчэ амаль за 2 гады да пачатку

Вялікай Айчыннай вайны. 3 300 тыс. польскіх вайскоўцаў,

што трапілі ў нямецкі палон, 40 тыс. назваліся беларусамі. Па

меры развіцця нямецкага наступлення ва ўмовах разрыву

сувязі паміж воінскімі часцямі многія камандзіры дэмабілі-

зоўвалі салдат.

Загад Э. Рыдз-Сміглы садзейнічаў таму, што ваенных дзе-

янняў паміж польскімі і савецкімі войскамі фактычна не было.

Згодна з гюльскімі крыніцамі было зафіксавана каля 40 вы-

падкаў супраціўлення пагранічных патрулёў, а таксама баі

441