Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

ды, звязаныя з правядзеннем камасацыі, дзяржава ўсклала на

сялянства. Сяляне павінны былі плаціць за камасацыю кож-

нага гектара ад 14 да 20 злотых, за складанне праектаў

меліярацыі, утрыманне землеўпарадчыкаў, перанясенне да-

рог і г. д. Пагэтаму камасацыя першапачаткова праходзіла

марудна. Да 1927 г. ёю было ахоплена больш за 60 тыс.

гаспадарак, якія атрымалі каля 600 тыс. га хутарской зямлі.

Аднак у мэтах пашырэння сацыяльнай базы сярод заходнебе-

ларускага сялянства ўрад паскорыў правядзенне хутарыза-

цыі як праз эканамічныя рычагі (выдача грашовых ссуд праз

крэдытныя таварыствы пад паручыцельства багатага селяні-

на), так і ў прымусовым парадку. У выніку да 1935 г. было

хутарызавана каля 50% сялянскіх гаспадарак.

Аграрная рэформа садзейнічала ліквідацыі паўпры-

гонніцкіх адносін, канцэнтрацыі сельскагаспадарчай вытвор-

часці. Умацаваліся пазіцыі заможнага сялянства, паскорыўся

працэс расслаення вёскі. Частка бяднейшых сялян у пошуках

лепшай долі выехала ў Заходнюю Еўропу, ЗША, Канаду,

краіны Лацінскай Амерыкі. Толькі ў першыя гады эканаміч-

нага крызісу 1929-1931 гг. з Заходняй Беларусі ў пошуках

працы выехала 53 тыс. чалавек. Па розных падліках з 1921

па 1939 гг. былі вымушаны пакінуць Заходнюю Беларусь

каля 130 тыс. чалавек. Гэта была другая вялікая хваля бела-

рускай эміграцыі.

Сацыяльная напружанасць у заходнебеларускім грамад-

стве паглыблялася рэжымам жорсткай палітычнай і нацыя-

нальнай дыскрымінацыі. Згодна з дадатковым пратаколам да

93 параграфа Версальскага трактата, падпісанага ў чэрвені

1919 г. паміж Польшчай і краінамі Антанты, нацыянальным

меншасцям гарантавалася права на маёмасць і ахову яе з

боку дзяржавы, свабода веравызнання, права навучання на

роднай мове, ужыванне яе ў судах і г. д. Гэтыя правы гаран-

таваліся таксама артыкулам VII Рыжскага дагавора, Кан-

стытуцыяй Рэчы Паспалітай 1921 г. Аднак на практыцы ўсё

было інакш. Беларусаў вельмі рэдка прымалі на працу ў

адміністрацыю, дзяржаўныя ўстановы. У дзяржаўных устано-

402

вах не дазвалялася карыстацца беларускай мовай. Рабочыя і

служачыя беларускай і яўрэйскай нацыянальнасцяў на чы-

гунцы, камунальных прадпрыемствах замяняліся палякамі. У

гмінных радах, павятовых сейміках кіравалі назначаныя адміні-

страцыйнымі ўладамі асобы польскай нацыянальнасці.

Рэакцыйная палітыка асабліва востра праявілася ў спра-

ве школьнай адукацыі. Да ўключэння ў склад Полынчы на

беларускіх землях функцыяніравала 359 беларускіх школ,

2 настаўніцкія семінарыі ў Барунах і Свіслачы, 5 агульна-

адукацыйных гімназій у Вільні, Радашковічах, Навагрудку,

Клецку і Нясвіжы. Урад існаванне беларускіх навучальных

устаноў палічыў несумяшчальным з інтарэсамі дзяржавы.

Таму да 1924 г. засталося толькі 37 беларускіх школ і

4 гімназіі з абмежаванымі правамі. Пад націскам нацыя-

нальна-вызваленчага руху польскі сейм вымушаны быў

прыняць 31 ліпеня 1924 г. распрацаваны ўрадам У. Грабскага

"Закон аб мове і арганізацыі школьнай справы для нацыя-

нальных меншасцяў". Беларуская дзяржаўная школа магла

быць адкрыта ў паветах, дзе беларусы складалі 25% насель-

ніцтва, і калі гэтага жадалі не менш 40 бацькоў дзяцей

школьнага ўзросту. Аднак закон замацаваў няроўнасць бе-

ларускай і польскай школ. Пры наяўнасці 20 подпісаў за

навучанне па-польску адкрывалася двухмоўная (польска-

беларуская) школа. Але нават і гэтае заканадаўства з перашко-

дамі ўводзілася ў дзеянне.

Вясной 1927 г. польскі ўрад зрабіў некаторыя захады, каб

паменшыць антыпольскія настроі. Міністр веравызнання і

публічнай асветы Г. Дабруцкі загадаў увесці вывучэнне бе-

ларускай мовы ў польскіх гімназіях, дзе пераважала беларус-

кае насельніцтва, прысвоіў статус публічных школ дзвюм

беларускім гімназіям у Вільні і Навагрудку, дазволіў ства-

рыць звыш двух дзесяткаў школ з беларускай мовай навучан-

ня і звыш 40 двухмоўных. Пачалася падрыхтоўка праграм і

падручнікаў для школ з беларускай мовай навучання. У пе-

рыяд праведзеных муніцыпальньгх выбараў беларусы атры-

малі каля 20% месцаў у гарадскіх і гмінных радах.

403

Аднак у 1928 г. мясцовая адміністрацыя атрымала ўсе

правы самастойна праводзіць нацыянальна-дзяржаўную палі-

тыку. Адкрытыя 18 беларускіх і 32 польска-беларускія шко-

лы з цягам часу былі амаль усе закрыты. Паводле дадзеных

афіцыйнай статыстыкі ў 1933/34 нав. г. на тэрыторыі Заход-

няй Беларусі налічвалася ўсяго 16 школ, дзе вывучалася бе-

ларуская мова, а ў 1939 г. налічвалася каля 5.

Польскіх школ таксама было недастаткова. У выніку

толькі 2/3 насельніцтва Заходняй Беларусі было пісьмен-

ным. На верасень 1939 г. 129 тыс. дзяцей школьнага ўзросту

заставаліся без аніякай адукацыі. Большасць прыпадала на

беларускамоўную вёску. Высокая плата за навучанне, бед-

насць і перашкоды з боку ўладаў абмяжоўвалі доступ у

сярэднія школы. На працягу 1932-1934 гг. Радашковіцкая,

Навагрудская і Клецкая беларускія гімназіі былі закрыты, а

Віленская была пераўтворана ў польска-беларускі філіял

дзяржаўнай гімназіі. У адзінай у краі ВНУ - Віленскім уні-

версітэце - доля беларусаў вагалася ў межах 1-2,8% ад

агульнай колькасці.

Беларускія газеты і часопісы радыкальнага напрамку часта

забараняліся і канфіскоўваліся, а друкарні, у якіх яны выдава-

ліся, штрафавалі. Калі ў 1927 г. легальна выдаваліся 23 бела-

рускія газеты і часопісы, то ў 1930 г. - 12, а ў 1939 г. - 8. Засталіся

ў асноўным праўрадавыя клерыкальныя выданні. Закрываліся

нешматлікія клубы, бібліятэкі, хаты-чытальні, створаныя ў

мінулыя гады намаганнямі беларускай грамадскасці.

Адной з праяў нацыянальнага ўціску была рэлігійная не-

цярпімасць польскага ўрада да праваслаўнага насельніцтва

Заходняй Беларусі. У 1924 г. ураду ўдалося дамагчыся аб'-

яўлення аўтакефаліі праваслаўнай царквы і вывядзення пра-

васлаўя ў Польшчы з-пад юрысдыкцыі Маскоўскага патры-

ярхату. Праваслаўная царква апынулася ў поўнай залеж-

насці ад адміністрацыйных уладаў. Да 1936 г. больш 1300

праваслаўных цэркваў былі пераўтвораны ў касцёлы. Ката-

ліцкае польскае духавенства стала моцным сродкам палані-

зацыі насельніцтва.

404

Палітыка прававой дыскрымінацыі нацыянальных мен-

шасцяў атрымала сваё лагічнае завяршэнне ў афіцыйнай зая-

ве міністра замежных спраў Ю. Бека на пасяджэнні Лігі На-

цый у Жэневе ў верасні 1934 г., што Польшча адмаўляецца

ад дадзеных раней гарантый аб ахове правоў нацыянальных

меншасцяў. Гэты дэмарш санацыйнага рэжыму з'явіўся выс-

новай па актывізацыі дзеянняў у правядзенні масіраванай

палітыкі далейшага апалячвання беларускага насельніцтва.

У кастрычніку 1936 г. Міністэрства ўнутраных спраў пад-

рыхтавала праект паскарэння асіміляцыі беларусаў. Пачаўся

ўзмоцнены працэс закрыцця беларускіх нацыянальных арга-

нізацый. У канцы 1938 г. у Польшчы іх фактычна не застало-

ся. У чэрвені 1939 г. беластоцкі ваявода Генрых Асташэўскі

падаў у Міністэрства ўнутраных спраў дэталёвую запіску па

канчатковай паланізацыі "ўсходніх крэсаў".

Культура і асвета. Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы,

культурнае жыццё ў краі працягвала развівацца. Заставаўся

галоўны яе носьбіт - народ.

Цэнтрамі культурна-асветніцкага жыцця краю з'яўляліся

нешматлікія беларускія гімназіі: у Вільні, Навагрудку, Клецку і

Радашковічах. Яны фарміравалі кадры нацыянальнай

інтэлігенцыі. Віленскую гімназію скончылі ў розныя часы мастакі

М. Васілеўскі, Р. Семашкевіч, В. Сідаровіч, паэты Н. Арсеннева,

X. Ільяшэвіч, А. Салагуб, дзеячы грамадска-палітычнага і куль-

турнага жыцця Заходняй Беларусі I. Дварчанін, Я. Шутовіч,

А. Клімовіч і інш. 3 Радашковіцкай гімназіяй звязаны жыццёвы

шлях М. Танка. У Навагрудскай гімназіі вучыліся сусветнавядо-

мыя вучоныя Л. Барысаглебскі, Б. Кіт.

3 канца 20-х гадоў нязначныя ўступкі ў галіне асветы

змяніліся хваляй рэпрэсій. Так у 1931 г. больш за 20 навучэн-

цаў Клецкай гімназіі за ўдзел у нацыянальна-вызваленчым

руху былі асуджаны на розныя тэрміны турэмнага зняволен-

ня. Палітычныя мэты ўладаў сталі асноўнымі задачамі

школьнай рэформы 30-х гадоў і прывялі да поўнага заняпаду

беларускія школы. Ідэя выхавання моладзі ў "актыўных ла-

яльных адносінах да польскай дзяржавы" стала асноўнай у

405

дзейнасці навучальных устаноў. Заходнебеларускае грамад-

ства страціла шанцы значна паправіць свой адукацыйны

ўзровень. Шматступеньчатае навучанне, высокая плата за

вучобу і іншыя новаўвядзенні яшчэ больш абмежавалі доступ

у сярэднія школы, ВНУ. У Заходняй Беларусі разгортвалі

сваю дзейнасць розныя польскія культурна-асветніцкія

арганізацыі і ўстановы, якія прапагандавалі шавіністычныя,

вялікадзяржаўныя ідэі.

У процівагу гэтаму курсу вялікую асветніцкую работу

праводзіла культурна-асветніцкая арганізацыя - Таварыства

беларускай школы. Акрамя правядзення школьных кампаній,

таварыства дапамагала ўтрымліваць беларускія гімназіі, ад-

крывала клубы, бібліятэкі, хаты-чытальні, стварала гурткі

мастацкай самадзейнасці, народныя хоры.

Культурна-асветніцкую работу праводзіў Беларускі

інстытут гаспадаркі і кулыуры, адчынены ў 1926 г. Пад яго

эгідай дзейнічала ў 1927 г. 22 бібліятэкі-чытальні, а ў 1929 г. -

37 бібліятэк. Інстытут праводзіў мерапрыемсгвы, прыстасава-

ныя да розных падзей беларускай гісторыі і культуры. У 1930 г.

урачыста былі адзначаны 30-я ўгодкі смерці Ф. Багушэвіча,

25-я ўгодкі творчасці Я. Купалы, творчыя вечары, прысвеча-

ныя памяці В. Эпімах-Шыпілы, М. Нікіфароўскага, мерапры-

емствы з нагоды абвяшчэння БНР.

Значная ўвага надавалася арганізацыі самадзейных і му-

зычных калектываў. У 20 30-я гг. плённа працаваў рэлігій-

ны хор у Вільні. Летам 1927 г. пры віленскім гуртку БІГіК

быў створаны народны тэатр, а ў 1929 г. гурткі вёсак Шат-

вічы, Свірыдавічы і Галяшчынкі Ашмянскага павета засна-

валі тэатральную аб'яднаную трупу пад кіраўніцтвам Вой-

цэха Шутовіча. Рэпертуар драматычных суполак звычайна

складаўся з п'ес К. Каганца, Я. Купалы, Л. Родзевіча, Ру-

шчанца, Ф. Аляхновіча і іншых аўтараў. У 30-я гг. арганіза-

цыя паказу беларускіх спектакляў натыкаецца на перашко-

ды мясцовай адміністрацыі. Гэта прывяло' да таго, што ў

другой палове 30-х гг. дзейнасць тэатральных суполак

амаль спынілася.

406

У Вільні працавала Беларускае навуковае таварыства

(БНТ). У вытокаў гэтай установы былі дзеячы нацыянальна-

га адраджэння В. Ластоўскі, Іван і Антон Луцкевічы. Члены

БНТ займаліся распрацоўкай беларускай навуковай

тэрміналогіі, перакладам на беларускую мову педагагічнай, ма-

стацкай літаратуры, выступалі з дакладамі і паведамленнямі па

гісторыі, літаратуры, фальклору і этнаграфіі Беларусі.

Пры таварыстве ў 1921 г. быў адкрыты Віленскі

беларускі гісторыка-этнаграфічны музей імя Івана

Луцкевіча. На працягу свайго існавання фонды музея

істотна папаўняліся. 3 археалагічных знаходак тут былі ка-

менныя сякеры, пярсцёнкі з пячаткамі полацкіх князёў Усяс-

лава і Барыса, пячатка Міндоўга і іншыя матэрыялы з рас-

конак 18 беларускіх паветаў. У музеі была цікавая калек-

цыя манет, медных крыжоў XI ст., старадаўняй зброі,

калекцыі кніг і грамат. Сярод апошніх былі такія каштоў-

ныя экспанаты, як Наваградскае Евангелле XIV ст.,

ілюстраванае Жухавіцкае Евангелле XIV ст., рукапісныя

кнігі XVI ст., Аль-Кітаб, шэраг іншых грамат вялікіх князёў

літоўскіх, каралёў Рэчы Паспалітай, частка пражскага вы-

дання Бібліі Ф. Скарыны, Статут ВКЛ 1588 г. з друкарні

Мамонічаў і іншыя каштоўныя экспанаты. Бібліятэка музея

налічвала больш за 14 тыс. тамоў. Пры музеі існаваў бага-

ты беларускі архіў. Музей шмат зрабіў у справе

папулярызацыі культурна-гістарычнай спадчыны. У чэрвені

1945 г. як адзінае цэлае музей быў ліквідаваны, калекцыі

падзелены паміж шэрагам музеяў, архіваў і бібліятэк.

Да актывістаў БНТ належаў грамадска-палітычны дзеяч,

гісторык і публіцыст Ад. Станкевіч. Яго намаганнямі была

створана ў Вільні беларуская друкарня імя Ф. Скарыны. Ня-

поўны спіс выдадзеных у ёй кніг складаў больш 146 назваў.

Ад. Станкевіч унёс пэўны ўклад у грамадскую думку Заход-

няй Беларусі. З'явіліся яго працы "Да гісторыі беларускага

палітычнага вызвалення" (Вільня, 1934) і "Хрысціянства і бе-

ларускі народ. Спробы сінтэзы" (Вільня, 1940). У іх паказана

месца беларускага народа, яго дзяржаўнасці і культуры ў

407

агульнаеўрапейскай супольнасці. Не страцілі сваёй навуко-

вай вартасці і працы В. Гадлеўскага - "Патрэба нацыяналь-

най ідэі", "Народ-нацыя", "Аб славянскай ідэі" і іншыя, апуб-

лікаваныя ў другой палове трыццатых гадоў.

Значны ўплыў на грамадскую думку аказала беларуская

літаратура. Ігнат Абдзіраловіч (сапр. Ігнат Канчэўскі) у сваёй

кнізе "Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускага сьветагляду"

(1921) падсумаваў уклад беларусаў у анталогію сусветнай думкі.

Працы Максіма Гарэцкага "Гісторыя беларускай

літаратуры" (1920), і "Хрэстаматыя беларускае літаратуры:

XI век - 1905 год" (1922) шырока выкарыстоўваліся ў нацы-

янальных гімназіях.

Галоўнай тэндэнцыяй у літаратуры 20-х гг. стаў раман-

тызм. Станоўчы ўплыў на беларускую паэзію аказала твор-

асць Уладзіміра Жылкі (1900-1933). Вершы яго зборнікаў

"На ростані", "3 палёў Заходняй Беларусі" ўзбагацілі патрыя-

тычную сімволіку лірыкі.

Уздым нацыянальна-вызваленчага руху ў другой палове

20-х гадоў выклікаў ажыўленне літаратурнага жыцця. У

паэзію прыйшла кагорта маладых сіл - Міхась Васілёк, Алесь

Салагуб, Піліп Пестрак, Валянцін Таўлай, Міхась Машара.

Новая плынь мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар і

знаходзілася пад уплывам Камуністычнай партыі Заходняй

Беларусі (КПЗБ). Вершы Міхася Васілька "У бой на акупан-

та", "Як я пана перанёс" і іншыя сталі праграмнымі творамі

вызваленчага руху.

Ідэямі класавага змагання Алесь Салагуб захапіўся пасля

адыходу ад рамантычнага ўспрымання свету. "Лукішскі

дзённік" А. Салагуба стаў узорам тагачаснай публіцыстыкі. У

заходнебеларускім камуністычным падполлі складваўся і све-

тапогляд В. Таўлая. Напісаная яшчэ ў час вучобы ў Віленскай

беларускай гімназіі паэма "Непераможныя" заклікала да

мужнасці ў змаганні.

У 1927 г. Ігнат Дварчанін выдаў "Хрэстаматыю новай

беларускай л ітаратуры (ад 1905 году)". Па ёй вучылася

не адно пакаленне заходнебеларускай моладзі. Багатую

408

публіцыстычную і літаратуразнаўчую спадчыну пакінуў

А. Луцкевіч.

У 30-я гг. у літаратурным жыцці значнае месца займалі тво-

ры X. Ільяшэвіча, Ф. Грышкевіча, А. Іверса, Ф. Аляхновіча.

Моцнае ўздзеянне на свядомасць грамадства аказала

публіцыстыка. Сярод твораў заходнебеларускай публіцы-

стыкі ў першую чаргу трэба назваць працы Б. Тарашке-

віча. Знаходзячыся ў польскай турме, ён перапрацаваў

"Беларускую граматыку для школ", пераклаў на беларус-

кую мову "Пана Тадэвуша" А. Міцкевіча, "Іліяду" Гаме-

ра. Публіцыстычнай завостранасцю і навуковай даклад-

насцю вызначаліся таксама многія артыкулы палітычнага

сакратара ЦК КПЗБ I. Лагіновіча, якія змяшчаліся пад

псеўданімамі: Лаўрыновіч, Кумельган у беларускіх дэмак-

ратычных выданнях. У жанры публіцыстыкі выступалі

таксама М. Краўцоў (Касьцевіч), У. Самойла. Верш

М. Краўцова "Мы выйдзем шчыльнымі радамі" (на му-

зыку У. Тэраўскага) стаў своеасаблівым гімнам у Заход-

няй Беларусі.

У творчасці заходнебеларускіх мастакоў П. Сергіевіча,

Я. Драздовіча, М. Сеўрука, Р. Семашкевіча, М. Васілеўскага

адлюстроўвалася прыгажосць роднай прыроды, самабыт-

насць беларускай культуры. У пачатку 30-х гадоў Я. Драздовіч

карцінамі-цыкламі "Жыццё на Марсе", "Жыццё на Сатурне",

"Жыццё на Месяцы" першым паклаў пачатак касмічнай тэме

ў беларускім выяўленчым мастацтве.

У культурным жыцці Заходняй Беларусі значнае месца

займала тэатральнае мастацтва. Тэатральныя пастаноўкі ў

пачатку 20-х гг. у Вільні ладзіла Беларуская драматычная

майстроўня, якую ўзначальваў Л. Родзевіч. Яе традыцыі ў

другой палове 20-х гадоў працягвалі гурткі ТБШ, БІГіК. У

сельскай мясцовасці значна пашырыўся рух мастацкай

самадзейнасці. Найбольш вядомым сярод самадзейных ка-

лектываў быў хор з в. Нягневічы на Навагрудчыне.

Аматарскія спектаклі і канцэрты ператвараліся ў сапраўд-

ныя святы.

Шмат карыснага ў справе прапаганды беларускай народ-

най музыкі зрабіў Рыгор Шырма. Ён стварыў некалькі

мастацкіх калектываў, кіраваў хорамі ў Пружанах, у

Віленскай беларускай гімназіі.

Нястомным прапагандыстам беларускай народнай песні

быў выдатны спявак Міхась Забэйда-Суміцкі з сям'і беззя-

мельнага селяніна в. Несцяровічы каля Ружан. Многія яго

выступленні (рэпертуар уключаў песні на 16 мовах свету)

трансліраваліся па радыё ў Парыжы, Празе, Нью-Йорку,

Лондане і іншых гарадах.

Такім чынам, нягледзячы на палітыку абскурантызму ўла-

даў, былі створаны вялікія духоўныя каштоўнасці, якія з'яўля-

юцца арганічнай часткай агульнанацыянальнай культурна-

гістарычнай спадчыны Беларусі і Еўропы.

ЛЕКЦЫЯ 21

НАЦЫЯНАЛЬНА-ВЫЗВАЛЕНЧЫ РУХ

♦ Вызваленчы рух пасля Рыжскага міру

♦ Дзейнасць палітычных партый і арганізацый краю

♦ Пошук шляху да адзінства дзеянняў

Вызваленчы рух пасля Рыжскага міру. Усталяваныя ў

краі пасля Рыжскага міру эканамічныя, грамадска-палітыч-

ныя і нацыянальныя адносіны абумовілі масавы вызваленчы

рух. Асноўныя сілы яго складалі дэмакратычная інтэліген-

цыя, палітычна актыўная частка рабочага класа і сялян-

ства. У ім удзельнічалі таксама прадстаўнікі дробнай і ся-

рэдняй беларускай нацыянальнай буржуазіі. Спецыфіка на-

цыянальна-вызваленчага руху Заходняй Беларусі заключа-

лася ў тым, што барацьба народных мас супраць сацыяль-

нага прыгнёту фактычна злівалася з барацьбой за нацыя-

нальнае вызваленне.

Нацыянальна-вызваленчы рух краю быў неаднародным па

свайму характару і мэтах. Лідэры яго памяркоўнага, правага

крыла Б. Тарашкевіч, А. Луцкевіч, А. Смоліч, Ад. Станкевіч,

Л. Дубяйкоўскі, Ф. Ярэміч лічылі, што змаганне з польскай

дзяржавай можа толькі пагоршыць сітуацыю беларусаў. Га-

лоўным павінна стаць змаганне за асвету на роднай мове,

стварэнне вытворчых кааператываў, удзел у парламенцкіх

выбарах. Нават Б. Тарашкевіч першапачаткова быў перака-

наны, што парламентарызм і польская дэмакратыя створаць

беларусам магчымасць поўнага нацыянальнага жыцця.

Іншую пазіцыю ў адносінах да польскай дзяржавы займалі

беларускія нацыянальныя дзеячы, верныя эміграцыйнаму ўра-

ду БНР у Коўне. Яны прадстаўлялі левы, радыкальны спектр

нацыянальна-вызваленчага руху, рашуча выступалі за пера-

гляд Рыжскага мірнага дагавора, патрабавалі аднаўлення не-

залежнай Беларусі ў яе этнаграфічных межах. Па ініцыятыве

В. Ластоўскага ў канцы верасня 1921 г. у Празе была скліка-

на Беларуская нацыянальна-палігычная нарада. Болыпасць

411