Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

У працах У. Палуяна і I. Палуяна "Революционное и наци

онально-освободительное движение в Западной Белоруссии в

1920-1939 гг." (Мн., 1962), У.А. Палуяна "Беларуская сялянс-

ка-рабочая грамада" (Мн., 1967), "Революционно-демократи

ческое движение в Западной Белоруссии 1927-1939 гг." (Мн.,

1978), А.М. Мацко "Революционная борьба трудящихся

Польши и Западной Белоруссии против гнета буржуазии и

помещиков" (Мн., 1972). А.А. Сарокіна "Аграрный вопрос в

Западной Белоруссии 1920-1939 гг." (Мн., 1968), У.Ф. Лады-

сева "Шлях да свабоды. 3 гісторыі рэвалюцыйна-вызвален-

чага руху ў Заходняй Беларусі" (Мн., 1978) на аснове выка-

рыстання новага дакументальнага матэрыялу былі адлюстра-

ваны многія маладаследаваныя пытанні гісторыі рэвалюцый-

нага і нацыянальна-вызваленчага руху, вызначаны склад і

сацыяльная структура яго ўдзельнікаў, накірункі і формы на-

цыянальна-вызваленчай барацьбы.

Сацыяльна-палітычным пераўтварэнням у краі пасля ўз'яд-

нання прысвечаны даследаванні І.О. Царук "В братском со

юзе. Социалистические преобразования экономики в запад

ных областях БССР. Сентябрь 1939 - июнь 1941 гг." (Мн., 1976),

Я.А. Місарэвіча "На освобожденной земле: Политическая ра

бота в западной области Белоруссии. Сентябрь 1939 - июнь

1941 гг." (Мн., 1989).

Ідэалагічныя ўстаноўкі прадвызначалі праблематыку на-

вуковых работ 60-80-х гг., у якіх пераважала гісторыка-

партыйная тэматыка. Розным аспектам дзейнасці Кампартыі

Заходняй Беларусі былі прысвечаны даследаванні Г.Б. Ватко-

віча "КПЗБ в борьбе за интернациональное единство грудя

щихся. 1929-1933 гг." (Мн., 1975), П.І. Зялінскага, М.А. Ра-

кевіча "Печать КПЗБ в борьбе за свободу" (Мн., 1977), П.І. Зя-

лінскага "Политическая работа КПЗБ в массах" (Мн., 1986),

С.В. Кабяка "Под знаменем пролетарской солидарности: Ком

партия Западной Белоруссии в борьбе за интернациональное

сплочение трудящихся. 1923-1929 гг." (Мн., 1979) і іншыя.

Паслабленне ідэалагічнага дыктату ў канцы 80-х гадоў садзейні-

чала паяўленню даследаванняў, у якіх больш грунтоўна раз-

392

глядалася дзейнасць беларускіх нацыянальна-дэмакратычных

партый і арганізацый, паказвалася іх роля ў супрацьдзеянні

палітыкі паланізацыі. У.Ф. Ладысеў "В борьбе за демократи

ческие права и свободы" (Мн., 1988); І.В. Палуян "Западная

Белоруссия в период экономического кризиса 1929 1933 гг."

(Мн., 1991). Але поўнасцю адысці ад ранейшага канцэпгу-

альнага ідэлагізаванага падыходу іх аўтары не змаглі.

3 прац польскіх гісторыкаў перыяду 50-80-х гг., у якіх

знайшлі адлюстраванне асобныя праблемы станаўлення і раз-

віцця руху ў Заходняй Беларусі, навуковую вартасць прад-

стаўляе шэраг зборнікаў "Sprawy białoruskie w II

Rzeczypospolitej" (Warszawa, 1984); a таксама зборнік "Ruch

robotniczy na Białostocczyźnie. Studie i materiały" (Warszawa,

1987); "Materiały z sesji popularno - naukowej, poświęconej

działalności Komunistycznej Partii Polski na terenie

Białostocczyzny" (Białystok, 1960). Прычым ацэнка польскімі

гісторыкамі асімілятарскага характару палітыкі кіруючых

колаў Польшчы ў асноўным супадала з пазіцыяй беларускіх

гісторыкаў.

Новыя падыходы характэрны для навуковых прац 90-х

гадоў. Пачалося пераасэнсаванне метадалогіі даследаван-

няў, больш аб'ектыўнымі сгалі ацэнкі асобных партый, ру-

хаў, дзеячаў Заходняй Беларусі. Тэта знайшло адлюстраван

не ў зборніку матэрыялаў першай Усебеларускай канферэн-

цыі гісторыкаў "Гістарычная навука і гістарычная адукацыя

ў Рэспубліцы Беларусь", (ч. I. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994),

у артыкулах А.М. Вабішчэвіча "Нацыянальная школа ў За

ходняй Беларусі 1921-1939 гг." // Беларускі гістарычны ча-

сопіс. 1994. № 3 і "Таварыства беларускай школы 1921-

1936 гг." // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 1; А.

Васільевай "Беларуская хрысціянская дэмакрагыя: першыя

крокі" // Старонкі гісторыі і культуры Беларусі (Мн., 1997),

У.Ф. Ладысева "Цяжкі шлях выпрабаванняў" // Беларускі

гістарычны часопіс. 1994. № 1, "Іосіф Каэганавіч Лагіновіч:

нарыс жыцця і палітычнай дзейнасці" // Беларускі гістарыч-

ны часопіс. 1996. № 3, 4 і інш., А. Хацкевіча "Арышты і

393

дэпартацыі ў заходніх абласцях Беларусі 1939-1941 гг." //

Беларускі гістарычны часопіс. 1994. № 1, 2. У публікацыях

канца 90-х гадоў практычна ўпершыню знайшлі асвятленне

ваенныя падзеі верасня 1939 г. у сувязі з падрыхтоўкай і

правядзеннем ваеннай аперацыі войскаў Беларускага фрон

ту (У.Ф. Ладысеў "Ваенныя падзеі верасня 1939 г. у лесе

беларускага народа" // Беларускі гістарычны часопіс. 1999.

№ 3), а таксама аб'ектыўны аналіз здзейсненых палітычных

і сацыяльна-культурных пераўтварэнняў у заходніх аблас

цях Беларусі ў верасні 1939 - чэрвені 1941 гг.: 36. "Назаўсё-

ды разам". Да 60-годдзя ўз'яднання Заходняй Беларусі з

БССР (Мн., 1999).

Важным дасягненнем беларускай гістарыяграфіі было па-

шырэнне крыніцазнаўчай базы даследаванняў. Гэтаму садзей-

нічала апублікаванне зборнікаў успамінаў удзельнікаў рэва-

люцыйна-вызваленчага руху: "У суровыя гады падполля: Ус-

паміны былых членаў КПЗБ - актыўных удзельнікаў рэвалю-

цыйнага руху ў Заходняй Беларусі" (Мн., 1958); "Вильнюс

ское подполье. Воспоминания участников революционного

движения в Вильнюсском крае 1920- 1939 гг." (Вильнюс,

1966); "Они не стали на колени": Сб. материалов и докумен

тов о концлагере Берёза Картузская (Мн., 1966); "Годы испы

таний и мужества" (Мн., 1973); "Жизнь, отданная народу:

статьи и речи С.О. Притыцкого, документы и воспоминания о

нем" (Мн., 1978); Н.С. Арэхва "Дела и люди КПЗБ: Воспоми

нания" (Мн., 1978); "Komuniści Białostocczysny. Wspomnienia"

(Białystok, 1960).

Асаблівае значэнне мае зборнік дакументаў і матэрыялаў

аб сацыяльна-эканамічным, палітычным становішчы насельніц-

тва краю, дзейнасці палітычных партый і арганізацый, забас-

говачным і нацыянальна-вызваленчым руху "Борьба трудя

щихся Западной Белоруссии за социальное и национальное

освобождение и воссоединение с БССР". Документы и матери

алы. Т. 1 (1921-1929 гг.) (Мн., 1962); Т. 2 (1929 -1939 гг.) (Мн.,

1972). На сённяшні дзень гэта пакуль што адзінае дакумен-

тальнае выданне па гісторыі Заходняй Беларусі.

394

ЛЕКЦЫЯ 20

УМОВЫ ЖЫЦЦЯ НАСЕЛЬНІЦТВА КРАЮ

Ў СКЛАДЗЕ ПОЛЬШЧЫ

♦ Прававы і эканамічны стан Заходняй Беларусі

♦ Культура і асвета

Прававы і эканамічны стан Заходняй Беларусі. Згодна з

другім артыкулам Рыжскага дагавора ад 18 сакавіка 1921 г.

да Польшчы адышлі Гродзенская губерня, Навагрудскі,

Пінскі, частка Слуцкага, Мазырскага і Мінскага ўездаў

Мінскай губерні, а таксама Ашмянскі, Лідскі, Вілейскі і

Дзісненскі ўезды Віленскай губерні. Яшчэ раней у пачагку

кастрычніка 1920 г. захопленыя Л. Жалігоўскім тэрыторыі

Віленскага, Свянцянскага і Трокскага ўездаў Віленскай гу-

берні, т. зв. Сярэдняя Літва таксама былі далучаны да

Полыпчы. Гэтыя тэрыторыі атрымалі ў гістарычнай літарату-

ры назву Заходняя Беларусь. У афіцыйных польскіх дакумен-

гах ужываецца назва "крэсы ўсходнія", шго азначае "ўсход-

нія ўскраіны" Другой Рэчы Паспалітай. Пастановай польска-

га ўрада яны былі раздзелены на 4 ваяводствы: Палескае,

Навагрудскае, Беластоцкае і Віленскае (апошняе да снежня

1925 г. насіла афіцыйную назву Віленская адміністрацыйная

акруга).

У ранейшай беларускай гістарычнай літаратуры гіа Заход-

няй Беларусі тэрыторыя, якая павінна была адпавядаць гэтай

назве, і адпаведна колькасны лік насельніцтва штучна пера-

болынваліся, ш го выклікае крытычныя заўвагі нольскіх гісто-

рыкаў. У яе склад уключаліся некаторыя этнічныя польскія

паветы Беластоцкага ваяводства, а гаксама Камень-Ка-

шырскі Палескага ваяводства з пераважаючым складам ук-

раінскага насельніцтва, на якія распаўсюджвалася сфера

дзейнасці Кампартыі Заходняй Беларусі. Гаворка можа весці-

ся толькі аб усіх сямі наветах Навагрудскага ваяводства,

пяці ўсходніх паветах Беластоцкага ваяводства (Гродзенскім,

Ваўкавыскім, Аўгустоўскім, часткова Беластоцкім і Са-

395

кольскім), васьмі з дзевяці паветаў Палескага і чатырох паве-

таў Віленскага ваяводства (Ашмянскім, Браслаўскім,

Вілейскім і Дунілавіцкім), часткова Віленска-Трокскім, Свян-

цянскім і Дзісненскім. Тэрыторыя гэтых паветаў паводле пад-

лікаў беларускага даследчыка 20-х гадоў Р. Паўстынскага,

які ўлічваў дадзеныя перапісу 1919 г. па Віленскай адмініст-

рацыйнай акрузе і перапісу 1921 г., складала 98 815 кзадрат-

ных кіламетраў (25,4% тэрыторыі Польшчы) з насельніцтвам

3171 тыс. чалавек.

Колькасць беларускага насельніцтва па перапісу 1921 года

штучна заніжана, што прызнаюць і многія польскія даслед-

чыкі. Называюцца лічбы ад 1,5 млн. чалавек (К. Сракоўскі),

да 2 млн. (Е. Тамашэўскі). Згодна з падлікамі беларускага

даследчыка Р. Паўстынскага беларусы складалі 2 млн. 371 тыс.

чалавек (звыш 74% насельніцтва краю). Яны ў асноўнай сваёй

масе (каля 88%) пражывалі ў вёсцы. Яўрэйскае насельніцтва

пражывала найбольш у гарадах і мястэчках і складала

385 109 чалавек (12,1%). Польскае насельніцтва на азначанай

вышэй тэрыторыі налічвала звыш 311 тыс. чалавек. Літоўцы

пражывалі ў асноўным у Віленскім ваяводстве. Дэмаграфіч-

ная структура насельніцтва краю ў сярэдзіне 20-х гг. змяні-

лася ў сувязі з рэпатрыяцыяй часткі бежанцаў, галоўным

чынам, беларускага паходжання, якія ў гады першай сусвет-

най вайны былі выселены ў глыб Расіі. На 1 ліпеня 1924 г.

вярнулася на Радзіму каля 500 тыс. чалавек.

Сярод польскіх і беларускіх гісторыкаў ідуць вострыя дыс-

кусіі аб эканамічным становішчы заходнебеларускіх зямель у

міжваенны перыяд. Некаторыя з іх імкнуцца даказаць, што

не ўсё было дрэнна на "ўсходніх крэсах", а эканоміка краю ў

той час развівалася па законах рынку ў залежнасці ад экана-

мічнай кан'юнктуры. Таму такія з'явы, як згортванне трады-

цыйных галін прамысловасці ў Заходняй Беларусі, продаж яе

прыродных багаццяў замежным манаполіям, тлумачаць эка-

намічнай інгэграцыяй, сусветным эканамічным крызісам, не-

жаданнем інвестараў укладваць свае капіталы ў развіццё

заходнебеларускіх зямель.

396

3 такімі аргументамі можна пагадзіцца толькі часткова

Галоўную ролю ў цяжкім эканамічным становішчы Заходняй

Беларусі адыгралі не гэтыя з'явы, а канкрэтныя мерапрыем-

ствы польскіх уладаў, якія разглядалі анексіраваныя землі як

сыравінны прыдатак. Пасля далучэння Заходняй Беларусі да

Польшчы адбыўся фактычны эканамічны падзел дзяржавы

на: а) цэнтральныя і заходнія ваяводствы, б) усходнія "крэсы"

(ускраіны). У першай частцы Полынчы заахвочвалася раз-

віццё прамысловасці, транспарту і гандлю. У другой - экано-

міка аднаўлялася марудна, новыя прадпрыемствы амаль не

будаваліся. На эканоміцы краю адмоўна адбіліся ўведзеныя

льготныя чыгуначныя тарыфы па вывазу з Заходняй Беларусі

сыравіны і ўвозу туды прамысловых тавараў з цэнтральных і

заходніх ваяводстваў Польшчы. Пераважная большасць пра-

мысловых прадпрыемстваў Заходняй Беларусі насіла дробны

характар. Так, у 1928 г., найлепшай эканамічнай кан'юнкту-

ры, дзейнічала каля 2 тыс. прадпрыемсгваў. Большасць з

гэтых прадпрыемстваў былі дробнымі, на 80 працэнтаў з іх

працавала ад 5 да 20 чалавек. Згодна з афіцыйнай статыс-

тыкай удзельная вага буйных прадпрыемстваў была вельмі

нязначнай. Было зарэгістравана ў 1928 г. адно буйное прад-

прыемства ў Навагрудскім ваяводстве з колькасцю звыш

1000 рабочых; 8 прадпрыемстваў ад 500 да 1000 чалавек

(Беластоцкім ваяводстве - 4, Віленскім - 2). У дрэваапрацоў-

чай, тэксгыльнай, будматэрыялаў і галінах лёгкай прамысло-

васці налічвалася толькі 89 прадпрыемстваў з колькасцю 100

і больш рабочых. На долю харчовай, мясаперапрацоўчай пра-

мысловасці прыходзілася 2/3 прадпрыемстваў і рабочых.

Разам з тым польскі ўрад з улікам стратэгічных інтарэсаў

сваёй дзяржавы ўносіў змены ў эканамічную палітыку ў Заход-

няй Беларусі. У лістападзе 1936 г. быў прыняты дэкрэт аб на-

кіраванні інвестыцыйнага руху ва ўсходнія ваяводствы. Прад-

угледжвалася змяншэнне тэрмінам на 5 гадоў падаткаў з пры-

быткаў ва "ўсходніх крэсах" Намячалася будаўніцтва дарог.

Адзінай галіной прамысловасці краю, якая набыла знач-

нае развіццё, была дрэваапрацоўчая, што прывяло да няст-

397

рымнай эксплуатацыі лясных багаццяў замежнымі манапо-

ліямі. 3 1921 па 1936 гг. плошча лясоў краю зменшылася на

400 тыс. га. Выключнае месца займалі прадпрыемствы па

вырабу фанеры, паколькі 3/4 усёй іх прадукцыі ішло на экс-

парт. Фабрыкі размяшчаліся ў асноўным у Белавежскай пу-

шчы і на Палессі. Яны бесперапынна працавалі нават у гады

эканамічнага крызісу. На лесараспрацоўках у Белавежскай

пушчы ў асобныя гады працавала да 17 тыс. чалавек. Най-

больш буйнымі прадпрыемствамі з'яўляліся запалкавая фаб-

рыка "Прагрэс-Вулкан" у Пінску, тытунёвая і фанерная ў

Гродне, фанерная фабрыка ў Мастах, шклозавод "Нёман" у

Лідскім павеце і фабрыка гумавых вырабаў "Ардаль" у Лідзе.

Самым буйным прамысловым цэнтрам краю быў Белас-

ток і яго прыгарады, дзе канцэнтраваліся прадпрыемствы

тэкстыльнай прамысловасці. На іх працавала ў сярэднім да

5 тыс. чалавек.

У прамысловасці, на транспарце колькасць рабочых у паў-

ночна-ўсходніх ваяводствах згодна з перапісам 1931 г. скла-

дала 128 тыс. Гэта было значна менш у параўнанні з агульна-

польскімі паказчыкамі. Большасць з іх было занята ў дрэва-

апрацоўчай і харчовай прамысловасці. Прычым, эканамічнае

становішча рабочых гэтага рэгіёна было горшым, чым у цэн-

тральных і заходніх ваяводствах краіны. Яго характэрнымі

рысамі з'яўляліся дамінаванне ручной працы, амаль поўная

адсутнасць тэхнікі бяспекі, фактычна неабмежаваны рабочы

дзень, антысанітарныя ўмовы працы, нізкі ўзровень заработ-

най платы. У 1925 г. зарплата рабочых-паліграфістаў у Вільні

складала 9,38 злотых, а ў Варшаве - 16,72 злотых у тыдзень.

На жнівень 1935 г. сярэдні заробак па Беластоцкаму ваявод-

ству складаў 0,55 злотых, Віленскаму - 0,58 злотых, Наваг-

рудскаму - 0,28 злотых, Палескаму - 0,42 злотых, у той час як

у Варшаўскім - 0,66 злотых, а для ўсёй Польшчы - 0,63 злотых

у гадзіну. Шырока распаўсюджаная сістэма штрафаў яшчэ

больш змяншапа заробкі рабочых.

Пастаянным спадарожнікам прамысловага развіцця было

хранічнае беспрацоўе. У выніку крызісу 1929-1933 гг. спынілі

398

працу 230 прадпрыемстваў, а колькасць рабочых у 1933 г.

зменшылася больш чым на 40%.

Пераход ад эканамічнага крызісу да ажыўлення прамыс-

ловасці праходзіў марудна. Толькі ў 1938 г. колькасць пра-

мысловых рабочых наблізілася да ўзроўню 1928 г. і склала

83,5% у параўнанні з 1913 г.

Трэба адзначыць, што прыкметна развівалася ў краі мяс-

ная і малочная прамысловасць. У Баранавічах, Беластоку і

Ваўкавыску працавалі мясакансервавыя заводы, якія нале-

жалі англійскай фірме "Крэсэкспарт". Пасля ўз'яднання За-

ходняй Беларусі з БССР у дакладной запісцы наркама мясной

і малочнай прамысловасці БССР на імя сакратара ЦК

КП(б)Б П.К. Панамарэнкі падкрэслівалася, што толькі адна

Палеская вобласць у 1939 г. вырабіла 1500 тон масла, а

Навагрудская вобласць у 1940 г. можа даць сыру каля 1400

тон. Такая колькасць адпавядала ўсёй праграме Беларусі.

Аналагічна выглядала Беластоцкая вобласць па вырабу мас-

ла.

Між тым сяляне пакутавалі ад малазямелля і беззямелля,

падатковага прыгнёту і чыноўніцкага самавольства. Больш

паловы ўсёй зямлі краю належала 3866 памешчыкам, зямсль-

ныя ўладанні складалі 4 209 584 га. Гэтая група памешчыкаў у

асноўным польскага паходжання налічвала толькі каля 1%

зямельных уласнікаў. Такой канцэнтрацыі зямельнай уласнасці

не было ні ў адной з тагачасных краін Еўропы. Асобныя зя-

мельныя магнаты, як Радзівіл, Патоцкі, Сапега, Тышкевіч,

Мейштовіч, Рачкевіч і іншыя, валодалі дзесяткамі тысяч гекта-

раў зямлі. Уладанні князя К. Радзівіла ў Столінскім павеце

складалі 155 200 га. Гаспадарак дробных памешчыкаў, замож-

ных сялян плошчай у 50-100 гектараў налічвалася 2912 (зя-

мельная плошча такіх гаспадарак складала 197 000 гектараў).

Найбольшую групу 450 591 прыватных сялянскіх гаспада-

рак у сярэдзіне 20-х гадоў складалі ўладанні памерам менш

50 га. Ім належала 3 066 886 га зямлі, г. зн. 41% прыватнага

землеўладання. Прычым гаспадарак, якія мелі ад 20 да 50 га

зямлі, налічвалася толькі 4,2 % (18 827).

399

Гаспадарак, якія мелі надзелы ад 8 да 18 га і ўтрымлівалі 2-

3 каровы, аднаго-двух коней, налічвалася каля 13%. У перыяд

сезонных работ частка іх карысталася наёмнай працай.

Болыдую групу складалі гаспадаркі зямельнай плошчай ад

2 да 5 га - 34,2% (153 944) і ад 5 да 10 га - 32,8 (147 961).

Гаспадаркі з зямельнымі надзеламі ніжэй 7-8 га не заўсёды

мелі магчымасць пракарміць сям'ю. Гаспадаркі ніжэй 2 га

зямлі складалі 14,3% (64 417 сялянскіх гаспадарак). Гэта была

паўпралетарская група катэгорыі сялян.

Лішак свабодных рабочых рук у сялянскіх гаспадарках з'яўляў-

ся крыніцай папаўнення таннай "арміі" сельскагаспадарчых рабо-

чых, якіх у розныя гады налічвалася ад 80 да 100 тыс. чалавек.

Існавалі рэшткі феадальных адносін: арэнда зямлі за адпра-

цоўкі або за частку ўраджаю, адпрацоўкі за права карыстан-

ня пашай, нарыхтоўкі дроў, натуральная плата за працу, на-

яўнасць сервітутаў, сістэма павіннасцяў па пракладцы новых

дарог, будаўніцтву і рамонту мастоў.

Усё гэта перашкаджала развіццю прадукцыйных сіл заход-

небеларускай вёскі. Каб знізіць сацыяльную напружанасць,

польскі ўрад пайшоў на аграрныя пераўтварэнні. Яны знайшлі

сваё здзяйсненне ў парцэляцыі (продажы праз зямельны банк

часткі памешчыцкай і дзяржаўнай зямлі), камасацыі (звядзен-

не ў адзін участак дробных сялянскіх палосак з адначасовым

высяленнем на хутар) і ліквідацыі сервітутаў (сумеснае карыс-

танне сялян і памешчыкаў выганамі, сенажацямі, пашамі).

Закон аб аграрнай рэформе быў прыняты польскім сеймам

яшчэ ў 1919 г. Ён прадугледжваў стварэнне дзяржаўнага

зямельнага фонду са свабодных зямель, што засталіся без

гаспадароў, а таксама дзяржаўных і часткі памешчыцкіх,

якія складалі лішак над устаноўленым максімальным паме-

рам маёнтка. Гэтыя невялікія ўчасткі (парцэлы) прызначаліся

для свабоднага продажу. У ліпені 1925 г. быў прыняты "За-

кон аб ажыццяўленні зямельнай рэформы". Змест гэтай рэ-

формы заключаўся ў продажы дробнымі ўчасткамі некаторай

часткі памешчыцкіх зямель і камасацыі . (хутарызацыі) ся-

лянскіх гаспадарак з ліквідацыяй сервітутаў.

400

На аснове закона "Аб надзяленні зямлёй салдат польскай

арміі" (снежань 1920 г.) польскі ўрад праводзіў палітыку зася-

лення заходнебеларускіх зямель ваеннымі каланістамі, бы-

лымі афіцэрамі і унтэр-афіцэрамі польскай арміі, так званымі

"асаднікамі". Яны атрымлівалі дарма ці па невысокай цане

зямельныя ўчасткі памерам ад 15 да 45 га. Ужо да канца

1924 г. у Заходняй Беларусі налічвалася звыш 5 тыс. асадні-

каў. Асаднікі былі узброеныя, сяліліся хутарамі, найчасцей

выконвалі абавязкі солтысаў, войтаў, засядацеляў, з'яўляліся

палітычнай апорай польскай улады на "ўсходніх крэсах".

Большасць з іх здавалі зямлю ў арэнду сялянам, што яшчэ

больш абвастрала сацыяльную напружанасць.

Распрадажа ішла па двух напрамках. Па лініі дзяржаўнай

парцэляцыі праз сельскагаспадарчы банк і спекуляцыйнай

парцэляцыі, якой займаліся памешчыкі і гандляры. Пры гэ-

тым урад прадастаўляў, галоўным чынам, зямельныя ўчасткі

асобам польскай нацыянальнасці. Так, у Навагрудскім і

Віленскім ваяводствах сярод тых, хто атрымаў зямлю ў 1919-

1932 гг., беларусаў было толькі 42,1%.

Купіць зямлю незаможным сялянскім гаспадаркам было

вельмі складана з-за яе вялікага кошту. Сярэдняя цана 1 гекта-

ра зямлі па прыватнай парцэляцыі дасягала 610-830 злотых.

Дзяржаўны банк за крэдыты на куплю зямлі браў не менш

12% гадавых. Акрамя таго памешчыкі выкарыстоўвалі права

выбару пакупніка і патрабавалі за зямлю больш высокую

цану, і нярэдка ў доларах.

Згодна з афіцыйнымі дадзенымі заходнебеларуская вёска

да 1935 г. у параўнанні з 1921 г. у сярэднім павялічыла свае

землеўладанні: бядняцкія гаспадаркі - 2,1 га, серадняцкія -

2,7 га, заможныя - 3,9 га. Буйное памешчыцкае землеўладан-

не ў выніку праведзенай дзяржаўнай і ўласнай парцэляцыі

скарацілася прыкладна на 17%.

Камасацыя праводзілася на аснове закона аб ліквідацыі

цераспалосіцы, прынятага сеймам у 1923 г. Аб'ектыўна ка-

масацыя была прагрэсіўнай з'явай і з'яўлялася працягам

вядомай сталыпінскай аграрнай рэформы. Аднак усе расхо-

401