Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

удзельнікаў (18 з 37) складалі дэлегаты Беларускай партыі

сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Удзельнікі нарады распраца-

валі план дзеянняў у новых палітычных умовах. У прынятай

рэзалюцыі падкрэслівалася, што Беларусь павінна быць не-

падзельнай і незалежнай дзяржавай. Рыжскі дагавор характа-

рызаваўся як трактат аб падзеле, а ўсталяваны парадак па

абодва бакі рыжскай мяжы - акупацыяй Беларусі дзвюма

суседнімі дзяржавамі. Таму "ўсе актыўныя беларускія сілы"

заклікаліся да барацьбы, выкарыстоўваючы ўсе магчымыя

сродкі супраць падзелу Беларусі. Было вырашана накіраваць

пратэст у Лігу Нацый з патрабаваннем адкінуць "польскі

імперыялізм за лінію рэк Нарэва і Буга". Курс, узяты бела-

рускімі эсэрамі на ўзброенае паўстанне, быў падтрыманы. У

спецыяльна прынятай рэзалюцыі нарады Ст. Булак-Бала-

ховіч быў названы аферыстам і ўзурпатарам, абвінавачаны ў

злачынствах і грабяжах над беларускім і яўрэйскім мірным

насельніцтвам. Супраць гэтай рэзалюцыі галасавалі дэлега-

ты прапольскай арганізацыі П. Алексюка "Беларуская нацы-

янальная сувязь".

Першапачаткова вызваленчы рух набыў пераважна ўзбро-

еную, партызанскую форму барацьбы. У паўночна-заходніх

паветах на Гродзеншчыне і Беласточчыне партызанскі рух

разгортваўся над кіраўніцтвам Беларускай партыі сацыялі-

стаў-рэвалюцыянераў. ЦК БПС-Р яшчэ летам 1921 г. ства-

рыў Цэнтральны беларускі паўстанцкі камітэт на чале з

У. Пракулевічам. Для аператыўнага кіраўніцтва парты-

занскім рухам быў створаны Галоўны беларускі штаб.

Літоўскі ўрад таксама падтрымаў лінію беларускіх эсэраў

на ўзброеную барацьбу, каб вырашыць пытанне аб "сярэдняй

Літве" на сваю карысць. 3 Літвы паступала паўстанцам

зброя, амуніцыя, выбуховыя рэчывы, грошы. На літоўска-

польскай мяжы ў мястэчку Мерач быў размешчаны штаб, які

кіраваў партызанскім рухам. Камандаванне штабоў астатніх

паўстанцкіх груп размяшчалася ў Аранах, Уцянах і Вільні.

Некаторыя з партызанскіх атрадаў і злучэнняў былі даволі

шматлікімі і добра арганізаванымі. У партызанскае злучэнне

412

пад камандаваннем Г. Шыманюка ("Скамарох"), якое дзейні-

чала на Беласточчыне, уваходзіла 12 партызанскіх атрадаў і

складала звыш 1000 чалавек. Пры партызанскім злучэнні

выдавалася газета "Беларускі партызан".

У падпольных паўстанцкіх структурах, якія ўзначальвалі

эсэры, згодна з дадзенымі Галоўнага штаба беларускіх

партызан, налічвалася ад 8 да 10 тыс. чалавек. Праўда, знач-

ная частка іх займалася земляробствам і не прымала ўдзелу ў

арганізаваных эсэраўскімі камандзірамі падрыўных акцыях.

У адпаведнасці з дырэктывай Галоўнага штаба беларускія

паўстанцкія структуры павінны былі ў канспіратыўных мэтах

дзейнічаць як асветныя гурткі, кааператыўныя арганізацыі,

царкоўныя брацтвы.

Пазіцыю эсэраў на разгортванне партызанскага руху ў

краі падзялялі члены падпольных арганізацый КП(б)Б. 3 Са-

вецкай Беларусі на падпольную работу былі накіраваны

ўдзельнікі рэвалюцыйных падзей 1917 г. і грамадзянскай вай-

ны С.А. Дубовік, С.Т. Мілер, М.А. Блінчыкаў, I. Гордзін

(А. Леановіч) і іншыя. Яны сталі затым кіраўнікамі падполь-

ных партыйных камітэтаў у Беластоку, Брэсце, Вільні. На

Палессі, Навагрудчыне і Віленшчыне партызанскі рух раз-

гортваўся галоўным чынам пад кіраўніцтвам камуністаў. Ён

з самага пачатку набыў выразны класавы характар. Сярод

вядомых кіраўнікоў партызанскай барацьбы былі камуністы

К.П. Арлоўскі, С.А. Ваўпшасаў, В.З. Корж, А.М. Рабцэвіч,

Д.І. Балашка, Д.Ф. Яблонскі, К. Н. Такушэвіч і іншыя.

Сацыяльную базу партызанскага руху складалі беларус-

кае сялянства, сельская інтэлігенцыя і рамеснікі. Асноўнымі

аб'ектамі нападу партызан з'яўляліся памешчыцкія маёнткі,

сядзібы асаднікаў і паліцэйскія ўчасткі. Так, узброеныя сяля-

не Вілейскага павета ў 1922 г. зрабілі напад на маёнтак

"Вішнёўка" і забілі яго ўладальніка. У час разгрому паліцэйс-

кага гарнізона (у снежні 1922 г.) былі знішчаны ў валасным

упраўленні спісы сялян-нядоімшчыкаў. У маёнтку "Шчэкаў-

шчына" таго ж павета праходзіў сход мясцовых памешчыкаў.

Сюды з'явіліся партызаны і папярэдзілі памешчыкаў, што калі

413

яны будуць і далей жорстка абыходзіцца з парабкамі і сяля-

намі, то і іх чакае лёс уладальніка маёнтка "Вішнёўка".

У ваколіцах мястэчак Араны, Радунь у 1922 г. дзейнічалі

ўзброеныя групы літоўскіх сялян, якія рабілі напады на па-

мешчыцкія сядзібы. Выступленні літоўскіх сялян супраць

польскай адміністрацыі ахапілі ўсю паўднёва-заходнюю час-

тку Віленшчыны і шэраг гмін Свянцянскага павета.

Хроніка партызанскай барацьбы на Гродзеншчыне лета-

восені 1922 года, адлюстраваная ў газеце "Беларускі парты-

зан", стракацела наступнымі звесткамі: разгромлена сядзіба

польскага асадніка каля мястэчка Скідаль, узарваны вузка-

калейны мост па рацэ Котра і разбурана на працягу аднаго

кіламетра чыгуначнае палатно, па якому лесапрамыслоўцы

вывозілі лес. У 1922 г. адбыліся 878, а ў 1923 г. - 503 парты-

занскія напады.

Польскі ўрад у адказ узмацніў паліцэйскі тэрор. Многія

тысячы сялян падвергліся арыштам і жорсткім катаванням у

паліцэйскіх участках і ў дэфензіве. Беларускі і польскі друк

таго часу падаваў жудасныя сцэны катаванняў, якія не ўсту-

палі сярэдневяковай інквізіцыі. Бацька Генрыха Шыманюка

Дзям'ян Шыманюк, - арыштаваны ў чэрвені 1922 г. разам з

19 аднасяльчанамі, пасля перанесеных катаванняў звар'яцеў,

а жонка Генрыха - Альжбета - "інтэлігентная і адукаваная

дама", па сведчанню польскага "Дзённіка Гродзенскага", так-

сама ўся была збіта, у сіняках і з пераламанай рукой.

У пачатку 1922 года польская дэфензіва з дапамогай права-

катараў, засланых у эсэраўскую паўстанцкую арганізацыю,

раскрыла яе структуру і правяла масавыя арышты. Частка

кіраўнікоў паўстанцкага эсэраўскага руху вымушана была

пакінуць тэрыторыю Заходняй Беларусі і засталася ў Літве.

Мноства сялян было кінута ў турмы. У канцы 1923 г. у

турмах Заходняй Беларусі знаходзілася 1300 палітзняволе-

ных. Большасць з іх абвінавачвалася за ўдзел у партызанскім

руху. У маі 1923 г. у Беластоку адбыўся першы такі працэс

над 45 беларускімі партызанамі, сярод якіх былі два дэпута-

ты сейма эсэры С. Баран і С. Якавюк. А ў красавіку 1925 г.

414

адбыўся "працэс 72-х" у Гродне над другой групай беларускіх

партызан, следства над якімі цягнулася звыш двух гадоў.

Партызан судзілі не толькі акруговыя, але і надзвычай-

ныя ваенна-палявыя суды. Яны выносілі смяротныя прыга-

воры. Так, ваенна-палявы суд у Беластоку 23 мая 1923 г.

прыгаварыў да расстрэлу партызанаў А. Тамашука, Я. Сахар-

чука, Я. Піцелюка, Д. Мартынюка і непаўналетняга П. Нічы-

парука за напад на паліцэйскі ўчастак у мястэчку Кля-

шчэлі Бельскага павета. Усяго да смяротнай кары ў

Польшчы ў 1923 г., па сведчанню старшыні Беларускага

пасольскага клуба Б. Тарашкевіча, было прыгаворана 109 ча-

лавек. Большасць асуджаных - жыхары Заходняй Беларусі

і Валыні.

Якасна новы этап развіцця нацыянальна-вызваленчага

руху быў звязаны з утварэннем у лістападзе 1922 г. беларус-

кай нацыянальнай фракцыі ў польскім сейме.

Напярэдадні выбараў беларускія нацыянальныя палітыч-

ныя партыі ўтварылі Беларускі цэнтральны выбарчы камітэт

на чале з А. Луцкевічам для выпрацоўкі агульнай выбарчай

платформы і падтрымкі кандыдатаў у дэпутаты (паслы) сей-

ма. А. Луцкевіч з'яўляўся таксама прадстаўніком камітэта ў

створаным у Варшаве Цэнтральным выбарчым камітэце на-

цыянальных меншасцяў. У яго склад, акрамя беларусаў, ува-

ходзілі прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў: украінцы,

літоўцы, немцы і яўрэі.

Беларускае сялянства надтрымала блок нацыянальных

меншасцяў, які сабраў у Заходняй Беларусі 286 тыс. галасоў.

У кастрычніку 1922 г. у сейм было абрана 11 дэпутатаў.

А. Аўсянік, П. Мятла, Б. Тарашкевіч, Ф. Ярэміч прадстаўлялі

сацыял-дэмакратаў, С. Баран, С. Якавюк, У. Каліноўскі -

сацыялістаў-рэвалюцыянераў, Ад. Станкевіч - БХД, С. Рак-

Міхайлоўскі - прадстаўнік незалежных сацыялістаў, М. Ка-

хановіч і В. Рагуля з'яўляліся беспартыйнымі. Яны разам з

сенатарамі В. Багдановічам ад (БХД), А. Назарэўскім і

А. Уласавым (беспартыйныя) стварылі нацыянальную па-

сольскую фракцыю ў сейме.

415

Тактыка Беларускага пасольскага клуба (БПК) была на-

кіравана ў першую чаргу на адстайванне нацыянальных і

сацыяльных правоў беларускага народа шляхам унясення са-

цыяльных законапраектаў. Ужо ў снежні 1922 г. беларускія

паслы і сенатары запатрабавалі ад польскага ўрада выканан-

ня ўмоў культурна-асветнага характару, прадугледжаных

Версальскім і Рыжскім дагаворамі. На працягу 1922-1924 гг.

БПК было накіравана польскаму ўраду 12 запытаў аб гвал-

тах і ганеннях у гэтай галіне. Беларускія парламентарыі да-

магаліся адкрыцця беларускіх школ і курсаў, настаўніцкіх

семінарый, допуску беларускай мовы ў дзяржаўныя ўстано-

вы. Іх захады не заўсёды давалі станоўчыя вынікі, аднак

польскі сейм вымушаны быў прыняць "Закон аб мове і аргані-

зацыі школьнай справы для нацыянальных меншасцяў".

Шырокі водгук у грамадскасці атрымалі запыты дэпутатаў

у сувязі з фактамі паліцэйскай самавольнасці над жыхарамі

"ўсходніх крэсаў", якія затым публікаваліся на старонках дэмак-

ратычнай беларускай прэсы. Моцны рэзананс выклікалі сустрэ-

чы паслоў з насельніцтвам беларускіх сёл і мястэчак. У маі

чэрвені 1924 г. адбыліся такія сустрэчы з жыхарамі Лідскага,

Баранавіцкага, Слонімскага, Сакольскага, Вілейскага і Наваг-

рудскага паветаў. На іх былі абмеркаваны пытанні сацыяльна-

эканамічнага, культурнага і рэлігійнага характару, прыняты ад-

паведныя рэзалюцыі. Сабраны матэрыял склаў аснову "Інтэрпе-

ляцый беларускіх паслоў", выдадзеных БПК у снежні 1924 г. у

колькасці 5000 экзэмпляраў, распаўсюжаных затым у Беласто-

ку, Брэсце, Пінску, Баранавічах і Варшаве.

Нягледзячы на непаслядоўнасць у гактыцы БПК, разыхо-

джанні ў вырашэнні сацыяльна-эканамічных праблем і нацы-

янальнага пытання, дзейнасць клуба аказвала ўплывовае

ўздзеянне на грамадска-палітычнае жыццё, выхаванне нацы-

янальнай і палітычнай самасвядомасці насельніцтва. На фак-

ты паліцэйскага тэрору і нацыянальнага ўціску ў Польшчы

рэагавала французская прэса, і гэта ўлічвалі ўрадавыя колы

Польшчы. Парламенцкія легальныя сродкі барацьбы сталі

часткай нацыянальна-вызваленчага руху краю.

416

Актывізаваліся рабочыя, каб абараняць свае інтарэсы. 3

патрабаваннямі павысіць заработную плату выступілі рабо-

чыя Гродна, Брэста, Пінска і іншых гарадоў. Найбольш буй-

най была ўсеагульная забастоўка беластоцкіх тэкстыль-

шчыкаў у студзені-лютым 1923 г. У ёй удзельнічала звыш

12 тыс. рабочых, уключаючы і дробных рамеснікаў. Па

дадзеных інспектарата працы ў Заходняй Беларусі было за-

рэгістравана ў 1923 г. 590 калектыўных канфліктаў, у якіх пры-

нялі ўдзел 126 тыс. чалавек. Дынаміка развіцця рабочага

руху ў краі супадала з працэсамі палітычнага развіцця ў

Заходняй Еўропе. Улады вымушаны былі канстатаваць, што

ініцыятарамі і арганізатарамі выступленняў рабочых з'яўля-

юцца ў першую чаргу камуністы.

Дзейнасць палітычных партый і арганізацый краю. На харак-

тар нацыянальна-вызваленчага руху ў пачатку 20-х гг. моцнае

ўздзеянне аказвала Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцы-

янераў. Праграмныя патрабаванні БПС-Р: падзел без выкупу

памешчыцкіх зямель паміж сялянамі, нацыянальнае раўнапраўе

і дэмакратычныя свабоды, утварэнне незалежнай Беларускай

дэмакратычнай рэспублікі ў яе этнаграфічных межах і ў федэра-

цыі з Літвой спрыялі радыкалізацыі грамадства. Пасля таго як

чэкісцкія органы БССР у лютым 1921 г. арыштавалі 860 актыў-

ных членаў БПС-Р, уключаючы членаў ЦК і Мінскага губкама,

а затым дэпартавалі арыштаваных за яе межы, беларускія эсэ-

ры вымушаны былі абмежаваць сваю дзейнасць пераважна на

тэрыторыі Заходняй Беларусі і Літвы. У 1921-1923 гг. БПС-Р

заставалася найбольш масавай і ўплывовай беларускай палі-

тычнай партыяй, у шэрагах якой налічвалася звыш 10 тыс.

чалавек. Частка яе кіраўніцтва - Т. Грыб, П. Бадунова,

Я. Мамонька - знаходзілася ў Празе, В. Ластоўскі, А. Трафі-

маў, А. Цвікевіч - у Коўна, В. Маслоўская і іншыя - нелегальна

ў Вільні. ЦК БПС-Р у другой палове 1921 г. праявіў ініцыятыву

аб'яднаць усе беларускія дэмакратычныя сілы на барацьбу суп-

раць польскай акупацыі беларускіх зямель.

Ва ўмовах развіцця рэвалюцыйна-вызваленчага руху з ле-

вага крыла БПС-Р вылучылася і ў ліпені 1922 г. аформілася

14 3ак. 2283

417

як самастойная Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя. На

чале яе стаялі вядомыя ў той час дзеячы нацыянальна-выз-

валенчага руху: удзельнік слуцкага паўсгання публіцыст I. Лагі-

новіч, паэт і публіцыст Л. Родзевіч, грамадскі дзеяч А. Кан-

чэўскі, удзельнік грамадзянскай вайны А. Капуцкі. Яе

кіраўнікі ставілі задачу арганізацыі ўзброенага паўстання ў

Заходняй Беларусі і яе ўз'яднання з БССР. У сваіх тэарэтыч-

ных поглядах зыходзілі з канцэпцыі безбуржуазнасці бела-

рускага грамадства і самабытнага шляху развіцця рэвалю-

цыі ў Беларусі. Нацыянальнае вызваленне Беларусі, на іх

думку, аўтаматычна прывядзе і да сацыяльнага. Праз свой

часопіс "Наш сцяг", які неаднаразова закрывалі польскія ўла-

ды, таму ён выходзіў пад рознымі назвамі, прапагандавалі

ідэю стварэння рабоча-сялянскага ўрада, патрабавалі канфіс-

кацыі памешчыцкай зямлі і перадачы яе без выкупу ся-

лянам, 8-гадзіннага рабочага дня. Гэта паступова збліжала

яе ідэйна з падпольнымі камуністычнымі арганізацыямі краю.

Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя абапіралася,

галоўным чынам, на беларускую інтэлігенцыю. Уплыў

партыі на беларускае сялянства быў нязначны. Ва ўмовах

польскай акупацыі партыя не змагла выпрацаваць пасля-

доўную лінію ў нацыянальна-вызваленчым руху. Выступала

як палітычная апазіцыя, імкнучыся парламенцкімі сродкамі

дабіцца ад польскіх уладаў культурна-нацыянальнай аўта-

номіі Заходняй Беларусі, адчужэння зямлі ў буйных паме-

шчыкаў і перадачы яе малазямельным сялянам, дэмакра-

тычных свабод. Будучыня краю бачылася ў мірным эвалю-

цыйным шляху развіцця беларускага грамадства, захаванні

дробнай сялянскай гаспадаркі, аб'яднанай у кааператывы і

гаспадарчыя саюзы. Паміж яе лідэрамі А. Луцкевічам, Б. Та-

рашкевічам, С. Рак-Міхайлоўскім - з аднаго боку, П. Алексю-

ком, Л. Дубяйкоўскім, А. Більдзюкевічам, Паўлюкевічам - з

другога, узніклі вострыя рознагалоссі з-за таго, што апошнія

з пералічаных адкрыта супрацоўнічалі з польскімі ўладамі.

П. Аляксюк у снежні 1921 г. арганізаваў з'езд так званых

прадстаўнікоў Заходняй Беларусі ў Вільні, для таго каб

418

прызнаць польскую дзяржаўнасць. Былі пасланы прывіталь-

ныя тэлеграмы Ю. Пілсудскаму з падзякай за "вызваленне"

Заходняй Беларусі. Аднак арыентацыя на Польшчу не была

папулярнай у беларускім асяроддзі. Таму супрацьстаянне

закончылася ў верасні 1924 г. расколам і фактычнай сама-

ліквідацыяй партыі.

Набірала моц Беларуская хрысціянская дэмакратыя

(БХД), створаная яшчэ ў маі 1917 г. Яна прайшла складаны

эвалюцыйны шлях развіцця ад нешматлікай клерыкальнай

арганізацыі ў 20-я гады да масавай свецкай партыі ў сярэ-

дзіне 30-х гадоў. Ідэолагі і арганізатары партыі каталіцкія

ксяндзы, беларусы па паходжанню, Ф. Абрантовіч, Ад. Стан-

кевіч, В. Гадлеўскі, Л. Хвецька, адмаўляючы капіталізм як

лад жыцця, разам з тым негатыўна ставіліся да савецкай

улады і тэорыі класавай барацьбы. У пачатку 30-х гадоў

выступілі з абгрунтаваннем трэцяга, прамежкавага, эвалю-

цыйнага шляху развіцця грамадства.

У аснову практычнай дзейнасці БХД была пакладзена тэо-

рыя самабытнасці развіцця беларускай нацыі, прынцып са-

мавызначэння народаў, адмаўленне класавай барацьбы. Бе-

ларускі народ разглядаўся як бяскласавы, цалкам працоўны,

"сярмяжны" люд. Патрабаванні перадачы зямлі беззямельным

і малазямельным сялянам без выкупу ва ўласнасць, 8-гадзін-

нага рабочага дня, дэмакратычных свабод, адстойванне пра-

ва беларускага народа на самастойнасць у яго этнаграфіч-

ных межах мелі водгук сярод насельніцтва краю, у першую

чаргу каталіцкага веравызнання. БХД выступала супраць

аддзялення царквы ад дзяржавы, супраць выкарыстання

рэлігіі ў палітычных мэтах, за абавязковасць вывучэння

рэлігіі ў школах. У 1926 г. дзеячы БХД разам з кіраўнікамі

Беларускага сялянскага саюза (БСС) стварылі арганізацыю

культурна-гаспадарчага характару "Беларускі інстытут гас-

падаркі і культуры". Шляхам арганізацыі сельскагаспадар-

чай асветы, заснаваннем сельскагаспадарчых кааператываў,

стварэннем машынных станцый на вёсках кіраўнікам БХД

удалося значна паўплываць на бядняцка-серадняцкія сялянс-

419

кія масы, частку беларускай інтэлігенцыі каталіцкага вера-

вызнання. Да 1930 г. функцыяніравала 51 аддзяленне Інсты-

тута ў розных мясцовасцях Віленскага і Навагрудскага вая-

водстваў.

Супраць дзейнасці БХД выступалі дзяржаўныя і царкоў-

ныя ўлады. Цэнтральны друкаваны орган БХД "Беларуская

крыніца" нярэдка канфіскоўваўся, а ксяндзы, якія пропаведзі

гаварылі на беларускай мове, падвяргаліся паліцэйскім рэп-

рэсіям. Аднаго з лідэраў БХД Вінцэнта Гадлеўскага двойчы

(у 1926 г. і 1927 г.) арыштоўвалі польскія ўлады, і потым

асудзілі на два гады турэмнага зняволення.

Летам 1925 г. дэпутаты Беларускага пасольскага клуба

Ф. Ярэміч і В. Рагуля стварылі палітычную арганізацыю -

Беларускі сялянскі саюз. У сакавіку 1926 г. была прынята

палітычная праграма, якая змяшчала шэраг радыкальных

патрабаванняў: раздзел памешчыцкіх зямель і перадачу іх ва

ўласнасць малазямельным і беззямельным сялянам па пра-

цоўнай норме, скасаванне асадніцтва, самастойнасць бела-

рускага народа ва ўсіх яго этнаграфічных землях і інш. Ад-

нак неакрэсленасць у пытаннях тактыкі, адкрытая канфран-

тацыя лідэраў БСС з рэвалюцыйна-дэмакратычнымі аргані-

зацыямі не спрыялі пашырэнню ўплыву саюза сярод беларус-

кага сялянства. У канцы 1928 г. БСС распаўся.

Найбольш уплывовай з'яўлялася Камуністычная партыя За-

ходняй Беларусі. Яна была ўтворана 30 кастрычніка 1923 г. на

канферэнцыі Беластоцкага, Брэсцкага і Віленскага акруго-

вых камітэтаў Камуністычнай рабочай партыі Польшчы, што

адбылася нелегальна ў Вільні. КПЗБ уваходзіла ў склад Кам-

партыі Польшчы на правах тэрытарыяльна-аўтаномнай арга-

нізацыі, таму асобнай праграмы і статута не мела. У прак-

тычнай дзейнасці зыходзіла з тактычных установак, якія былі

прыняты на I (1928) і II (1935) з'ездах партыі і канферэнцыях.

Яны прадугледжвалі ажыццяўленне сацыялістычнай рэвалю-

цыі ў краіне, ліквідацыю памешчыцкага землеўладання і пе-

радачу зямлі сялянам без выкупіу, права на самавызначэнне

Заходняй Беларусі і далучэнне да БССР. Апошняя частка

420

гэтага патрабавання (далучэнне да БССР) была знята ў чэр-

вені 1931 г. на V пленуме ЦК КПЗБ у сувязі з падрыхтоўкай

савецка-польскага дагавора аб ненападзе.

Першымі арганізатарамі партыі былі С. Мертэнс (Скульскі),

А. Славінскі (Адам), С. Мілер (Шлёмка), С. Дубовік, А. Тама-

шэўскі (Стары). У час стварэння КПЗБ у яе шэрагах налічвала-

ся 528 чалавек. Важнае значэнне для камуністычнага руху ў

краі мела прыняцце 31 снежня 1923 г. у склад КПЗБ Бела-

рускай рэвалюцыйнай арганізацыі. Кіраўнікі БРА I. Лагі-

новіч (П. Корчык), А. Канчэўскі (Владэк) і А. Капуцкі (Лёкса)

згодна з дасягнутай дамоўленасцю былі кааптаваны ў склад

ЦК КПЗБ. У шэрагах БРА на момант аб'яднання налічвалася

каля 300 чалавек, звыш 500 спачуваючых. I. Лагіновіч, які ў часы

польскай акупацыі зведаў лагер інтэрніраваных і беспрацоўе, хут-

ка эвалюцыяніраваў ад эсэраўскай да марксісцкай ідэалогіі. У

снежні 1925 г. стаў палітычным сакратаром ЦК КПЗБ.

Зліццё падпольнага камуністычнага руху з эсэраўскім па-

шырыла сацыяльную базу нацыянальна-вызваленчага руху.

Нягледзячы на нелегальнае становішча, рэпрэсіі паліцэйскіх

уладаў, ішоў працэс арганізацыйнага ўмацавання КПЗБ. У

канцы 1924 г. налічвалася 2296 камуністаў, у 1927 г. - 3254.

Прыкладна трэцяя частка складу КПЗБ пастаянна знаходзі-'

лася ў турмах, а пазней - у створаным для "небяспечных

элементаў лагеры ізаляцыі" Бяроза Картузская.

У практычнай дзейнасці КПЗБ аказвалася падтрымка

(ідэйная, фінансавая і арганізацыйная) з боку савецкіх ула-

даў. У гэтых мэтах у ліпені 1924 г. было створана Бюро

дапамогі Кампартыі Заходняй Беларусі, якое затым у 1925 г.

было рэарганізавана ў Прадстаўніцтва ЦК КПЗБ пры

ЦК КП(б)Б. У Мінску функцыяніравала падпольная школа

падрыхтоўкі кадраў для нелегальнай работы ў краі. ЦК КПЗБ

здолеў наладзіць дзейнасць нелегальных друкарняў, выданне

з лістапада 1924 г. газеты "Чырвоны сцяг", часопіса "Баль-

шавік" і іншыя выданні на беларускай, польскай, яўрэйскай і

літоўскай мовах. У вялікай колькасці друкаваліся брашуры,

лістоўкі, адозвы.

421