Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

тай жывёлы скарацілася на 21,5%. Яшчэ больш скараціліся

пасяўныя плошчы Беларусі за гады вайны: пад жыта - на

20,6%, пад пшаніцу - на 23,3%, бульбу - на 37,7%.

Скарачэнне сельскагаспадарчай і прамысловай цывільнай

вытворчасці абумовіла рост цэн на прадукты харчавання і

асноўныя прамысловыя тавары ў 2-7 разоў. Пагоршылася

становішча насельніцтва Беларусі. Рабочыя і сяляне ў хуткім

часе пазбавіліся патрыятычных настрояў. Пачынаючы з 1915 г.,

назіралася нарастанне рабочага руху. Адбылося 12 забастовак

у 6 населеных пунктах, у якіх прынялі ўдзел крыху болып за

300 рабочых. У 1916 г. стачачны рух ахапіў 11 населеных

пунктаў Беларусі, а колькасць забастоўшчыкаў склала 1800.

Асноўным патрабаваннем стачачнікаў з'яўлялася павышэнне

заработнай платы ў сувязі з пагаршэннем жыцця. Выключэн-

нем стала толькі выступленне часткі рабочых і служачых Го-

мельскага чыгуначнага вузла ў красавіку 1915 г., у ходзе якога

яны выказалі пратэст супраць звальненняў па палітычных ма-

тывах. У параўнанні з Расіяй, дзе колькасць стачачнікаў вы-

расла ў 1916 г. да 1 млн. чалавек, рабочы рух на Беларусі быў

зусім нязначным.

Больш шырокі размах атрымалі сялянскія выступленні. У

многіх месцах Беларусі сялянскі рух выліўся ў пачатку вайны

ў своеасаблівую форму разгрому мабілізаванымі запаснымі

памешчыцкіх маёнткаў. Па сутнасці, гэта былі стыхійныя

пагромы, якія суправаджаліся рабаваннем маёмасці паме-

шчыкаў і гандляроў-яўрэяў у разліку на тое, што іх удзельнікі,

як "абаронцы цара і айчыны", не будуць пакараны.

Найбольш масавым сялянскі рух быў у Мінскім, Сен-

ненскім, Мазырскім, Ігуменскім і Рэчыцкім паветах. У той ці

іншай ступені гэты рух ахапіў 20 з 35 паветаў Беларусі.

Царскі ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі гэтых вы-

ступленняў. У Сенненскім павеце, напрыклад, па прыгавору

ваенна-палявога суда 4 чалавекі былі павешаны. У Ма-

зырскім павеце 13 чалавек таксама былі пакараны смерцю.

Многія ўдзельнікі выступленняў трапілі на катаргу і ў арыш-

танцкія роты.

242

У сувязі з ростам рэквізіцый і ваенных павіннасцяў анты-

памешчыцкія, антываенныя і антыўрадавыя настроі прадаў-

жалі нарасгаць. У 1915 г. адбылося 99 сялянскіх выступлен-

няў, супраць 36 у жніўні - снежні 1914 г., у 1916 г. - усяго 60,

у студзені - лютым 1917 г. - толькі 7 (усяго 202 сялянскія

выступленні). Уздым руху ў 1915 г. тлумачыцца рэзкім па-

гаршэннем становішча сялян у сувязі з пераносам баявых

дзеянняў на тэрыторыю Беларусі.

Даследаванні сялянскага руху сведчаць, што тут амаль не

было выстушіенняў беднякоў і сераднякоў супраць т. зв. кулакоў,

што ў савецкай літаратуры лічьшася адной з перадумоў сацыялі-

стычнай рэвалюцыі. Такіх выступленняў за перыяд вайны зафік-

савана толькі 6, прычым у 1916-1917 гг. іх наогул не было.

Буйныя ваенныя паражэнні царскай арміі ў кампаніі 1915 г.,

няўдачы баявых дзеянняў у 1916 г., велізарныя людскія, тэры-

тарыяльныя і матэрыяльныя страты выклікалі незадаволе-

насць салдат. Расло дэзерцірства. Адзначаліся выпадкі адмо-

вы цэлых часцей і злучэнняў ісці ў наступленне, братанне з

немцамі. Узмацнялася антыўрадавая агітацыя сярод салдат з

боку ўдзельнікаў рабочага руху, мабілізаваных у армію,

бальшавіцкіх агітатараў. У войсках успыхвалі хваляванні,

звязаныя з дрэнным забеспячэннем прадуктамі і абмундзірат

ваннем, недахопам зброі і боепрыпасаў. Усяго на Беларусі ў

гады вайны адбыліся 62 значныя хваляванні салдат.

Сярод іх найбуйнейшым было выстугшенне ў кастрычніку

1916 г. на размеркавальным пункце ў Гомелі. Паўстанне

ўспыхнула ў сувязі з арыштам аднаго з казакаў. На яго

абарону выступілі каля 4 тыс. салдат і матросаў, якія абяз-

зброілі каравул гаўптвахты і вызвалілі з-пад арышту больш

за 800 чалавек, знішчыўшы пры гэтым абвінаваўчыя да-

кументы. Некалькі рот, верных камандаванню, рассеялі

паўстанцаў. Пачаліся павальныя вобыскі і арышты. Ад-

нак 26 кастрычніка каля сотні салдат разагналі паліцэйскі

атрад, які займаўся вобыскамі, і ўварваліся на размеркаваль-

ны пункт, дзе з дапамогай салдат і матросаў зноў вызвалілі

арыштаваных таварышаў.

243

Царскія ўлады жорстка расправіліся з паўстанцамі. Да

суда былі прыцягнуты 16 чалавек, з іх 9 расстралялі, а ас-

татніх адправілі на катаргу і арыштанцкія роты. Але спыніць

працэс разлажэння арміі ўжо было немагчыма.

Узмацнялася апазіцыя ўраду ў Дзяржаўнай думе на чале з

партыяй кадэтаў. Распаўсюджваліся чуткі аб здрадніцтве ва

ўрадзе, у вярхах арміі і нават у царскай сям'і. Выспяваў

агульнанацыянальны крызіс.

Беларускі нацыянальны рух напярэдадні Лютаўскай рэва-

люцыі 1917 г. Вайна значна паўплывала на беларускі нацыя-

нальны рух. У жніўні 1915 г. у сувязі з набліжэннем фронту да

Вільні спынілася выданне "Нашай нівы". Частка дзеячаў нацы-

янальнага адраджэння была мабілізавана ў армію, іншыя эва-

куіраваліся з прыфрантавой паласы ў цэнтральную Расію. Усе

даваенныя беларускія нацыянальна-культурныя арганізацыі

распаліся, спынілася выданне беларускамоўных газет і кніг.

У занятай нямецкімі войскамі Вільні засталася невялікая

група актыўных беларускіх нацыянальных дзеячаў на чале з

братамі Антонам і Іванам Луцкевічамі, Алаізай Пашкевіч-

Кайрыс (Цёткай), Вацлавам Ластоўскім. Менавіта яны

ўвайшлі з беларускага боку ў так званы Віленска-Ковенскі

камітэт, створаны з прадстаўнікоў розных нацыянальнасцяў:

палякаў, літоўцаў, беларусаў і яўрэяў. Ва ўмовах агульнага

адступлення расійскай арміі і гаспадарчага бязладдзя царскія

ўлады перадалі камітэту кіраванне горадам. Цікава тое, што

губернатар Вяроўкін зацвердзіў гэты камітэт перад эвакуацы-

яй з Вільні і перадаў яму ўладу. Гэта бадай адзіны гістарычны

факт уступства царызму на карысць мясцовага насельніцтва.

У хуткім часе камітэт быў рэарганізаваны, на яго базе ства-

рыліся нацыянальныя народныя камітэты. Дзеячы камітэтаў

наставілі мэту - аднавіць незалежнасць Вялікага княства

Літоўскага. Гэту ідэю на словах мадтрымлівалі акупацыйныя

ўлады, масонскія ложы "Беларусь" (уваходзілі А. Луцкевіч,

У. Красноўскі і іншыя) і раней утвораная ложа "Літва".

У канцы 1915 г. утварыўся блок беларускіх, літоўскіх,

польскіх і яўрэйскіх грамадскіх арганізацый "Канфедэрацыя

244

Вялікага княства Літоўскага". Канфедэрацыя аб'яднала прад-

стаўнікоў розных нацыянальных рухаў вакол ідэі незалеж-

насці беларуска-літоўскай дзяржавы. Галоўным нунктам

апублікаванай у лютым 1916 г. праграмы канфедэрацыі было

ўтварэнне беларуска-літоўскай дзяржавы з сеймам у Вільні.

Сейм фарміраваўся на падставе агульных, простых і роўных

выбараў і станавіўся гарантам прававой роўнасці ўсіх этна-

саў краю. У межы канфедэрацыі ўключаліся Ковенская і

Віленская губерні, беларуская і літоўская часткі Гродзенскай

і Сувалкскай губерняў, літоўская частка Курляндскай і част-

ка Мінскай губерняў.

Але сама ідэя ўзнаўлення Вялікага княства Літоўскага на

той час была ўжо нерэальнай. Яна не знайшла шырокай пад-

трымкі сярод беларускага і літоўскага насельніцтва, не кажу-

ы ўжо пра іншыя нацыянальнасці. Літоўскія нацыянальныя

дзеячы баяліся, што ў супольнай беларуска-літоўскай дзяржа-

ве яны могуць быць падвергнуты асіміляцыі беларускай боль-

шасцю. Таму больш клапаціліся аб стварэнні сваёй нацыя-

нальнай дзяржаўнасці, знаходзячы пры гэтым гіадтрымку з

боку нямецкіх ваенных уладаў.

У сваю чаргу польскія памешчыкі і касцёл разгарнулі

інтэнсіўную дзейнасць па апалячванню беларусаў, заклікалі

да федэрацыі Беларусі і Літвы з Польшчай. Па меры адра-

джэння Польшчы як самастойнай дзяржавы пераважная част-

ка польскай грамадскасці Беларусі і Літвы паступова перай-

шла на пазіцыі партыі польскіх нацыянальных дэмакратаў,

выступала за далучэнне беларуска-літоўскага краю да

Польшчы.

Аднак у планы германскага ўрада не ўваходзіла стварэнне

ні незалежнай беларуска-літоўскай дзяржавы, ні федэрацыя

Беларусі і Літвы з Польшчай. Кайзераўская Германія была не

супраць замацаваць сваю ўладу на захопленых тэрыторыях.

Таму сгвораныя народныя камітэты выкарыстоўваліся аку-

пацыйнай уладай, якая праводзіла на захопленых землях дву-

рушніцкую палітыку. Палякам і частцы акаталічаных бела-

русаў абяцалі адраджэнне Польшчы, астатнім беларусам і

245

літоўцам - разгледзець пытанне аб утварэнні іх дзяржавы.

Такая палітыка германскіх акупацыйных уладаў прывяла на-

родныя камітэты да ўнутраных спрэчак, якія закончыліся ў

рэшце рэшт раснадам канфедэрацыі.

Разбурэнню канфедэрацыі садзейнічалі меры акупацыйных

уладаў па прадухіленню паглынання Беларусі Польшчай. Па-

водле загаду Галоўнакамандуючага ўсходнім германскім

фронтам фельдмаршала фон Гіндэнбурга ад 16 студзеня 1916 г.

беларуская мова абвяшчалася раўнапраўнай з польскай, літоў-

скай і яўрэйскай, і мела права ўжытку ў грамадскім, культур-

ным, асветным і адміністрацыйным жыцці.

Трэба адзначыць, што адраджэнне беларускай школьнай

справы пачалося раней загаду Гіндэнбурга. Першая беларус-

кая пачатковая школа была адкрыта ў Вільні яшчэ 13 ліста-

пада 1915 г. Па звестках польскага даследчыка Ю. Туронка

колькасць беларускіх школ восенню 1916 г. на акупіраванай

часгцы Беларусі ўзрасла да 50. Пашырэнне беларускай аду-

кацыі сутыкнулася з праблемай недахопу настаўнікаў, няста-

чай беларускіх школьных падручнікаў. Таму з кастрычніка

1916 г. пачалася падрыхтоўка настаўнікаў у настаўніцкай

семінарыі ў Свіслачы Ваўкавыскага павета. Тут атрымалі

гіадрыхтоўку 144 настаўнікі беларускіх школ.

У арганізацыі беларускай школьнай справы значную ролю

адыграў створаны ў пачатку 1916 г. у Вільні Цэнтральны

саюз беларускіх нацыянальных грамадскіх арганізацый. Пад

яго кіраўніцтвам было наладжана выданне падручнікаў і

школьных дапаможнікаў, адкрываліся школы, выданне газе-

ты "Гоман" ("Ноmаn"), якая друкавалася кірыліцай і лацін-

кай. Яна пачала выходзіць з 15 лютага 1916 г. два разы на

тыдзень пад рэдакцыяй В. Ластоўскага.

Вялікай падзеяй у культурным жыцці беларусаў на акупі-

раванай тэрыторыі з'явілася адкрыццё ў чэрвені 1916 г. у

Вільні Беларускага клуба, у рамках якога быў наладжаны

аматарскі тэатр. Ён налічваў 60 асобаў і меў сцэну ва ўлас-

ным распараджэнні. Акрамя тэатра былі адчынены беларус-

кая бібліятэка, кнігарня, кааператыўнае таварыства "Раніца",

246

дзіцячы прытулак "Золак", "Навуковае таварыства", "Бела-

рускі настаўніцкі саюз", якія спрыялі кансалідацыі беларускіх

нацыянальных сіл.

Беларускі нацыянальны рух рабіў першыя крокі і пачы-

наў выходзіць на міжнародную арэну. Беларускі народны

амітэт паслаў сваіх прадстаўнікоў у красавіку 1916 г. на

міжнародную канферэнцыю народаў Расіі ў Стакгольм, а ў

чэрвені таго самага года на III кангрэс нацый у Лазану.

Беларуская дэлегацыя на чале з В. Ластоўскім прадставіла

ўдзельнікам кангрэса мемарандум, у якім былі сфармулява-

ны палітычныя патрабаванні беларускага нацыянальнага

руху. У выступленні А. Луцкевіча на кангрэсе была выказа-

на ўпэўненасць, што народы Еўропы памогуць забяспечыць

Беларусі палітычныя і культурныя правы. У мемарандуме

беларускай дэлегацыі ўпершыню абаснавана ідэя "Злуча-

ных штатаў Беларусі", Літвы, Латвіі і Украіны ад Балтыйс-

кага да Чорнага мораў.

Але ўрадам краін Антанты, да якіх звярталіся беларускія

дэлегаты, патрэбна была царская Расія, якая і далей працяг-

вала б вайну з Германіяй. Таму яны засталіся глухімі да такіх

патрабаванняў.

Пасля распаду "Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўс-

кага" група дзеячаў беларускага нацыянальнага руху на

чале з рэдактарам "Гомана" В. Ластоўскім стварыла ў чэр-

вені 1917 г. заканспіраваную арганізацыю "Сувязь неза-

лежнасці і непадзельнасці Беларусі". Гэтая арганізацыя

была не толькі супраць краёвай аўтаноміі ў складзе Расіі

альбо Польшчы, але лічыла непрымальнай і федэрацыю з

Літвой. Яна паставіла сваёй галоўнай мэтай "стварэнне

незалежнай Беларусі ў яе этнаграфічных межах" і выступа-

ла за вольную дэмакратычную рэспубліку Беларусь. Га-

ворка ішла ўжо пра ўсе беларускія землі - і акупіраваныя

немцамі і падуладныя Расіі.

У той самы час назіраецца далейшае дыстанцыраванне

кіраўніцтва літоўскага нацыянальнага руху не толькі ад бе-

ларускага, але польскага і яўрэйскага. 3 дапамогай гер-

247

манскіх акупацыйных уладаў яны стварылі ў верасні 1917 г.

Літоўскую раду (Тарыбу) як вярхоўны орган Літвы.

У такіх умовах дзеячы беларускага руху выступілі за незалеж-

ную Беларусь і зрабілі стаўку на нямецкую акупацыйную ўладу.

Аб гэтым сведчылі рашэнні канферэнцыі прадстаўнікоў беларус-

кага нацыянальнага руху ў студзені 1918 года. У ходзе яе насупе-

рак Літоўскай тарыбе была створана Віленская беларуская рада

на чале з А. Луцкевічам. Віленская рада ўзяла курс на парыванне

сувязяў з Расіяй і стварэнне самастойнай дзяржаўнасці.

У канцы 1916 - пачатку 1917 гг. на тэрыторыі Беларусі,

якая ўваходзіла ў сферу дзейнасці расійскіх войскаў, пачына-

юць дзейнічаць розныя нацыянальныя арганізацыі, у асноў-

ным культурна-асветніцкія. Прыкладам у справе актывізацыі

нацыянальнай дзейнасці ў гэты перыяд становіцца Мінск, у

якім маладая беларуская інтэлігенцыя аб'ядноўвалася ў тава-

рыствы, клубы, гурткі, каб паспрабаваць заявіць аб сабе.

Асноўнымі цэнтрамі такіх аб'яднанняў інтэлігенцыі і моладзі

тады былі "беларускія хаткі". Звычайна па суботах у іх адбы-

валіся доўгія і змястоўныя вечарыны. На іх абмяркоўваліся

палітычныя пытанні, разбіраліся і асэнсоўваліся беларускія

нацыянальныя справы, арганізоўваліся спектаклі і іншыя

культурна-асветныя мерапрыемствы.

Беларускіх пісьменнікаў, паэтаў і мастакоў, публіцыстаў і

іншых культурных дзеячаў у Мінску аб'яднала "Беларуская

хатка", створаная па ініцыятыве мінскага аддзела "Беларус-

кага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны". У яе рабо-

це таксама, як і ў працы таварыства, прымалі актыўны ўдзел

тэатральныя дзеячы У. Галубок, У. Фальскі, вучоны А. Смоль-

скі, архітэктар Л. Дубяйкоўскі, літаратары Ядвігін Ш. (А. Ля-

віцкі), Зм. Бядуля, а таксама пазней вядомыя дзеячы бела-

рускага нацыянальнага руху: Я. Лёсік, Ф. Шантыр, 3. Верас

(Л. Сівіцкая) і іншыя. Шматлікія культурна-асветніцкія ме-

рапрыемствы былі прысвечаны актуальным праблемам гра-

мадска-палітычнага жыцця беларускага народа. Актыўны

ўдзел у працы мінскага аддзела Таварыства і ў "Беларускай

хатцы" прымаў М. Багдановіч.

248

Сусветная вайна пашырыла фронт барацьбы нацыяналь-

ных сіл Беларусі супраць самадзяржаўя. У гэты час спраба-

валі заявіць аб сваёй палітычнай ролі на Беларусі некато-

рыя прадпрымальніцкія гандлёва-прамысловыя колы бела-

русаў. У канцы 1916 г. у Мінску пад кіраўніцтвам ініцыятыў-

най групы палітычных дзеячаў, у якую ўваходзілі Р. Скірмунт,

П. Аляксюк, В. Чавусаў і некаторыя іншыя, была разгорну-

та праца па стварэнню партыі беларускіх народных сацыя-

лістаў (ПБНС). Сярод беларускіх ксяндзоў намецілася тэн-

дэнцыя да стварэння беларускай партыі на аснове хрысціян-

скай маралі.

Пашыралася дзейнасць беларускага нацыянальнага руху

сярод бежанцаў, асноўная маса якіх асела ў цэнтральных

губернях Расіі і Паволжы. Паводле афіцыйных звестак камі-

тэта вялікай князёўны Таццяны Мікалаеўны па аказанню

дапамогі пацярпелым ад ваенных дзеянняў колькасць бежан-

цаў з 5 заходніх губерняў складала 1 130 042 чалавек. Асноў-

ная маса бежанцаў была з Гродзенскай губерні - 750 680 чал.

Цэнтрамі беларускага нацыянальнага руху сталі Масква,

Петраград, Казань, Тамбоў, Саратаў, Калуга, Самара і

іншыя гарады, дзе бежанцы-беларусы ўтварылі свае суполкі і

згуртаванні. У кастрычніку 1916 г. Міністэрства ўнутраных .

спраў Расіі дазволіла выданне ў Петраградзе беларускіх га-

зет "Дзянніца" і "Светач" ("Swіеtаc"), якія выдаваліся пад рэ-

дакцыяй адпаведна 3. Жылуновіча і Э. Будзькі. Газета "Све-

тач", якая выдавалася рэлігійна-клерыкальнымі дзеячамі,

была разлічана на беларусаў у асноўным каталіцкага вера-

вызнання, прапагандавала ідэі адзінства беларусаў незалеж-

на ад іх сацыяльнай прыналежнасці, заклікала да ажыццяў-

лення "беларускага нацыянальнага ідэалу". У пачагку 1917 г.

яе выданне было спынена.

Газету "Дзянніца" выдаваў на свае сродкі 3. Жылуновіч.

Яна адлюстроўвала рэвалюцыйна-дэмакратычны характар

беларускага нацыянальнага руху, інфармавала пра дзейнасць

беларускіх таварыстваў у Петраградзе і Казані па аказанню

дапамогі пацярпелым ад вайны, паслядоўна выступала за

249

развіццё беларускай культуры і друку. На яе старонках дру-

каваліся творы 3. Жылуновіча (пад псеўданімам Акцуб А.Б.),

К. Буйло, А. Паўловіча, X. Чарнышэвіча, Ф. Шантыра і

іншых беларускіх нацыянальных дзеячаў, якія стаялі на рэва-

люцыйна-дэмакратычных пазіцыях.

Нацыянальна-рэвалюцыйны накірунак газеты выклікаў

незадаволенасць царскай цэнзуры. Таму цэнзары выкідвалі з

яе ўсе матэрыялы аб становішчы ў Беларусі і абвінавачвалі

газету ў тым, што нібыта служыла інтарэсам Германіі. 3-за

фінансавых цяжкасцяў і цэнзурных забарон выданне газеты

было спынена ў снежні 1916 г. на сёмым нумары.

Далейшы якасна новы этап развіцця беларускага нацыя-

нальна-вызваленчага руху звязаны з Лютаўскай рэвалюцыяй

1917 года.

ЛЕКЦЫЯ 14

ПАДЗЕІ ЛЮТАЎСКАЙ РЭВАЛЮЦЫІ Ў БЕЛАРУСІ

♦ Падзенне ўлады расійскага царызму

♦ Альтэрнатывы грамадска-палітычнага развіцця

♦ Уздым беларускага нацыянальнага руху

Падзенне ўлады расійскага царызму. Лютаўская рэвалю-

цыя падвяла рысу пад шматвяковай гісторыяй расійскай

манархіі і адкрыла шлях да дэмакратычнага развіцця Расіі.

Царская манархія пала настолькі раптоўна, што да сучаснага

моманту падзеі таго часу многія гісторыкі разглядаюць як

нейкі феномен. У замежнай гістарычнай літаратуры доўгі час

пераважала канцэпцыя стыхійнасці лютаўскіх падзей.

Савецкія гісторыкі проціпастаўлялі ёй канцэпцыю "вядучай

ролі бальшавіцкай партыі." У сучаснай расійскай гістарыя-

графіі набывае папулярнасць канцэпцыя ліберальна-масонс-

кага загавору.

Бясспрэчна, лютаўскія падзеі "выраслі" з вайны. Незадаво-

ленасць рабочых, сялян, салдат, даведзеных да крайняй гале-

чы вайной, гаспадарчай разрухай, голадам, - усё гэта

вылілася ў масавыя выступленні супраць царызму.

Пачатак рэвалюцыі паклалі масавыя забастоўкі, мітынгі і

дэманстрацыі рабочых 23 лютага 1917 г. у Петраградзе. 25 лю-

тага да рабочых сталі далучацца іншыя слаі гарадскога

насельніцтва, і рух стаў набываць характар усеагульнай

стачкі. Спробы ўладаў перайсці 26 лютага (нядзеля) да ак-

тыўных дзеянняў і прымяніць сілы саслужыла дрэнную служ-

бу. У панядзелак 27 лютага ў развіцці падзей наступіў раша-

ючы пералом. Салдаты раскватараваных у Петраградзе за-

пасных батальёнаў гвардзейскіх палкоў сталі пераходзіць на

бок мітынгаваўшых рабочых. Баявыя дружыны з рабочых і

салдат захапілі 27 лютага Галоўны арсенал, тэлеграф, вакза-

лы, вызвалілі з турмаў палітычных зняволеных. Рэвалюцыя ў

Петраградзе перамагла. 2 сакавіка імператар Мікалай II

падпісаў адрачэнне ад прастола. Манархія ў Расіі перастала

251