Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

Адной з першых такіх публікацый з'явіўся зборнік артыкулаў

аб падрыхтоўцы і правядзенню Кастрычніцкай рэвалюцыі ў

Беларусі, напісаны ў 1918 г. М.І. Калмановічам, В.Г. Кноры-

ным, А.Ф. Мясніковым, В.С. Селязнёвым і інш. "Октябрьские

дни и их подготовка в Западной области: Штрихи и воспоми

нания" (Мн., 1919). У 20-я гады з’явіліся мемуарныя і навуко-

ва-даследчыя працы, у якіх былі сінтэзаваны партыйныя

ацэнкі і асабістыя ўспаміны. Асаблівую гістарычную вар-

тасць уяўляюць працы А.Р. Чарвякова "За Савецкую Бела

русь" (Мн., 1927); З.Ф. Жылуновіча "Два бакі беларускага

руху" (Полымя, 1922, № 3/4); "Беларускія секцыі РКП і

стварэнне Беларускай Савецкай Рэспублікі" (Полымя, 1928,

№ 10); В.Г. Кнорына "1917 год в Белоруссии и на Западном

фронте"( Мн., 1925) і інш.

Пэўны ўклад у развіццё нацыянальнай канцэпцыі гісторыі

Беларусі ўнеслі работы прафесійных гісторыкаў М.К. Любаў-

скага, У.М. Ігнатоўскага, а таксама зборнік "Беларусь. На-

рысы гісторыі эканомікі, культуры і рэвалюцыйнага руху

беларусаў" (Мн., 1924), у якім былі змешчаны артыкулы А. Бур-

біса, Я.Л. Дылы, З.Ф. Жылуновіча, У.І. Пічэты і інш. На

развіццё беларускай гістарычнай навукі ў гэты час значны

ўплыў аказвалі гісторыкі-прафесіяналы дасавецкай школы

Я.Ф. Карскі, М.В. Доўнар-Запольскі, У.І. Пічэта. Выданні 20-х

гадоў стваралі неабходны падмурак, на падставе якога павін-

ны былі разгортвацца далейшыя даследаванні.

3 пачатку 30-х гадоў у беларускай гістарыяграфіі асноўная

ўвага засяроджвалася на асвятленні дзейнасці балыпавікоў ся-

род салдат Заходняга фронту, падрыхтоўцы і ўстанаўленні

Савецкай улады на Беларусі. Нацыянальны рух быў прадстаў-

лены як контррэвалюцыйны, таму ўсе гістарычныя публікацыі

20-х гадоў трапілі ў спецсховішчы. Публікацыі па гісторыі

Беларусі тычыліся найперш сацыяльна-эканамічнай праблема-

тыкі. Працы С.Х. Агурскага, А.І. Зюзькова, В.Г. Кнорына

ўводзілі ў навуковы абарог частку новага фактычнага матэ-

рыялу, але на іх ляжаў адбітак спрошчаных падыходаў і заідэ-

алагізаваных ацэнак. У такіх умовах у першае пасляваеннае

дзесяцігоддзе пад непасрэдным кантролем ЦК КП(б)Б былі

напісаны "Тэзісы аб асноўных пытаннях гісторыі БССР" (Ч. I.

Мн., 1948) і першы том 'Тісторыі Беларускай ССР" (Мн.,

1954), апублікаваны работы Н.В. Каменскай "Утварэнне Бе

ларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі" (Мн., 1946);

"Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная рэвалюцыя і утва

рэнне БССР" (Мн., 1954), С.П. Маргунскага "Создание и

упрочение белорусской государственности 1917-1922 гг."

(Мн., 1958). У апошніх асноўная ўвага засяроджвалася на

асвятленні кастрычніцкіх падзей на Беларусі і дзейнасці баль-

шавікоў, праводзілася ідэя класавай непрымірымасці да іх

йалітычных праціўнікаў, замоўчваліся асобныя факты, якія

не ўкладваліся ў сталінскую метадалогію гісторыі. Адзнача-

ныя метадалагічныя падыходы праявіліся і ў тагачасных пуб-

лікацыях крыніц.

У другой палове 1950- 1980-х гг. паявіліся больш збаланса-

ваныя канцэпцыі гісторыі дарэвалюцыйнай Беларусі. Але

многія беларускія гісторыкі абмежаваліся мінімальнымі, дэк-

ларатыўнымі зменамі ў гістарыяграфіі. Пра гэта сведчаць

"Нарысы гісторыі КПБ" (Ч. I. 1961; 2-е выд. 1968), папраўле-

нае выданне 1-га тома 'Тісторыі Беларускай ССР" (Мн., 1961),

манаграфіі Я. Бугаёва "Узнікненне балыпавіцкіх арганізацый

і ўтварэнне Кампартыі Беларусі" (М., 1959); Ц.Е. Саладкова

"Барацьба працоўных Беларусі супраць царызму (1907-

1917 гг.)" (Мн., 1967); ЯЛ. Карнейчыка "Беларуская нацыя"

(Мн., 1969) і інш. Тым не менш, "хрушчоўская адліга" адкры-

ла магчымасць з'яўлення асобных публікацый, у якіх былі

зроблены спробы навуковай аб'ектыўнай ацэнкі беларускага

нацыянальна-культурнага і палітычнага руху, БСГ, Бунда,

рэвалюцыйных падзей 1917 года і праблем станаўлення бе

ларускай дзяржаўнасці. Праўда, пры гэтым нярэдка забы

вал! імёны папярэднікаў (М. Доўнар-Запольскага, Ф. Туру-

ка, Я. Канчара). Крыніцазнаўчая аснова гістарыяграфіі ў

параўнанні з панярэднімі перыядамі значна павялічылася. Апі-

сальны метад, характэрны для гістарычнай літаратуры 1920

1940-х гадоў, у большай ступені спалучаўся з рознабаковым

аналізам гістарычных працэсаў і з'яў. Такі падыход харак-

тэрны для 2-га і 3-га тамоў "Гісторыі Беларускай ССР" (Мн.,

1972 і 1973), калектыўнай манаграфіі "Эканоміка Беларусі ў

эпоху імнерыялізму (1900-1917 гг.)" (Мн., 1963), манаграфіч-

ных прац Л.П. Ліпінскага і Я.П. Лук'янава "Сялянскі рух у

Беларусі ў перыяд паміж дзвюма рэвалюцыямі чэрвень 1907

люты 1917 гг." (Мн., 1964); Л.П. Ліпінскага "Сялянскі рух у

Беларусі ў (1914-1917 гг.)" (Мн., 1978); П.Т. Петрыкава "Рэў-

комы Беларусі" (Мн., 1975); Э.М. Савіцкага "Рэвалюцыйны

рух у Беларусі (жнівень 1914 люты 1917 гг.)" (Мн., 1984),

У.І. Салашэнкі "Бальшавікі ў барацьбе з дробнабуржуазнымі

партыямі ў Беларусі (1903 - сакавік 1917)" (Мн., 1981) і інш.

Больш увагі гісторыкі сталі надаваць пытанням рэалізацыі

нацыянальнай ідэі, што яскрава праявілася ў двухтомнай пра

цы В.А. Круталевіча "Нараджэнне Беларускай Савецкай Рэс-

публікі" (Мн., 1975, 1979). У працах М.С. Сташкевіча "У

абароне ідэй Кастрычніка: з гісторыі ідэйна-палітычнай бараць-

бы ў Беларусі ў гады грамадзянскай вайны (1919 1920 гг.)"

(Мн., 1978); "Прыгавор рэвалюцыі: крушэнне антысавецкага

руху ў Беларусі (1917-1925 гг.)" (Мн., 1985) і інш., болып

грунтоўна была наказана структура беларускага гіалітычна-

га руху пасля Люгаўскай рэвалюцыі, узаемаадносіны баль-

шавікоў з нацыянальнымі палітычнымі партыямі.

Пад уздзеяннем гіалітычных падзей другой паловы 80-х

гадоў, што зруйнавалі шмат якія старыя ідэалагічныя ўяў-

ленні і метадалагічныя падыходы да гісторыі Беларусі, па-

яўляюцца работы акадэміка І.М. Ігнаценкі "Люгаўская бур-

жуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Беларусі" (Мн., 1986);

"Кастрычніцкая рэвалюцыя і самавызначэнне Беларусі"

(Мн., 1992). У іх аўтар прыйшоў да высновы аб непарыўнай

сувязі сацыяльных і нацыянальных праблем у час развіцця

рэвалюцыйных падзей 1917 года, да навуковага вываду аб

тым, што Кастрычніцкая рэвалюцыя вырашыла найперш

йытанні дэмакратычнага характару. Некагорыя пытанні

дзейнасці саветаў, беларускіх нацыянальных палітычных

арганізацый, іх ролі ў станаўленні беларускай дзяржаўнасці

234

па-новаму асвятляліся ў манаграфіях П.К. Башко "Савегы

рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Беларусі (сакавік-

кастрычнік 1917)" (Мн., 1987); В.У. Скалабана "Белнацком"

(Мн., 1989). Новым падыходам у асвятленні гістарычных

падзей спрыяла публікацыя ў часопісах і газетах архіўных

матэрыялаў, якія раней знаходзіліся ў спецсховішчах, а так-

сама выданне работ дзеячаў беларускага нацыянальна-выз-

валенчага руху: І.Я. Варонкі, М.В. Доўнар-Запольскага,

Я.С. Канчара, А.І. Луцкевіча, А.І. Цвікевіча. Пашырэнне

крыніцазнаўчай базы садзейнічала паяўленню новых калек-

тыўных абагульняючых прац: "Нарысы гісторыі Беларусі"

(Мн., 1994- 1995. ч. I—II), "Палітычныя партыі Беларусі"

(Мн., 1994); манаграфічных работ В.А. Круталевіча "На

шляхах нацыянальнага самавызначэння БНР БССР РБ"

(Мн., 1995); У.Ф. Ладысева, П.І. Брыгадзіна "На пераломе

эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917-1920 гг.)"

(Мн., 1999), шэрагу навуковых аргыкулаў, апублікаваных у

"Беларускім гістарычным часопісе", "Беларускай мінуўшчы-

не" і "Спадчыне". У іх асвятляліся многія малавядомыя ста-

ронкі беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, давала-

ся новае тлумачэнне падзеям і фактам першай сусветнай і

грамадзянскай войнаў, беларускай дзяржаўнасці.

Публікацыя крыніц па праблемах нацыянальнай гісторыі пе-

рыяду 1914 1920 гадоў праходзіла ў некалькі этапаў. Спачатку

асноўнае месца сярод іх належала ўспамінам і мемуарам непас-

рэдных удзелыіікаў рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленча-

га руху. Камісіі па гісторыі Кастрычніцкай рэвалюцыі і партыі

ў Віцебску і Гомелі, Гістпарт пры ЦК КП(б)Б падрыхтавалі і

выдалі першыя зборнікі артыкулаў, мемуараў і дакументальных

матэрыялаў аб рэвалюцыйных падзеях у Беларусі. (Революци

онная борьба в Гомельской губернии: Ист. материалы. Гомель.

1921, вып. I; Красная быль: Большевики в Витебске. Сб. статей,

воспоминаний и материалов. Витебск, 1923; Кастрычнік на Бе

ларуси 36. артыкулаў і дакументаў, Мн. 1927, вып. I).

Аднымі з першых навуковых і дакументальных крыніц аб

складаных і супярэчных працэсах станаўлення беларускай

235

дзяржаўнасці і нацыянальна-вызваленчага руху 20-х гадоў

былі працы Я.С. Канчара, Ф.Ф. Турука, К.Б. Езавітава. У іх

у якасці дадатку быў змешчаны разнастайны дакументаль-

ны матэрыял, які не страціў сваёй навуковай варгасці і ў

наш час.

Падзеі і факгы гісторыі Беларусі перыяду 1-й сусветнай

вайны знайшлі дакументальнае адлюстраванне ў наступ-

ных выданнях: "Крах немецкой оккупации в Белоруссии в

1918 году" (Мн., 1947); "Документы и материалы по исто

рии Белоруссии (1900-1917)" (Т. 3, Мн., 1953); "Документы

и материалы по истории Белоруссии" (Т. 4, Мн., 1954);

"Революционное движение в Белоруссии (июнь 1907 фев

раль 1917)" (Мн., 1987).

У пасляваенны час быў таксама апублікаваны шэраг

зборнікаў матэрыялаў і дакументаў, прысвечаных зменам

грамадска-палітычных адносін на Беларусі ў 1917 годзе: "В борь

бе за Октябрь в Белоруссии и на Западном фронте. Воспоминания

активных участников Октябрьской революции" (Мн., 1957). "Ве

ликая Октябрьская Социалистическая революция в Белорус

сии" (Т. I—II, Мн., 1957) і "Борьба за Советскую власть в

Белоруссии, 1918-1920" (Т. I, Мн., 1968. Т. II, Мн., 1971 гг.).

Дакументы і магэрыялы, прысвечаныя абвяшчэнню Бе

ларускай Народпай Рэспублікі і дзейнасці яе Рады, зме-

шчаныя ў зборніку "Октябрь 1917 г. и судьбы политической

оппозиции" (Ч. II. Гомель, 1993), а таксама ў публікацыях

"Беларускага гістарычнага часопіса" за 1993 і 1997 гады.

Важным набыткам археаграфічнай навукі Беларусі была

таксама публікацыя матэрыялаў пасяджэнняў 1-га Усебе-

ларускпга кангрэса. У 1998 г. у Вільні былі апублікаваны

"Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі" (Т. 1. Кн.: I, II,

Вільня Нью-Ёрк Менск Прага) ф. № 582 дзяржаўнага

архіва Лігвы. Апублікаваныя новыя дакументальныя матэ-

рыялы садзейнічаюць аб'ектыўнаму раскрыццю гісгорыі

станаўлення беларускай дзяржаўнасці, .дзейнасці бела-

рускіх палітычных партый і груп рознай палітычнай арыен-

тацыі, іх лідэраў.

236

ЛЕКЦЫЯ 13

ПЕРШАЯ СУСВЕТНАЯ ВАЙНА I БЕЛАРУСЬ

♦ Ваенныя падзеі на тэрыторыі Беларусі

♦ Беларускі нацыянальны рух напярэдадні Лютаўскай рэ-

валюцыі 1917 г.

Ваенныя падзеі на тэрыторыі Беларусі. Агульнавядомыя

прычыны, якія прывялі 19 ліпеня 1914 г. (1 жніўня па новаму

стылю) да 1-й сусветнай вайны. Гэта барацьба за перадзел

ужо падзеленых тэрыторый і "сфер уплыву" паміж асноўнымі

дзвюма групоўкамі капіталістычных дзяржаў: Траістага саюза

(Германія, Аўстра-Венгрыя. Турцыя, Італія, Балгарыя) і

краінамі Антанты (Вялікабрытанія, Францыя і Расія). Пазней

да іх далучыліся ЗША і Японія. Вайна з'явілася адлюстраван-

нем глабальнага крызісу сусветнай цывілізацыі. Паступова ў

яе былі ўцягнуты 33 краіны з насельніцтвам 1,5 млрд. чалавек.

Расія ўступіла ў вайну над лозунгам брацкай салідарнасці

з Сербіяй, абароны славянскага насельніцтва ад германскага

мілітарызму. Аднак у Расіі былі свае інтарэсы ў Турцыі,

ГІерсіі, Галіцыі. Яна імкнулася авалодаць пралівамі Басфор і

Дарданелы.

На заходнім чатырохсоткіламетровым фронце супраць

Германіі ваявалі ўзброеныя сілы Францыі, Вялікабрытаніі, а за-

тым ЗША. У параўнанні з саюзнікамі Расія валодала ў 3-4 разы

меншым ваенна-эканамічным патэнцыялам, аднак утрымлівала

націск да 40% узброеных сіл аўстра-германскага блока на фрон

це працягласцю дзве тысячы кіламетраў ад Балтыкі да Ірана.

Усе маёмасныя класы падтрымалі ўрадавую ваенную паліты-

ку. Праводзіліся маніфестацыі і сходы, наладжваліся царкоў-

ныя маленні, на старонках газет актыўна прапагандаваліся

ідэі панславізму і нацыяналізму, прадказвалася блізкая пера-

мога "славянскай зброі". У вырашэнні як унутраных праблем

краіны, так і праблем арміі значную ролю сталі адыгрываць

грамадскія арганізацыі: Земскі саюз, Саюз гарадоў, ваенна-

прамысловыя камітэты. Яны ўзялі на сябе функцыі забеспя-

237

чэння войскаў узбраеннем, прадуктамі харчавання, лекамі.

Фактычна да гэтых арганізацый адышла частка функцый

органаў улады. Гэта ўзмацніла палітычныя пазіцыі лібераль-

ных дзеячаў - князя Г.Е. Львова, А.І. Гучкова, А.І. Канавала-

ва, П.М. Мілюкова і іншых. арыентаваных на заходні шлях

развіцця грамадства.

Партыі ліберальна-дэмакратычнай апазіцыі (кадэты, ак-

цябрысты і інш.), не кажучы ўжо аб партыях кансерватыўна-

ахоўнага напрамку, заклікалі насельніцтва да грамадзянскай

згоды ў "імя Айчыны". Урадавая палітыка знайшла падтрым-

ку ў большай часткі партый сацыялістычнага кірунку: эсэ-

раў, меншавікоў, бундаўцаў. Неўзабаве, як пачалася вайна,

эсэры заходніх губерняў утварылі так званы Ваенна-рэвалю-

ыйны саюз, які сканпэнтраваў свае намаганні на рабоце ў

арганізацыях, што абслугоўвалі фронт. Ён заклікаў устры-

мацца ад друкавання і распаўсюджвання рэвалюцыйных

пракламацый.

Бальшавікі лічылі вайну імперыялістычнай, захопніцкай.

Таму заклікалі рабочы клас усіх краін змагацца за паражэн-

не сваіх урадаў і пераўтварэнне вайны імперыялістычнай у

грамадзянскую.

Патрыятычна-шавіністычная хваля захліснула і частку

працоўных. Але большасць рабочых, сялян, частка

інтэлігенцыі былі супраць палітыкі вайны.

На Беларусі, па сутнасці, антываенную пазіцыю заняла

газета "Наша ніва", рэдактарам якой з сакавіка 1914 года

быў Я. Купала. На старонках газеты, наколькі гэта дазваля-

ла цэнзура, асвятлялася, што вайна вядзецца не ў інтарэсах

народа. Тэме вайны Я. Купала прысвяціў цыкл вершаў пад

назвай "Песні вайны". Вялікадзяржаўныя газеты: "Северо-За

падная жизнь", "Виленский вестник", "Новое время" і іншыя

абвінавачвалі "Нашу ніву" ледзь не ў здрадзе Расіі.

Беларускія губерні яшчэ 18 ліпеня 1914 года былі аб'яўле-

ны на ваенным становішчы. На іх тэрыторыі, як і ў іншых

заходніх ускраінах Расіі, блізкіх да тэатра ваенных дзеянняў,

быў устаноўлены жорсткі ваенна-паліцэйскі рэжым.

238

Забараняліся сходы, маніфестацыі, продаж газет, кніг без да-

зволу вайсковых уладаў. Асабліва строгія захады рабіліся, каб

папярэдзіць забастоўкі на чыгунках. Для гэтага на заходніх

чыгунках былі створаны Камітэты надзвычайнай аховы.

У падтрыманні гэтага "парадку" на тэрыторыі заходніх

губерняў актыўна ўдзельнічалі рэакцыйныя сілы, што

нахлынулі сюды з розных раёнаў Расіі і групаваліся вакол

Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандавання, штаба Мінскай ва-

еннай акругі і штаба Заходняга фронту. Амаль усе населеныя

пункты Беларусі былі запоўнены войскамі. У адным толькі

Мінску вайскоўцаў і чыноўнікаў ваенных ведамстваў было

каля 150 тыс.

Таму з другой паловы 1914 г. назіраўся спад рэвалюцый-

на-вызваленчага руху. 3 лета 1915 г. значная частка Беларусі

стала арэнай ваенных дзеянняў. У канцы жніўня пад пагро-

зай акружэння руская армія пакінула Коўна, Брэст, а 3 ве-

расня - Гродна. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся

па лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск. Безвынікова

закончылася спроба рускай арміі ў сакавіку 1916 г., затым у

чэрвені-ліпені таго ж года прарваць фронт у раёнах возера

Нарач і г. Баранавічы. Руская армія панесла вялікія страты.

Толькі ў нарачанскай аперацыі было забіта, паранена і за-

хоплена ў палон звыш 90 тыс. расійскіх салдат і афіцэраў.

Паражэнне на фронце было вынікам тэхніка-эканамічнай

адсталасці Расіі, адсутнасці моцнага тылу, гніласці дзяржаў-

нага апарату. Руская армія была дрэнна забяспечана артыле-

рыяй і снарадамі. Не хапала нават вінговак і патронаў.

На акупіраванай тэрыторыі, якая складала 1/4 частку

Беларусі, дзе да вайны пражывала 2 млн. чалавек быў уста-

ноўлены рэжым рабаўніцтва і гвалту. Насельніцтва павінна

было здаць увесь авёс (акрамя насеннага), скуры, воўну, мас

ла і г. д. Была распрацавана шырокая сістэма падаткаў,

штрафаў, прымусовых работ, рэквізіцый. Насельніцтва

Беларусі ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў плаціла падушныя

падаткі. Абсталяванне прамысловых прадпрыемстваў, сель-

скагаспадарчыя прадукты, жывёла, лясныя багацці Бела-

239

вежскай пушчы, а таксама частка працаздольнага

насельніцтва - вывозіліся ў Германію. Нямецкія ўлады

планавалі каланізаваць і германізаваць мясцовых жыхароў

шляхам перасялення немцаў на захопленыя землі. Пашыра-

лася дзейнасць каталіцкага касцёла, адкрываліся прыват-

ныя нямецкія школы. Захопленая тэрыторыя была ўключа-

на ў склад ваенна-адміністрацыйнага ўтварэння Обер Ост.

Цяжкае сацыяльна-эканамічнае становішча склалася і на

неакупіраванай тэрыторыі Беларусі. Царскі ўрад не здолеў

больш-менш арганізавана эвакуіраваць абсталяванне пра-

мысловых прадпрыемстваў. Усяго з Беларусі было вывезена

ці дэманціравана 432 прамысловыя прадпрыемствы, што

склала 1/3 тых, якія працавалі ў 1913 г. Прычым большая

частка абсталявання згубілася ў дарозе.

3-за адсутнасці сыравіны, паліва, кваліфікаваных рабочых

многія галіны прамысловасці скарацілі або спынілі сваю вытвор-

часць. У канцы 1915 г. на Беларусі працавала толькі 139 фаб-

рычна-заводскіх прадпрыемстваў, на якіх было занята 20,5 тыс.

рабочых (37,7% даваеннай колькасці рабочых буйной

гірамысловасці). Спынілася больш як 600 прадпрыемстваў

дрожджава-вінаробнай і харчовай прамысловасці, амаль усе

дрэваапрацоўчыя заводы. Закрыліся або рэзка скарацілі выт-

ворчасць прадпрыемствы будаўнічых матэрыялаў. На гіачатак

1917 года аб'ём прамысловай вытворчасці, якая абслугоўвала

цывільнае насельніцтва, склаў толькі 15-16% даваеннага.

Разам з тым асобныя галіны прамысловасці Беларусі:

швейная, абутковая, металаапрацоўчая. хлебапякарна-сухар-

ная, што выконвалі ваенныя заказы, значна павялічылі вы

пуск прадукцыі. Напрыклад, колькасць рабочых, занятых у

хлебапякарна-сухарнай вытворчасці павялічылася ў 5 разоў,

а аб'ём вытворчасці ў 4,7 раза. Было створана нямала часо

вых буйных прадпрыемстваў і майстэрняў, што абслугоўвалі

армію. На вытворчасць боепрыпасаў, транспартных сродкаў

і іншага вайсковага рыштунку былі пераключаны ўсе прад

прыемствы металаапрацоўчай прамысловасці. Напрыклад, у

Мінску снарады і гранаты выпускалі 5 заводаў, у Гомелі - 3,

240

а таксама Рэчыцкі і Бараыьскі (Аршанскага павета) драця-

на-цвіковыя заводы. У выніку заказаў ваеннага ведамства

на 25-40% павялічыўся аб'ём вытворчасці на Віцебскай

ільнопрадзільнай фабрыцы "Дзвіна", Дубровенскай бавоўна-

прадзільнай і Магілёўскай панчошнай фабрыках і інш. Прак-

тычна ўсе дробныя майстэрні, а таксама саматужнікі

выконвалі заказы гіа пашыву вайсковага адзення, абутку.

Было адкрыта шмат новых майстэрняў па рамонту ваеннага

абмундзіравання.

У цэлым агульная колькасць прадпрыемстваў цэнзавай

прамысловасці ў 1917 г. у параўнанні з 1913 г. на

неакупіраванай тэрыторыі Беларусі скарацілася з 829 адзінак

да 297 (у 2,8 раза), а рабочых - з 37,7 тыс. да 25,1 тыс., г. зн.

прыкладна на 1/3. Рабочы клас прадпрыемстваў цэнзавай

прамысловасці папоўніўся мабілізаванымі рабочымі з цэнт-

ральных губерняў Расіі. Толькі ў артылерыйскіх і авіяцыйных

парках Гомеля налічвалася каля 10 тыс. такіх рабочых, у

артылерыйскіх майстэрнях Мінска і Бабруйска - 3500 рабо-

чых. На прадпрыемствах, што выпускалі прадукцыю для

арміі, рабочыя былі пастаўлены пад кантроль ваенных ведам-

стваў. Працоўны дзень не рэгламентаваўся, а за спыненне

працы без дазволу адміністрацыі і вайсковых уладаў рабо-

чых адпраўлялі ў штрафныя роты. Былі адменены выхадныя і

святочныя дні. Шырока практыкавалася нізкааплатная праца

жанчын, падлеткаў, дзяцей. У пачатку 1917 г. жанчыны.

падлеткі і дзеці складалі 58,4% фабрычных рабочых Беларусі.

У яшчэ больш цяжкім стане апынулася сельская гаспадар-

ка Беларусі. Больш паловы працаздольнага насельніцтва

вёскі было мабілізавана ў армію. 3 Мінскай, Магілёўскай і

Віцебскай губерняў у армію прызвалі 634 400 чалавек. Вяско-

вае насельніцтва прыфрантавой паласы прыцягвалася да вы-

канання ваенна-абарончых работ: капанне акопаў,

будаўніцтва мастоў, рамонт дарог, ахова вайсковых аб'екгаў

і г. д. Велізарныя страты наносілі сялянскім гаспадаркам

рэквізіцыі коней, кароў, фуражу, хлеба і іншых прадукгаў

харчавання. Так, у Віцебскай губерні пагалоўе буйной рага-

241