Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

дання. Гэты працэс падтрымліваўся Сялянскім пазямельным

банкам. 3 1883 па 1904 гг. гэты банк выдаў у 5 беларускіх

губернях 10 440 грашовых пазык. на якія было куплена сель-

скай грамадой, таварыствамі, сялянамі 1155 тыс. дзесяцін

зямлі. 3 1895 г. Сялянскі банк атрымаў права куплі зямлі для

далейшага яе продажу. Закладзеная ў банках дваранская зям-

ля паступова пераходзіла ў рукі купецтва, багатых сялян.

Значную частку такой зямлі куплялі сяляне-сераднякі, аб'яд-

наныя ў сельскія таварыствы.

У гэты час расла колькасць бедных і адносна заможных

гаспадарак і памяншалася колькасць гаспадарак з памерам

зямлі 10-20 дзесяцін. Павелічэнне колькасці насельніцтва

прыводзіла да драблення гаспадарак. 3 1877 па 1905 гг. коль-

касць сялянскіх двароў з надзелам да 15 дзес. зямлі павялічы-

лася болын чым удвая.

Аб класавай дыферэнцыяцыі вёскі сведчаць вынікі ваен-

на-конскіх перапісаў. Па іх дадзеных у 1893 г. налічвалася

15% бясконных гаспадарак, у той жа час 20% гаспадарак

мелі 3 і больш коней.

Сялянская гаспадарка ў пачатку XX ст. арыентавалася

на развіццё жывёлагадоўлі. Менавіта сяляне валодалі ас-

ноўным статкам буйной рагагай жывёлы, коней, свіней.

Яны значна пашырылі пасевы збожжа, бульбы, тэхнічных

культур. Але пры невысокай ураджайнасці і недахопе зямлі

сяляне не маглі забяспечыць сябе прадуктамі ў дастатко-

вай колькасці.

Цяжкае эканамічнае становішча дапаўнялася сацыяльным

бяспраўем сялянства. Без згоды сельскай грамады яны не

маглі прадаць свой зямельны надзел, закласці яго ў банку.

Сяляне павінны былі выплачваць дзяржаўны зямельны і

земскі пазямельны падаткі, выкупныя плацяжы, несці дарож-

ную, падводную і паліцэйскую павіннасці.

Сяляне выконвалі таксама так званыя "мірскія павіннасці".

Яны плацілі на ўтрыманне школ, сельскіх медыцынскіх уста-

ноў, судоў, валасных праўленняў, сельскіх старастаў, раман-

тавалі прасёлачныя дарогі, грамадскія будынкі.

182

Вясковае насельніцтва заставалася найбольш сацыяльна

неабароненым саслоўем. Яно не мела права свабодна пакі-

нуць сельскую грамаду, падпарадкоўвалася саслоўнаму

кіраўніцтву, падвяргалася публічнаму фізічнаму пакаранню.

Непасільныя падаткі і павіннасці, саслоўнае нераўнапраўе,

абмежаванасці ў культурным і палітычным развіцці сялян-

ства ставілі праблемы беларускай вёскі ў якасці галоўных.

Без іх вырашэння далейшае прагрэсіўнае развіццё грамад-

ства было немагчымым.

ЛЕКЦЬІЯ 10

ЭКАНАМІЧНАЕ I ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ

ЖЫЦЦЁ

♦ Эканамічнае развіццё

♦ Грамадска-палітычнае жыццё

Эканамічнае развіццё. Прамысловы пад'ём, які пачаўся ў

Расійскай імперыі ў 1893 г., аказаў значны ўплыў на развіццё

ўсіх галін народнай гаспадаркі. Пры актыўнай дзяржаўнай

падтрымцы на працягу 90-х гг. адбылося хуткае развіццё

айчыннай прамысловасці. У многім эканамічная палітыка

была звязана з дзейнасцю С.Ю. Вітэ, якога Аляксандр III у

1892 г. назначыў міністрам фінансаў. Па ініцыятыве Вітэ

пачалося буйнамаштабнае будаўніцтва чыгунак, якое павялі-

чыла попыт на метал, лес і іншыя матэрыялы. С.Ю. Вітэ

правёў шэраг мерапрыемстваў, якія паспрыялі стабілізацыі

фінансавай сістэмы. 3 1895 г. паэтапна пачала ўводзіцца

вінная манаполія. Вытворчасць і продаж вінна-гарэлачнай

прадукцыі перайшлі пад кантроль дзяржавы. Дзяржаўная ма-

наполія не распаўсюджвалася толькі на вытворчасць піва,

брагі і вінаграднага віна. Піцейны збор з'явіўся важнай крыні-

цай папаўнення бюджэту краіны. У 1900 г. ён склаў 85 млн.

рублёў (11% даходнай часткі бюджэту).

У 1897 г. С.Ю. Вітэ праводзіць фінансавую рэформу. У

аснову крэдытнай сістэмы быў пакладзены залаты рубель. 3

гэтага часу ўсе крэдытныя білеты маглі без абмежавання

абменьвацца на золата. Свабодная канвертацыя расійскага

рубля садзейнічала прытоку айчынных і замежных інвесты-

цый. У 1899 г. былі зняты абмежаванні для замежных інвес-

тараў, якія ўкладвалі сродкі ў развіццё прамысловых прад-

прыемстваў і банкаў.

У канцы XIX ст. назіраецца інтэнсіўны рост эканомікі, які

быў звязаны з завяршэннем прамысловага пераварогу. Аб'ём

прамысловай вытворчасці Расійскай імперыі ў 1900 г. склаў

7% ад сусветнай прамысловай прадукцыі.

184

На рубяжы стагоддзяў дынамічна развіваліся беларускія

губерні. Прамысловасць мела тут значную колькасць свабод-

най рабочай сілы, крыніцы мясцовай сыравіны. Хугкімі тэм-

памі стваралася транспартная інфраструктура. Чыгуначныя

дарогі ў беларускіх губернях павялічыліся ў шмат разоў і

склалі ў пачатку XX ст. больш за 2800 вёрсг. Шашэйныя,

палепшаныя грунтавыя дарогі Беларусі складалі 18% дарог

50 еўрапейскіх губерняў Расійскай імперыі. Да гэтага трэба

дадаць разгалінаваную сетку водных камунікацый.

Танныя сыравіна і працоўныя рэсурсы, досыць добра раз-

вітая сетка шляхоў зносін садзейнічалі ўстойлівай вытвор-

часці і збыту прадукцыі. Паступова прамысловыя тавары

фабрычна-заводскай вытворчасці пацяснілі цэлыя галіны

мясцовай вытворчасці, разбурылі цэхавую сістэму рамяства.

Але сумарная ўдзельная вага рамесніцкай, дробнакапіталі-

стычнай вытворчасці ў пачатку XX сг. яшчэ перавышала

фабрычную.

Адметнай асаблівасцю беларускай прамысловасці была яе

цесная прывязанасць да сяла. У пачатку XX ст. у прамысло-

васці працавалі каля 180 тыс. рабочых. Прычым 65,7% фаб-

рычна-заводскіх прадпрыемстваў і 45,4% рабочых знаходзілі-

ся ў вёсцы. Рабочыя вінакурных, лесапільных, цагельных,

кафельных заводаў, папяровых фабрык часта з'яўляліся ўла-

дальнікамі невялікіх зямельных участкаў. Старшы фабрычны

інспектар Магілёўскай губерні пісаў у 1901 г., што "рабочыя-

беларусы кафельна-ізразцовых заводаў Копысі ў час паля-

вых работ пакідаюць заводы на кароткі тэрмін". Многія прад-

прымальнікі падтрымлівалі жаданне рабочых працаваць на

зямлі. Гаспадары Добрушскай папяровай фабрыкі "Скіна"

здавалі сваім рабочым зямлю ў арэнду.

У эканоміку Беларусі актыўна пранікаў замежны капітал.

У пачатку XX ст. замежным інвестарам належалі льнопрадзіль-

ныя фабрыкі ў Віцебску, Аршанскім павеце, суднабудаўнічы

завод у Пінску, ткацкая фабрыка ў Дуброўне.

Харакгэрнай рысай прамысловага развіцця Расійскай

імперыі ў пачатку XX ст. была высокая ступень канцэнтра-

185

цыі вытворчасці. Расійскія прадпрымальнікі выкарыстоўвалі

лепшыя сусветныя тэхналогіі, інжынерныя кадры, значныя

фінансавыя рэсурсы для прамысловага будаўніцтва. Пад

дзяржаўны заказ расійскі ўрад даваў субсідыі, налогавыя

льготы, праводзіў традыцыйную пратэкцыяналісцкую палі-

тыку ў адносінах да фінансавых і прамысловых магнатаў.

У беларускіх губернях таксама праходзіў працэс стварэння

манапалістычных аб'яднанняў. У 1905 г. узнік Заходні камітэт

запалкавых фабрыкантаў, ствараліся акцыянерныя тавары-

ствы з удзелам замежнага і мясцовага капіталу. У 1900-1908 гг.

узнікла 13 акцыянерных таварыстваў. Ім належалі Віцебская

льнопрадзільная фабрыка "Дзвіна", у Аршанскім павеце Выд-

рыцкі завод сухой перагонкі дрэва, самы буйны ў Расіі завод

па вырабу крухмалу ў Мінску. Акцыянернае таварыства вало-

дала тытунёвай фабрыкай "Нёман" у Гродне.

У 1899 г. пачаўся еўрапейскі фінансавы крызіс. Банкі павя-

лічылі працэнтныя стаўкі па крэдытах, што прывяло да памян-

шэння інвестыцый у эканоміку. Прамысловы пад'ём 90-х гг.

змяніўся сусветным эканамічным крызісам у 1900 1903 гг.

Ён закрануў прамысловасць Беларусі. У 1901 г. адбылося

скарачэнне вытворчасці ў параўнанні з 1900 г. прыкладна на

10%. Аднак крызіс не меў рашаючага значэння для развіцця

краю. Тэндэнцыя скарачэння рамесна-саматужнай вытвор-

часці, якая назіралася ў канцы XIX ст., прадоўжылася. Коль-

касць жа адносна буйных прадпрыемстваў павялічылася.

Найбольш высокія тэмпы развіцця назіраліся ў дрэваапра-

цоўчай вытворчасці, доля якой у прамысловай гірадукцыі

павялічылася з 18,7% у 1900 г. да 23,6% у 1908 г. Замест

сплаву лесу ў Украіну і ва Усходнюю Прусію ўсё болын

драўніны ішло ў лесахімічную вытворчасць, на заводы для

вырабу фанеры, запалкаў, паперы.

Хутка развівалася тэкстыльная прамысловасць. У 1900-

1908 гг. з'явілася 8 новых прадпрыемстваў. Аб'ём вытвор-

часці ў гэтай галіне з 1908 па 1913 гг. павялічыўся ў 1,6 раза.

Традыцыйнымі галінамі харчовай прамысловасці былі

піваварная, маслабойная, крухмала-патачная, мукамольная.

186

тытунёвая. Асобае значэнне мела вінакурства. Колькасць

вінакурных заводаў павялічылася з 470 у 1900 г. да 603 у

1908 г. Яны выраблялі каля 10% спірту ў агульным аб'ёме яго

вытворчасці ў Расійскай імперыі.

Агульная колькасць цэнзавых фабрычна-заводскіх прадпры-

емстваў павялічылася з 799 у 1900 г. да 1282 у 1913 г.

Прадпрыемствы Беларусі выпускалі ў 1912 г. больш за 55%

агульнарасійскай вытворчасці аконнага шкла, амаль 45% за-

палкавай саломкі, 24,4% дубовых шпал, 23,5% фанеры і г. д.

Але ў валавой прадукцыі доля дробнай і рамесна-саматуж-

най вытворчасці па-ранейшаму была дамінуючай. У 1913 г.

на гэтых прадпрыемствах працавала амаль 185 тыс. работні-

каў, у той час як у цэнзавай прамысловасці - 54,9 тыс.

чалавек. Дробная вытворчасць давала больш за палову пра-

мысловай прадукцыі.

Такім чынам, мадэрнізацыя эканомікі Беларусі адбывала-

ся нераўнамерна. 3 аднаго боку, ствараліся манаполіі, склад-

валася фінансавая алігархія, узмацнялася барацьба капіталу

за эканамічныя і палітычныя сферы ўплыву, з другога - заста-

валася мноства прадпрыемстваў з прымітыўнымі тэхналогі-

ямі, дрэннай арганізацыяй вытворчасці.

На пачатку XX ст. даволі няпростыя адносіны склаліся ў

беларускай вёсцы. Нягледзячы на тое, што пануючым застава- •

лася памешчыцкае землеўладанне, вёска ўсё больш уцягвала-

ся ў капіталістычныя эканамічныя адносіны. Павялічвалася

колькасць дваранскіх гаспадарак, якія выкарыстоўвалі наём-

ную працу, сельскагаспадарчую тэхніку, новыя агратэхнічныя

прыёмы апрацоўкі зямлі. Памешчыкі куплялі жалезныя плугі,

сеялкі, жняяркі, сенакасілкі. Малатарні і веялкі былі даволі

распаўсюджанымі ў гаспадарках заможных сялян. Такіх ма-

шын сяляне мелі нават больш, чым памешчыкі.

Пашырэнню землеўладання прадпрымальніцкага характа-

ру садзейнічаў пераход памешчыцкіх гаспадарак у рукі куп-

цоў, банкіраў, фабрыкантаў, багатых сялян. Працэс куплі-

продажу паскорыўся ў гады рэвалюцыйных зрухаў, калі

дваране, чыноўнікі, афіцэры прадалі ў 5 заходніх губернях

187

1,5 млн. дзесяцін зямлі. Сяляне купілі 714,1 тыс. дзесяцін,

купцы і мяшчане - 241,6 тыс. дзесяцін зямлі. Абсалютная

большасць купленых зямель пераходзіла ва ўласнасць замож-

ных людзей.

Прадаўцамі зямлі выступалі і бяднейшыя сяляне, якія ў

ходзе аграрнай рэформы атрымалі права ўласнасці. У 1907-

1914 гг. імі было прададзена 187,8 тыс. дзесяцін зямлі.

Капіталістычная сістэма ўмацавалася ў сельскай гаспа-

дарцы, пацясніла паўпрыгонніцкія формы гаспадарання. Тым

не менш развіццё капіталізму па прускаму шляху не прывяло

да вырашэння аграрнага пьггання. У 1905 г. дваранства бела-

рускіх губерняў мела 41% усёй зямлі. Многія буйныя паме-

шчыцкія гаспадаркі прыстасоўваліся да рынку.

Падзенне на еўрапейскім рынку цэн на хлеб у 80-90-я гг.

XIX ст. абумовіла пераарыентацыю сельскай гаспадаркі Бе-

ларусі на мяса-малочную вытворчасць. Больш таннае амеры-

канскае збожжа на еўрапейскім рынку зрабіла беларускіх

ытворцаў неканкурэнтаздольнымі. У сувязі з гэтым яны

значна пашырылі плошчы пасеваў пад бульбу, травы, лён і

іншыя тэхнічныя культуры. У 1901-1913 гг. валавы збор

бульбы павялічыўся на 37,6%. На Беларусь прыпадала 17,2%

усёй плошчы, занятай бульбай у 50 еўрапейскіх губернях Расій-

скай імперыі. Вінакурныя заводы ў 1913 г. перапрацоўвалі на

спірт 32 млн. пудоў бульбы і каля 3 млн. пудоў зерня. Адходы

ад вінакурства ішлі на корм жывёле. У пачатку XX ст. на

Беларусі было 2,8 млн. галоў буйной рагатай жывёлы, з іх

прыблізна 1,4 млн. складалі дойныя каровы. Пашыралася

прамысловая вытворчасць масла і сыру. У адзначаны час на

Беларусі працавала каля 300 масларобчых і сыраварных за-

водаў.

Але традыцыйныя сялянскія адносіны не ўкладваліся ў

капіталістычны рынак. Спадзяванні, што сялянская грамада

ўтрымае вёску ад пралетарызацыі, не апраўдала сябе. Даволі

хуткімі тэмпамі адбывалася дыферэнцыяцыя сялянства. З'явіў-

ся клас сельскай буржуазіі, а з другога боку - павялічылася

колькасць беззямельнага сялянства.

188

Вось як размяркоўвалася надзельная сялянская зямля,

плошча жой у 1905 г. складала 6 043 260 дзес., альбо 32,2% ад

усёй зямлі.

Губерні

Колькасць

двароў

Зямельныя надзелы

1-5

дзес.

5-10

дзес.

10-15

дзес.

15-20

дзес.

больш

20 дзес.

Віленская

94 420

3,3

28,5 29,0

25.2 14,0

Віцебская

98 608

1,6

46,6 29,6

7,4 14,8

Гродзенская

99 198

4,5 10,6

31,7 30,2

23,0

Магілёўская

198 283

9,9 68,2 17,5 2,0

2,4

Мінская

213 905

11,7

61,9 13,8

6,9 5,7

Усяго ў

сярэднім

6,2 43,1 24,3

14,3

11,98

Як бачна, каля 12% сялянскіх гаспадарак былі болын-менш

заможнымі. Кожная з іх мела значны зямельны надзел і не

менш двух коней. Тады як каля 50% сялянскіх двароў вало-

далі ад 1 да 10 дзес. зямлі. Такая колькасць зямлі не забяспеч-

вала пражытачны мінімум сярэдняй сялянскай сям'і. 24,3%

сялянскіх двароў мелі 10-15 дзес. зямлі. Але і гэты надзел не

мог пракарміць сям'ю пры нізкай урадлівасці зямлі, адсталай

агратэхніцы і даволі значных падатках.

Эканамічнае становішча беларускай вёскі было даволі

складаным. Паводле дадзеных камісіі па вывучэнню дабра-

быту сельскага насельніцтва ў 1900 г. па 5 заходніх губернях

аграрная перанаселенасць склала 2039,8 тыс. чалавек, што

больш за палову працаздольнага насельніцтва вескі. Ішоў

працэс драблення сялянскіх гаспадарак. Пры невысокай ураджай-

насці Беларусь не магла, за выключэннем бульбы, дастатко-

ва забяспечыць сябе прадуктамі сельскагаспадарчай вытвор-

часці. Калі паглядзець на размеркаванне збожжа ў сялянскай

гаспадарцы ў канцы XIX ст., то астатак хлеба на чалавека

склаў у Віленскай губерні 11,6 пуда, Віцебскай - 10,6; Гродзенс-

кай - 11,6; Мінскай - 10,9; Магілёўскай - 9,9 пуда. Для

параўнання трэба адзначыць, што гадавая норма на даросла-

189

га складала тады 17,4 пуда. Яшчэ больш сітуацыя пагоршы-

лася ў пачатку XX ст., калі ў неўраджайныя гады значна

паменшыліся хлебныя запасы ў насельніцтва.

Працэс капіталізацыі вёскі быў замаруджаны нявыраша-

нымі праблемамі феадальнага мінулага. Пры складанні

ўстаўных грамат, якія рэгулявалі пазямельныя адносіны па-

мешчыкаў і сялян, не было прынята Палажэнне аб сервітутах.

Пачаліся канфлікты адносна сервітутных зямель. Сур'ёзнай

праблемай з'яўлялася цераспалосіца, шнуравое карыстанне

зямлёй, што не давала магчымасці прымяняць новую агра-

тэхніку. Да таго ж трэба дадаць подаці і павіннасці сялян-

ства. Усё гэта сведчыла аб сур'ёзных супярэчнасцях у гра-

мадстве.

Грамадска-палітычнае жыццё. На рубяжы стагодцзяў у гра-

мадска-палітычным жыцці назіраецца шэраг з'яў, якія свед-

чылі аб фарміраванні ў грамадстве новых эканамічных, сацы-

яльна-палітычных адносін. Перш за ўсё на арэну палітычнага

жыцця выйшлі класы, сацыяльныя групы буржуазнага гра-

мадства. Буржуазія разлічвала на ўдзел у палітычным кіра-

ванні краінай. Рабочы клас спадзяваўся на паляпшэнне ўмоў

працы, павышэнне заработнай платы, скарачэнне працоўнага

дня. Большасць інтэлігенцыі таксама займала крытычную па-

зіцыю ў адносінах да дзяржаўнай улады і тых парадкаў, якія

існавалі ў Расійскай імперыі. Адукаваны клас быў вельмі палі-

тызаваны. Невыпадкова ён пастаўляў кіраўнікоў і актыўных

палітычных дзеячаў для ўсіх апазіцыйных партый і рухаў.

Значную палітычную сілу ўяўляў пралетарыят. Рабочы

клас Беларусі ў пачатку XX ст. быў, як кажуць, пралетарыя-

там у першым пакаленні з псіхалогіяй селяніна альбо рамесні-

ка, малаадукаваным, з нізкім узроўнем матэрыяльнага стано-

вішча. Ён не быў шматлікім, але быў добра арганізаваным. У

рабочых быў прыклад краін Заходняй Еўропы, дзе ў гэты час

рабочы клас дабіваўся значных поспехаў у эканамічнай аба-

роне сваіх правоў.

Актывізацыі рабочага руху ў беларускіх губернях садзей-

нічала пранікненне ў яго асяроддзе радыкальнай марксісцкай

190

ідэалогіі. У сярэдзіне 90-х гг. у Мінску арганізацыйна аформілі-

ся сацыял-дэмакратычныя групы. Я. Гурвіч, П. Берман вялі

прапаганду сярод яўрэйскіх рабочых чыгуначных майстэрань

і машынабудаўнічага завода. У другой палове 90-х гг. сацы-

ял-дэмакраты пераходзяць ад прапаганды ў гуртках да маса-

вай эканамічнай агітацыі сярод рабочых.

У красавіку 1896 г. віленскія сацыял-дэмакраты право-

дзяць устаноўчы з'езд і ствараюць Літоўскую сацыял-дэмак-

ратычную партыю. С. Трусевіч, які на з'езде прадстаўляў

арганізаваныя ім гурткі, пакінуў устаноўчы сход з-за адказу

дэлегатаў ад ідэі аб'яднання з расійскімі сацыял-дэмакратамі.

У маі 1896 г. С. Трусевіч стварыў Рабочы саюз Літвы. Гэты

саюз арганізаваў некалькі забастовак эканамічнага характа-

ру, маёўку. У лютым 1897 г. былі праведзены арышты кіраў-

нікоў арганізацыі.

Прадстаўнікі яўрэйскіх сацыял-дэмакратычных арганіза-

цый у верасні 1897 г. стварылі Усеагульны яўрэйскі рабочы

саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд). У яго склад увайшлі

арганізацыі Вільні, Мінска, Варшавы, Віцебска, Беластока.

Бунд лічыў сябе адзіным прадстаўніком інтарэсаў яўрэйскага

пралетарыяту. Па-рознаму аднесліся сацыял-дэмакраты да

дзейнасці Бунда. Адны арганізацыі, як напрыклад, Брэсцкая}

уступілі ў саюз, другія (Гомельская, Мінская) - адмовіліся.

У хуткім часе на базе мінскай арганізацыі была створана

Рабочая партыя палітычнага вызвалення Расіі. Яе ўзначалілі

Л. Радзівонава-Клячко, Р. Гершуні, А. Бонч-Асмалоўскі.

Мінская група, якая налічвала каля 60 чалавек, устанавіла

сувязі з рэвалюцыйнымі арганізацыямі ў Маскве, Пецярбур-

гу, Кіеве, Адэсе, Сімферопалі. Яны наладзілі ў Серабранцы

друкарню, у якой былі надрукаваны пракламацыі да вучнёў-

скай моладзі, першамайскія адозвы. Вясной 1900 г. у дру-

карні выдаецца брашура "Свабода". Яна мела праграмны

характар і абгрунтоўвала, з аднаго боку, неабходнасць так-

тыкі тэрору супраць урада, з другога - прапагандысцкую

дзейнасць сярод моладзі, інтэлігенцыі, рабочых, салдат шля-

хам стварэння кружкоў асветы, бібліятэк, выдання і распаў-

191