Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

Сацыяльная структура грамадства. Сацыяльная структура

насельніцтва Беларусі ў пачатку XX ст. была разнастайнай і

даволі складанай. Гістарычныя, палітычныя абставіны, нацы-

янальныя фактары, якія ўздзейнічалі на фарміраванне струк-

туры грамадства, ускладнялі стварэнне адзінай і закончанай

яе схемы. 3 аднаго боку, існавалі даволі жорсткія саслоўныя

абмежаванні, а з другога, прамысловы рост, урбанізацыя,

змяненне адукацыйнага ўзроўню насельніцтва мянялі гра-

мадскі статус, лад мыслення і жыцця людзей. Таму ў бела-

рускім грамадстве можна вызначыць некалькі сацыяльных

груп насельніцтва: дваранства, буржуазія, інтэлігенцыя (чы-

ноўнікі, служачыя, настаўнікі, урачы, афіцэры і інш.), сялян-

ства і рабочыя.

У сацыяльнай структуры беларускага грамадства значная

роля адводзілася дваранству, якое было апорай дзяржаўнай

улады. У канцы XIX ст. у заходніх губернях налічвалася

205 тыс. дваран, спадчынных і асабістых. Па нацыянальнаму

складу спадчыннае дваранства ў асноўным было беларускім.

Паводле перапісу 1897 г. у 35 беларускіх паветах з 149 168 пато-

мных дваран 77 264 чалавек (51,8%) прызналі роднай бела-

рускую мову, 32,9% - польскую, 11,7% - рускую.

Большнасць асабістага дваранства на Беларусі было

рускімі - 50,8% (12 726 чалавек), 25,9% (6487 чалавек) -

беларусамі, 18,7% (4685 чалавек) - палякамі. Ва ўмовах бю-

ракратызацыі грамадства ўрад быў зацікаўлены ў папаў-

ненні кіруючага апарату дваранамі. Асабістае дваранства,

якое надавалася чыноўнікам, было сведчаннем іх палітычнай

надзейнасці, узроўню адукацыі, высокіх асабістых якасцей.

А для чыноўнікаў гэта быў стымул для сацыяльнай кар'еры.

У другой палове XIX ст. ў Беларусі колькасць дваранства

павяшчваецца. Але дваранства не было аднародным. Яно

падзялялася на магнагаў і шматлікую шляхгу. Прычым боль-

шасць шляхты была беззямельнай і малазямельнай. Здавала-

ся, што яна не вельмі адрознівалася ад сялянства, але сацы-

яльная арыенгацыя, псіхалагічныя ўстаноўкі стрымлівалі раз-

мыванне шляхты.

172

Асобна трымалася польскае дваранства. Яно прымала ак-

тыўны ўдзел у польскім нацыянальна-вызваленчым руху. Рэп-

рэсіі супраць удзельнікаў паўстання 1830-1831 гг. і 1863 г.

прывялі да памяншэння іх колькасці. Палякам забаранялася

купляць і браць у арэнду зямельныя ўчасткі. польскае дваран-

ства не мела некаторых карпаратыўных прывілеяў. Адмена ў

1870 г. надзвычайнага становішча і амністыя, а затым адме-

на ў 1895 г. абавязковага нродажу маёнгкаў удзельнікаў паў-

стання 1863 г., адмена шасціпрацэнтнага збору на прыбытак

крыху палепшылі становішча шляхты.

Асобнае месца сярод дваранства займалі памешчыкі. Бе-

зумоўна, асяроддзе буйных землеўладальнікаў не было са-

цыяльна аднародным: тут былі прадстаўнікі купецтва, свя-

тары, ганаровыя грамадзяне, якія валодалі зямельнымі на-

дзеламі звыш 50 дзес., а таксама заможныя сяляне, якія мелі

не менш чым 100 дзес. зямлі. Але галоўную ролю ігралі

буйныя памешчыцкія гаспадаркі. У пачатку XX ст. 35%

памеснага дваранства валодала больш чым 500 дзес. зямлі.

У іх руках знаходзілася 89% дваранскага зямельнага фонду.

У параўнанні з вышэйшым саслоўем Расійскай імперыі два-

ранства беларускіх губерняў на пачатку XX ст. захавала

большасць сваіх зямельных угоддзяў. Да таго ж, у Гродзенс-

кай і Мінскай губернях феадальная сістэма эканамічных

адносін была значна падарвана. Памсшчыцкая гаспадарка

тут вялася амаль выключна за коніт наёмнай працы і была

арыентавана на рынак. Разам з тым, у канцы XIX ст. на-

зіраўся рост недваранскага, буржуазнага землеўладання.

Значная колькасць дваранскіх гаспадарак была закладзена

ў банках, выстаўлялася на продаж за даўгі. У 1894 г., на-

прыклад, плошча зямель, закладзеных у банках, складала

51,7% ад агульнай іх колькасці. На Беларусі фарміраваўся

клас так званых "новых памешчыкаў", выхадцаў з розных

сацыяльных груп насельніцтва. Нягледзячы на дамінуючае

становішча дваранскага землеўладання, набірала сілу іншая

тэндэнцыя, якая сведчыла аб пашырэнні ў грамадстве капі-

талістычных адносін.

173

Працэс фарміравання прамысловай буржуазіі пачаўся

яшчэ ў дарэформенны перыяд. Фабрыкі, буйныя мануфакту-

ры, якія ў асноўным належалі дваранам, прызначаліся для

перапрацоўкі сельскагаспадарчай прадукцыі памешчыцкіх

гаспадарак. Паступова гэтую групу прадпрымальнікаў па-

паўняюць прадстаўнікі гандлёвага капіталу. У канцы XIX ст.

удзельная вага дваранскага прадпрымальніцтва панізілася.

Між тым многія буйныя прадпрыемствы належалі памешчы-

кам: папяровая фабрыка князя Паскевіча ў Добрушы, сукон-

ная фабрыка і цукровы завод Скірмунта ў Парэччы Пінскага

павета. Паводле "Спіса фабрык і заводаў Еўрапейскай Расіі",

выдадзенага В.Е. Варзарам, у 35 беларускіх паветах сярод

уладальнікаў 343 фабрык і заводаў дваране валодалі 169,

што складала 49,3% ад іх агульнай колькасці. Свае капіталы

яны накіроўвалі ў асноўным у харчовую прамысловасць.

Многія памешчыкі адначасова з'яўляліся прадстаўнікамі буй-

ной і сярэдняй буржуазіі.

Увогуле буйная і сярэдняя індустрыяльная буржуазія коль-

касна была нязначнай. У 1900 г. налічвалася каля 2 тыс.

прадстаўнікоў гэтай сацыяльнай групы. Асноўную масу прад-

прымальнікаў складалі ўладальнікі дробных прадпрыем-

стваў, якіх налічвалася болын за 77 тысяч.

Вялікія фінансавыя магчымасці мела гандлёвая буржуазія.

У гандлі знаходзілася 76% абаротных сродкаў. У 1900 г.

купцы валодалі 137 фабрыкамі і заводамі (30,4%). Гандлёвая

буржуазія была прадстаўлена ў асноўным яўрэйскімі куп-

цамі. У 5 беларускіх губернях яны складалі 84,5% купцоў,

10,7% былі рускія, 1,7% - беларусы.

Набірала сілу сельская буржуазія. На рубяжы стагоддзяў

яна складала 8-10% ад агульнай колькасці сельскіх двароў, а

гэта прыкладна 65,7 тыс. гаспадарак. Сельская буржуазія

валодала болынасцю купчых і арэндных зямель.

Фарміраванне новага класа прадпрымальнікаў праходзі-

ла пад уздзеяннсм розных эканамічных і цалітычных факта-

раў. Існавалі саслоўныя перагародкі, нацыянальна-рэлігій-

ныя адрозненні, палігычныя абмежаванні. Болыпасць прад-

174

прымальнікаў з ліку купцоу і мяшчан складалі прадстаунікі

яўрэйскай нацыянальнасці. Буржуазія, якая выйшла з два-

ранства, па этнічнай прыналежнасці з'яўлялася рускай,

польскай і голькі часткова беларускай. Сельская буржуазія

была ў асноўным з ліку беларусаў. Яна фарміравалася з

патомнай шляхты і заможнага сялянства, была рознай па

веравызнанню, тэрытарыяльна раскіданай па вёсках і фаль-

варках, абмежаванай у сваіх фінансавых магчымасцях.

Таму яе ўздзеянне на сацыяльна-эканамічнае і культурнае

жыццё краю было нязначным.

I яшчэ аб адной асаблівасці. Буржуазны клас фарміраваўся ў

краіне пад патранажам дзяржаўнай улады і царскай бюракра-

тыі. Таму эканамічная і палітычная незалежнасць гэтага класа

была даволі адноснай. Дзяржаўныя заказы, інвестыцыйная,

мытная палітыка ўрада сур'ёзна ўздзейнічалі на развіццё прад-

прымальніцтва. У многім урад з'яўляўся гарантам даходаў бур-

жуазіі, якая вяла жорсткую эксплуатацыю наёмных рабочых.

Менавіта ўрад забараняў рабочым легальна адстойваць свае

эканамічныя інтарэсы шляхам стварэння прафесійных саюзаў,

правядзення акцый пратэсту. 3 другога боку, царскі ўрад рэў-

насна адносіўся да спробаў палітычнай актыўнасці новага кла-

са. Але прадстаўнікі буржуазіі амаль не ўдзельнічалі ў палітыч-

ным жыцці, не валодалі тэхналогіямі сацыяльнага кіравання.

Інгэлігенцыя на Беларусі не была шматлікай. Да яе можна

аднесці не толькі дзеячаў культуры, вучоных, работнікаў аду-

кацыі, медыцыны, прадстаўнікоў тэхнічнай інтэлігенцыі, але

і чыноўнікаў, служачых, ваенных, духавенства. Паводле зве-

стак Усеагульнага перапісу насельніцтва 1897 г. у 35 бела-

рускіх паветах налічвалася 12 367 чьпюўнікаў (з сем'ямі - 37 327 чал.),

6198 прадстаўнікоў духавенства (з сем'ямі - 21 067 чал.),

21 434 прадстаўнікоў "вольных прафесій". Да апошніх ад-

носілі работнікаў розных педагагічных, медыцынскіх уста-

ноў, літаратараў, юрыстаў, дзеячаў культуры. На тэрыторыі

Беларусі знаходзілася 69 412 ваеннаслужачых (74 585 чал. з

сем'ямі). Сярод іх быў афіцэрскі корпус, які таксама трэба

аднесці да інтэлігенцыі.

175

Агульную характарыстыку тагачаснай інтэлігенцыі даць

вельмі складана, бо яна была неаднолькавай па свайму аду-

кацыйнаму і прафесійнаму ўзроўню, матэрыяльнаму дабра-

быту, палітычных поглядах. Што тычыцца нацыянальнай

інтэлігенцыі, то яна была нешматлікай і недастаткова аргані-

заванай. У 80-90-я гады XIX ст. з вялікімі цяжкасцямі ідзе

фарміраванне беларускай інтэлігенцыі з асяроддзя шляхты,

сялян, мяшчан. Скончыўшы навучальныя ўстановы, белару-

сы сталі займаць пасады ў адміністрацыйных установах, на-

стаўнікаў гімназій, школ. У гэты час у Расійскай імперыі пры

паступленні на дзяржаўную службу заставаліся абмежаванні

па паходжанню і адукацыі. Права атрымаць дзяржаўную

пасаду мелі дзеці дваран, чыноўнікаў, духавенства, купцоў

першай гільдыі, а таксама асобы з вышэйшай адукацыяй,

альбо асобы, якія мелі дыплом з адзнакай сярэдняй спецыяль-

най установы. Жыццё патрабавала пашыраць практыку за-

мяшчэння пасад па вольнаму найму. Выключэнні былі зроб-

лены для фінансавых устаноў, тэлеграфа і г. д. Але белару-

сам было вельмі цяжка прабіцца ў дзяржаўныя ўстановы.

Калі іх і прымалі туды, то на другарадныя насады. Палітычная

надзейнасць таксама была адным з галоўных фактараў пры

прыняцці рашэння аб залічэнні на службу. Асноўныя пасады

займалі чыноўнікі з Расіі. Апошнім устанаўліваўся павышаны

грашовы аклад, надавалася магчымасць ільготнай куплі

зямлі, ствараліся перспектывы хуткай кар'еры.

Значны ўплыў у грамадстве мела духавенства, у склад

якога ўваходзіла 4830 праваслаўных святароў (77,9%),

902 іудзейскіх і мусульманскіх (14,6%), 466 каталіцкіх і

пратэстанцкіх (7,5%). Духавенства мела даволі высокі аду-

кацыйны ўзровень, таму ўрад выкарыстоўваў праваслаў-

ную царкву ў мэтах ідэйнага ўздзеяння на насельніцтва.

Пасля адмены ў 1869 г. наследнасці ў фарміраванні духа-

венства паступова павялічвалася ўдзельная вага выхадцаў

з іншых сацыяльных груп, у тым ліку і з беларускага ся-

лянства. Гэта пашырала магчымасці фарміравання нацыя-

нальнай інгэлігенцыі.

176

Найбольш значную групу інтэлігенцыі складалі людзі

"вольных прафесій". Як ужо адзначалася, у 35 беларускіх

паветах у канцы XIX ст. налічвалася больш за 21 400 такіх

асоб, у тым ліку 15 тыс. займаліся вучэбнай і выхаваўчай

дзейнасцю, 4715 работнікаў медыцынскіх устаноў, 609 прад-

стаўнікоў навукі, літаратуры, мастацтва, юрыстаў. У ся-

рэдніх навучальных і спецыяльных навучальных установах

вучыліся дваране, выхадцы з духавенства, якія закончылі

універсітэты, педагагічныя інстытуты, альбо духоўныя ака-

дэміі. Сярод настаўнікаў сельскіх школ каля паловы складалі

выхадцы з сялянства, амаль 30% выкладчыкаў было з духа-

венства. Адукацыю яны атрымалі ў настаўніцкіх семінарыях,

гарадскіх вучылішчах, духоўных семінарыях і вучылішчах.

Па нацыянальнай прыналежнасці інтэлігенцыя складалася

з рускіх, беларусаў і ў меншай ступені - палякаў. У іх ася-

роддзі найбольш уплывовай станавілася беларуская лібераль-

ная думка. Набіраў сілу працэс культурнага адраджэння Бе-

ларусі. У Пецярбургу гурток студэнтаў пачаў выдаваць неле-

гальны часопіс "Гоман". У рэдакцыйным артыкуле першага

нумара была абгрунтавана думка аб неабходнасці федэра-

тыўнай незалежнасці Беларусі. Разважанні на гэту тэму мелі

працяг у наступным нумары. У артыкуле па нацыянальнаму

пытанню гаварылася аб прагрэсіўным характары ўзнікнення

нацый, аб праве на самавызначэнне кожнай нацыі, аб праве

беларускага народа на аўтаномную федэратыўную самастой-

насць у сям'і іншых народнасцей Расіі. Аўтары заявілі аб

сваім жаданні "энергічна абараняць Беларусь як ад польска-

га, так і вялікарасійскага насілля”.

Акрамя дзейнасці народніцкіх гурткоў студэнцкай і вуч-

нёўскай моладзі шырылася прапаганда беларускага адра-

джэння ў сродках масавай інфармацыі. У 1889-1890 гг. у

Маскве выдаваўся "Календарь Северо-Западного края" пад

рэдакцыяй М.В. Доўнар-Запольскага, у якім былі надрукава-

ны некалькі вершаў на беларускай мове, шэраг навуковых

артыкулаў па гісторыі, этнаграфіі Беларусі. У 90-я гады ў

мясцовых газегах ("Минский листок", "Виленский вестник",

177

"Губернские ведомости") з'яўляліся артыкулы, якія асвятлялі

моўныя, гістарычныя асаблівасці беларускага народа.

Паралельна ішла навуковая распрацоўка беларускай прабле-

матыкі. Значны след у этнаграфічнай навуцы пакінуў настаўнік

народнай школы, а потым падрыхтоўчага класа Віцебскай гімназіі

М. Я. Нікіфароўскі (1845-1910), які ў сваіх працах "Нарысы Віцеб-

скай Беларусі", "Простанародныя прыкметы і павер'і" і іншых вы-

разна паказаў карціну народнага светапогляду. Шэраг беларускіх

зборнікаў казак, песень, вершаў выдаў этнограф, археолаг, гісто-

рык Е.Р. Раманаў. Вельмі плённай была праца Я.Ф. Карскага па

вывучэнню беларускай мовы. Ён надрукаваў кнігі: "Гісторыя гу-

каў і форм беларускай мовы", "Даследаванне пра беларускія псал-

гыры 15 ст.", а пазней - шматгомную працу "Беларусы".

У гэты час працавалі таксама вучоныя гісторыкі, этногра

фы М. Доўнар-Запольскі, К. Ляцкі, А. Багдановіч, М. Янчук,

3. Радчанка, А. Сапуноў, У. Завітневіч, I. Лапа і многія

іншыя, якія ўнеслі асабісты ўклад у вывучэнне гісторыі і

культуры Беларусі.

Адраджалася беларуская літаратурная мова. Яе фарміра-

ванне адбывалася ў жанрах мастацкай літаратуры і публі-

цыстыкі. У 90-я гады з'явіліся брашуры мінскага памешчы-

ка А. Ельскага. У 1892 г. ён выдаў пераклад "Пана Тадэву-

ша" А. Міцкевіча, потым надрукаваў вершаваную аповесць

"Сынок", "Слова аб праклятай гарэлцы" і інш. Значны ўклад

у развіццё беларускай літаратуры канца XIX ст. унеслі

пісьменнікі А. Абуховіч, Ф. Тапчэўскі, К. Каганец і інш.

Набірала моц творчасць беларускіх паэтаў Ф. Багушэвіча,

Я. Лучыны, А. Гурыновіча, якія выказвалі сваю шчырую

любоў да Беларусі, яскрава падкрэслівалі багацце беларус

кай культуры і цяжкую долю яго народа.

Фарміраванне беларускай інтэлігенцыі і яе дзейнасць

рыхтавалі грамадства да нацыянальнага самаўсведамлення.

Невыпадкова паводле перапісу 1897 г. болынасць спадчын-

нага дваранства лічылі сябе беларусамі. Роднай прызналі

беларускую мову 60% настаўнікаў, 20% работнікаў меды-

цынскіх устаноў.

178

Рабочы клас, як самастойная сацыяльная група, узнікае

яшчэ ў другой палове XVIII ст. На вотчынных мануфакту

рах Беларусі працавалі рабочыя, большасць якіх з'яўлялася

прыгоннымі сялянамі. Пасля адмены прыгоннага права,

прадпрыемствы, заснаваныя на прымусовай працы, былі пе-

раведзены на вольнанаёмныя адносіны. Прамысловасць ат-

рымала велізарны рэзерв рабочай сілы з ліку беззямельнага

сялянства, яўрэйскай гарадской беднаты, рамеснікаў, сялян-

саматужнікаў, якія не вытрымалі канкурэнцыі з прывазнымі

таварамі фабрычна-заводскай вытворчасці. Найбольш ма-

савай сацыяльнай базай пралетарыяту з'яўлялася бяднейшае

сялянства. У канцы XIX ст. аграрная перанаселенасць скла-

дала прыкладна 1,5 млн. працаздольных жыхароў вёскі,

многія з якіх шукалі магчымасць пракарміцца на адыход-

ных промыслах у гарадах, на будаўніцтве дарог, сельска-

гаспадарчых работах. У 90-х гадах налічвалася да 300 тыс.

сялян-адыходнікаў.

У пачатку XX ст. на Беларусі колькасць пастаянных наём

ных рабочых склада больш за 400 тыс. чалавек, у тым ліку ў

прамысловасці працавала каля 180 тыс. чалавек, на чыгун-

цы - 25 тыс., на рачным і гужавым транспарце, у будаўніцт-

ве, гандлі, сельскай гаспадарцы налічвалася больш за

200 тыс. чалавек. Найбольш значныя атрады прамысловага

пралетарыяту вылучаліся сярод рабочых дрэваапрацоўчай

(53,4 тыс.) і харчасмакавай (26 тыс.) вытворчасці. Настаянна

павялічвалася колькасць наёмных сельскагаспадарчых рабо

чых. Сярод рабочых жанчыны склалі 16%, дзеці - 6%. Боль

шасць пралетарыяту паходзіла з мясцовых людзей. Паводле

перапісу 1897 г. з другіх губерняў налічвалася ўсяго 5% рабо

чых. Знайсці працу на фабрычна-заводскіх, дробнакапіталі-

стычных прадпрыемствах было вельмі складанай справай.

Беларускія гарады былі перанаселены працаздольнымі

яўрэйскімі жыхарамі, таму выхадцы з сяла практычна не маглі

прабіцца ў гарады. Невыпадкова таму беларусы шукалі леп-

шай долі за межамі свайго краю. У 1897 г. у гарадах Мінску,

Магілёве, Гродне, Гомелі, Віцебску пражывала 41 тыс. белару-

179

саў, у той час як у Пецярбургу колькасць іх склала 66,5 тыс.

чалавек, Адэсе - 16,9 тыс., Маскве - 15,9 тыс. чалавек.

Велізарны рынак свабоднай рабочай сілы, адсуТнасць за-

конаў, якія б рэгулявалі адносіны прадпрымальнікаў і рабо-

чых, вялі да эксплуатацыі пралетарыяту. Рабочы дзень на

прадпрыемствах складаў 12 гадзін і болей, у рамесных май-

стэрнях - 13, а то і 15 гадзін. Амаль адсутнічала медыцынс-

кае абслугоўванне. Царскі ўказ ад 1866 г. аб увядзенні на

прадпрыемствах прыёмных медыцынскіх кабінетаў з ліку

1 ложак на 100 рабочых у канцы XIX ст. выконваўся толькі

на 12% прадпрыемстваў. Прынятыя законы аб абмежаванні

працы дзяцей і падлеткаў (1882), забароне працы ноччу для

жанчын і падлеткаў да 17 гадоў (1885), увядзенні выхадных і

святочных дзён і скарачэнні працоўнага дня (1897) дзейнічалі

абмежавана. Фабрычная інспекцыя цікавілася іх выкананнем

толькі на прыватных фабрыках і заводах. Гэтае заканадаў-

ства не распаўсюджвалася на рамесніцкую вытворчасць і

амаль зусім не выконвалася на дзяржаўных прадпрыемствах.

Рабочым было забаронена ствараць прафесійныя арганіза-

цыі, а правядзенне забастовак лічылася крымінальным дзеян-

нем. У краіне дзейнічала сістэма натуральнай аплаты працы,

шматлікіх штрафных санкцый. У 1901 г. на прадпрыемствах,

падначаленых надзору фабрычнай інспекцыі. штрафы атрым-

лівалі каля 50% усіх рабочых. Рублём каралі за спазненне на

працу, курэнне, непарадак на рабочым месцы, парушэнне

цішыні, непадпарадкаванне кіраўніку і г. д. Калі сума штра-

фаў складала трэць двухтыднёвага заработку рабочага, то

яго можна было звальняць.

Умовы працы на большасці прадпрыемстваў не адпавя-

далі санітарным нормам, а заработак быў невялікі. У 1902 г.

зарплата фабрычна-заводскіх рабочых беларускіх губерняў

склала ў сярэднім 157,8 рубля. Многа гэта ці мала? Значна

менш, чым у еўрапейскіх губернях Расіі, дзе яна была

215 рублёў. Па падліках тагачасных статыстыкаў у 1904 г.

у Пецярбургу пражытачны мінімум на аднаго чалавека скла-

даў прыкладна 250 рублёў. Дрэннымі былі жыллёвыя ўмовы

180

рабочых. У канцы XIX ст. каля 26% рабочых пражывалі ў

казармах, інтэрнатах, кватэрах пры фабрыках, а астатнія

здымалі вуглы, ложкі ў горадзе, альбо начавалі непасрэдна ў

вытворчых памяшканнях. I толькі высокакваліфікаваныя ра-

бочыя мелі сваё жыллё, альбо арандавалі кватэры.

Цяжкія эканамічныя ўмовы, палітычнае бяспраўе стваралі

перадумовы для радыкалізацыі рабочага руху, пераходу прале-

тарыяту ў пачатку XX ст. да актыўнай палітычнай барацьбы.

Найболын значным класам беларускага грамадства ў

колькасным складзе было сялянства. На рубяжы стагоддзяў

іх налічвалася 6,42 млн. чалавек, альбо (75,3%). Пасля адме-

ны прыгоннага права ў Беларусі адбываецца працэс капіталіза-

цыі вёскі. Скарачалася дваранскае землеўладанне, фарміра-

валася буржуазная ўласнасць на зямлю. Сельская гаспадарка

арыентавалася на развіццё мяса-малочнай жывёлагадоўлі.

Павялічваліся пасяўныя плошчы сельскагаспадарчых культур.

Беларускае сялянства на рубяжы стагоддзяў не было адзі-

най сацыяльнай групай. У 90-я гг. сяляне валодалі, напрык-

лад, 16 фабрыкамі і мануфактурамі. Болын за тысячу ся-

лянскіх гаспадарак былі на ўзроўні памешчыцкіх. Яны вало-

далі зямельнымі надзеламі звыш 100 дзесяцін. У багатых ся-

лян працавала 55 гыс. сельскагаспадарчых наёмных рабо-.

чых. Але быў і супрацьлеглы полюс беларускай вёскі. Гэта

мільёны сялян, якія ледзь зводзілі канцы з канцамі. У 1893 г. з

668,7 тыс. сялянскіх двароў каля 54,5 тыс. (8,8%) не мелі

сваёй зямлі. Найбольшая колькасць беззямельных сялян была

ў Віцебскай (9,7%) і Віленскай губернях (9,6%).

Калі характарызаваць развіццё вёскі на пачатку XX ст.,

то перш за ўсё трэба адзначыць тэндэнцыю эканамічнай па-

лярызацыі сялянства. Рэформы другой паловы XIX ст. не

вырашылі зямельнай праблемы. Плошча сялянскай надзель-

най зямлі складала прыкладна трэць агульнага землеўладан-

ня. Беларусь і напярэдадні першай расійскай рэвалюцыі зас-

тавалася тэрыторыяй буйнога землеўладання.

Ва ўмовах пашырэння капіталістычных адносін адбывала-

ся скарачэнне дваранскага і пашырэнне сялянскага землеўла-

181