Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

які прынцыпова адрозніваецца ад папярэдніх этапаў станаў-

лення беларускай этнічнай супольнасці. Такім чынам, усё гэта

дае падставы меркаваць, што ў пачатку XX ст. беларусы

сталі маладой нацыяй, поруч з літоўцамі, украінцамі,

латышамі і інш.

Рабочы рух, прапаганда марксізму. Развіццё капіталі-

стычных адносін у эканоміцы Беларусі прывяло да фарміра-

вання значных кадраў рабочага класа, занятага ў фабрыч-

най, мануфактурнай і дробнай прамысловасці, на чыгунках

і водных шляхах зносін. У сілу спецыфікі прамысловага

развіцця рэгіёна (наяўнасць мноства дробных прадпрыем-

стваў з невялікай колькасцю занятых на іх рабочых) стано-

вішча пралетарыяту Беларусі было болын цяжкім, чым у

Расіі ў цэлым. 13-14-гадзінны працоўны дзень, нізкая апла-

та працы, адвольныя штрафы, жабрацкія жыллёвыя ўмовы,

адсутнасць страхавога і пенсіённага забеспячэння вымуша-

ла звяртацца беларускіх рабочых да разнастайных формаў

пратэсту. Так, у 1864-1865 гг. на будаўніцтве чыгункі

Віцебск - Дзінабург асноўнай формай пратэсту былі ўцёкі, а

ў 70-я гг. формай сацыяльнага пратэсту становіцца стачка.

Па няпоўных дадзеных, у 70-я - першай палове 90-х гг.

адбылося 23 забастоўкі і хваляванні, якія адрозніваліся ўзра-

стаючай арганізаванасцю. Яскравым прыкладам гэтага

былі буйныя хваляванні на цагельным заводзе ў Брэсцкай

крэпасці (1873), слясарна-кавальскіх майстэрнях Маскоўс-

ка-Брэсцкай чыгункі (1876), на будаўніцтве чыгуначных да-

рог Вільна - Баранавічы (1884), Лібава-Роменскай у Гомелі

(1886, 1894), а таксама ў чыгуначных майстэрнях у Пінску

(1893), трыкатажных майстэрнях Смаргоні (1895), рабочых-

чыгуначнікаў Мінска (1895). 19 красавіка 1895 г. рабочыя

Мінска, Гомеля, Гродна, Смаргоні ўпершыню адзначалі пер-

шамайскае свята. На чале рабочага руху звычайна ішлі

чыгуначнікі, як адзін з найбольш арганізаваных і буйных

атрадаў рабочага класа Беларусі.

У цэлым рабочы рух 70 - пачатку 90-х гг. быў накірава-

ны на паляпшэнне матэрыяльнага становішча рабочых (па-

162

вышэнне заработнай платы, скарачэнне працоўнага дня,

паляпшэнне ўмоў працы) і супраць спагнання штрафаў,

што ў пэўнай стунені садзейнічала вырашэнню рабочага

ытання ў краіне. Прынятае ў краіне працоўнае заканадаў-

ства 80-90-х гг. абмяжоўвала выкарыстанне дзіцячай і жа-

ночай працы (1882, 1885), памеры штрафу (1886), даўжы-

ню працоўнага дня (11,5 гадзіны - у 1897 г.). Для кантро-

лю за выкананнем гэтых і іншых рашэнняў была ўведзена

ў 1882 г. фабрычная інспекцыя. Кантроль за ажыццяўлен-

нем законаў аказаўся вельмі слабы, да таго ж законы не

распаўсюджваліся на дробную і рамесніцкую вытворчасць.

Таму прынятыя законы значна не паўплывалі на

становішча рабочых Беларусі.

У той самы час рабочы рух 70 - першай паловы 90-х гг.

стварыў умовы для пераходу ў другой палове 90-х гг. ад

масавага рабочага руху да свядомай палітычнай барацьбы.

Упершыню планамерную прапагандысцкую работу сярод

беларускіх рабочых пачалі весці народнікі. У гуртках, ство-

раных у 1876 і 1877 гг. у Мінску, а таксама ў пачатку 80-х гг.

у Магілёве, Віцебску, Гомелі, Брэсце і Гродне, рабочыя зай-

маліся самаадукацыяй, чыталі рэвалюцыйную літаратуру,

заадно вывучалі працы К. Маркса і Ф. Энгельса. Марксісц-

кую літаратуру прысылалі студэнты Пецярбурга і Варшавы.

Многа для распаўсюджвання марксізму ў Беларусі зрабілі

польская партыя "Пралетарыят" (1882) і асабліва група "Выз-

валенне працы" (1883), у дзейнасці якой актыўна ўдзельнічалі

беларускія народнікі А. Трусаў і С. Ляўкоў, пісьменнік і рэва-

люцыянер А. Гурыновіч. Менавіта яны пачалі выданне і рас-

паўсюджванне твораў К. Маркса і Ф. Энгельса ў перакладзе

на рускую і польскую мовы ("Маніфест камуністычнай

партыі", "Капітал", "Грамадзянская вайна ў Францыі"). Сту-

дэнты Берлінскага універсітэта I. Самсонаў і X. Гурэвіч, сту-

дэнт Цюрыхскага політэхнічнага інстытута Г. Салавейчык

(ураджэнец Гродна) наладзілі транспарціроўку марксісцкай

літаратуры ў Беларусь і Украіну. У другой палове 80 - пачат-

ку 90-х гг. у Мінску (Э. Абрамовіч, Л. Гурвіч, С. Трусевіч),

163

Гродне (Н. Дзем'яновіч. С. Галюн), Віцебску (М. Сакоўкін-

Заслаўскі і яго жонка П. Дубінская), Гомелі (А. Поляк) былі

арганізаваны гурткі і групы, у якіх вывучаліся працы К. Мар-

кса і Ф. Энгельса. Першыя марксісцкія гурткі ў Беларусі былі

нешматлікія і слаба звязаныя з рабочым рухам.

Якасна новы этап марксізму пачынаецца з сярэдзіны 90-х гг.,

калі ў выніку стварэння ў Пецярбургу "Саюза барацьбы за

вызваленне рабочага класа" (1895) рабочы рух Беларусі

злучаецца з агульнарасійскім сацыял-дэмакратычным ру-

хам. Членамі "Саюза барацьбы" былі ўраджэнцы Беларусі

Л. Лепяшынскі, М. Левашкевіч, Т. Максімаў і інш. У ве-

расні 1895 г. у Вільню для перагавораў з мясцовымі сацыял-

дэмакратамі і аказання дапамогі зборніку "Работнік", у якім

друкаваліся паведамленні аб сацыял-дэмакратычным і рабо-

чым руху ў гарадах Літвы і Беларусі, прыязджаў У.І. Ленін.

У другой палове 90-х гг. сацыял-дэмакратычныя арганіза-

цыі ўжо існавалі ў Мінску, Гомелі, Віцебску, Смаргоні, Аш-

мянах, Брэст-Літоўску, Гродне, Пінску. Дзейнасць першых

сацыял-дэмакратычных гурткоў вялася дзеля падрыхгоўкі з

ліку рабочых новых кадраў-прапагандыстаў. Цыкл вучобы

працягваўся не менш як тры гады. Гэта былі агульнаадука-

цыйныя заняткі, мэтай якіх з'яўлялася засваенне матэрыялі-

стычнага светапогляду на гістарычнае развіццё прыроды і

чалавецтва, вывучалася тэорыя Маркса. Заняткі ў гуртках

мелі акадэмічны характар з захаваннем правіл канспірацыі.

Члены сацыял-дэмакратычных арганізацый праводзілі палі-

тычную агітацыю сярод рабочых, распаўсюджвалі лістоўкі і

рэвалюцыйную літаратуру, кіравалі стачачнай барацьбой

рабочых. Пад непасрэдным уздзеяннем сацыял-дэмакратаў з

другой паловы 90-х гг. актывізуецца стачачны рух бела-

рускіх рабочых. 3 59 стачак, праведзеных у 90-я гг., на

другую палову прыпадае 53, што складае звыш 90% ад

агульнай колькасці.

У рабочым і сацыял-дэмакратычным руху Беларусі ў

канцы 90-х гг. з'яўляюцца і свае спецыфічныя рысы:

імкненне яўрэйскіх, літоўскіх і польскіх сацыял-дэмакратаў

164

стварыць рабочыя арганізацыі па нацыянальнай прына-

лежнасці. Гэта была своеасаблівая рэакцыя на нацыяналь-

ную палітыку ўрада.

У 90-я гады былі створаны сацыял-дэмакратычная аргані-

зацыя Каралеўства Польскага (у 1900 г. - Сацыял-дэмакра-

тыя Каралеўства Польскага і Літвы), "Усеагульны яўрэйскі

саюз у Літве, Польшчы, Расіі" (Бунд).

Такім чынам, у другой палове XIX ст. рэвалюцыйным

рухам на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі былі закладзены ідэйныя

і арганізацыйныя асновы далейшай барацьбы за правы пра-

цоўных.

ТЭМА III

БЕЛАРУСЬ У ПАЧАТКУ XX ст.

Гістарыяграфія, крыніцы. Беларусь у канцы XIX - пачат-

ку XX стст. знаходзілася на этапе значных эканамічных і

палітычных перамен, якія праходзілі ў кантэксце з агульна-

расійскімі працэсамі. На рубяжы стагоддзяў у Расійскай імпе-

рыі назіраецца хуткае развіццё буйной прамысловасці, чы-

гункі, банкаў. Актыўнае дзяржаўнае рэгуляванне ставіла эка-

номіку ў прамую залежнасць ад урадавай палітыкі. У той

самы час прамысловы ўздым, рост гарадоў, капіталістычная

эвалюцыя сельскай гаспадаркі, пашырэнне сацыяльнага і рэ-

алюцыннага руху ўздзейнічалі на палітыку царызму. Урад

падштурхоўваўся да змены ўнутранай палітыкі ад векавых

традыцый самадзяржаўя да фарміравання болын адкрыгага

грамадства. У гэтых умовах пашыраліся магчымасці праяў-

лення рэгіянальных, нацыянальных асаблівасцей Беларусі.

Трэба адзначыць, што падзеі на Беларусі знайшлі адлюст-

раванне ў тагачасным друку. Аб сацыяльным і нацыяналь-

ным руху, напрыклад, пісалі прадстаўнікі рэвалюцыйнай

плыні браты А. і I. Луцкевічы, К. Каганец, С. Палуян. Знач-

ны матэрыял на гэтую тэму быў змешчаны ў беларускамоў-

ных газетах "Наша доля" і "Наша ніва". У дарэвалюцыйны

час былі выдадзены працы П. Баброўскага, I. Вульферта,

А. Дэмбавецкага, у якіх характарызуецца развіццё прамыс-

ловасці, сельскай гаспадаркі, гандлю на Беларусі. У 1908 г.

у Кіеве Д. Дарашэнка надрукаваў адну з першых кніг, прыс-

вечаных адраджэнню беларускага народа "Білоруси і іх на-

цыональне відроження", у якой апавядае аб лёсе беларусаў, іх

гісторыі і культуры, развіцці нацыянальнай свядомасці, на-

цыянальна-вызваленчага руху ў пачатку XX ст.

Вялікая колькасць публікацый, у якіх аналізуюцца гіста-

рычныя падзеі на пачатку XX ст., з'яўляецца ў савецкі перы-

яд. У 20-я гады былі надрукаваны працы М. Доўнар-Запольс-

кага "Народное хозяйство Белоруссии 1861 1-914 гг.", У. Ігна-

тоўскага "Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пачатку XX ста-

166

годдзя", У. Пічэты "Крестьянское и рабочее движение на Бе

лоруссии в эпоху 1905 года", Ф. Турука "Белорусское дви

жение: Очерк истории национального и революционного дви

жения белорусов", А. Цвікевіча "Западно-руссизм": Нарысы з

гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в.",

С. Агурскага "Очерки по истории революционного движения

в Белоруссии (1863-1917 гг.)", М. Рафеса "Очерки истории

еврейского рабочего движения" і іншыя. Аўтары ўвялі ў

навуковы абарот вялікі пласт архіўнага і дакументальнага

матэрыялу.

Актыўна распрацоўваліся праблемы эканамічнага, сацыяль-

на-палітычнага, культурнага развіцця Беларусі ў 60-80-я гады.

У першую чаргу трэба адзначыць выдадзеныя шматтомныя ка-

лектыўныя працы: "Гісторыя Беларускай ССР", "История рабо

чего класса Белорусской ССР", "Гісторыя беларускага мастацт-

ва". У гэты час з друку выйшлі змястоўныя манаграфічныя

работы К. Шабуні "Аграрный вопрос и крестьянское движение

на Белоруссии в революции 1905-1907 гг.", В. Панюціча "Из

истории формирования пролетариата Белоруссии 1861-1914 гг.",

М. Біча "Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг.",

М. Болбаса "Промышленность Белоруссии (1860-1904 гг.)",

Л. Ліпінскага "Классовая борьба в белорусской деревне (1907-

1914 гг.)" і іншых. Падрыхтаваныя на аснове багатага дакумен

тальнага матэрыялу, кнігі гэтых аўтараў унеслі значны ўклад у

распрацоўку беларускай гісторыі пачатку XX ст.

Безумоўна, у савецкай гістарыяграфіі некаторыя склада-

ныя праблемы не маглі знайсці свайго адлюстравання з-за

ідэалагічных абмежаванняў. Па-за ўвагай гісторыкаў заста-

лося вывучэнне сацыяльна-класавай структуры грамадства,

сістэмы дзяржаўнага кіравання, дзейнасці розных палітыч-

ных партый. У апошнія гады даследчыкі беларускай мінуў-

шчыны звярнуліся да гэтых нераспрацаваных праблем. З'яві-

ліся новыя публікацыі, і ў тым ліку калекгыўныя: "Энцыкла-

педыя гісторыі Беларусі", "Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1.

(Мн., 1994); Ч. 2. (Мн., 1995), 'Тісторыя Беларусі". Выд. 2,

перапрац. і дапоўн. Ч. 1. (Мн., 2000); Ч. 2. (Мн., 2000).

167

Крыніцы па гісторыі Беларусі пачатку XX ст. даволі знач-

ныя. У першую чаргу гэта матэрыялы статыстыкі: "Первая

Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.";

матэрыялы пазямельных абследаванняў; ваенна-конскіх пера-

пісаў; статыстыкі землеўладання; дадзеныя паказальнікаў і

спісаў фабрык і заводаў. Багагы матэрыял можна знайсці ў

штогадовых справаздачах губернатараў і дадатках да іх, аг-

лядах навучальных устаноў, справаздачах фабрычных інспек-

тараў. Безумоўна, уяўляюць цікавасць заканадаўчыя акты і

дакументы ўрадавых устаноў. Яны выдаваліся ў зборніках

дакументаў: "Полное собрание законов Российской империи.

Собрание третье", "Законодательные акты переходного вре

мени. (1904-1908 гг.)", "Государственная дума в России в

документах и материалах". Значны матэрыял прадстаўлены ў

перыядычнам друку ў пачатку XX ст. У губернскіх гарадах

выдаваліся "Губернские ведомости", "Памятные книжки гу

берний", "Епархиальные ведомости", дзесяткі іншых перыя-

дычных выданняў, у тым ліку і апазіцыйных.

Захаваўся пласт тагачаснай мемуарыстыкі. Надрукаваны

ўспаміны віленскага генерал-губернатара Мураўёва, мінска-

га губернатара П. Курлова, дзеячаў нацыянальна-адраджэнс-

кага руху А. Луцкевіча, Я. Дылы і інш. Уся гэтая літаратура

і крыніцы даюць магчымасць студэнтам больш глыбока асэн-

саваць гісторыю нашай краіны на рубяжы стагоддзяў.

ЛЕКЦЫЯ 9

НАЦЫЯНАЛЬНЫ I САЦЫЯЛЬНЫ СКЛАД

ГРАМАДСТВА

♦ Нацыянальны склад насельніцтва

♦ Сацыяльная структура грамадства

Нацыянальны склад насельніцтва. У канцы XIX ст. на

тэрыторыі пяці беларускіх губерняў пражывала больш за 8,5 млн.

чалавек, у тым ліку 5,4 млн. беларусаў, 1,2 млн. яўрэяў,

493 тыс. рускіх, 424 тыс. палякаў, 377 тыс. украінцаў, а

таксама прадстаўнікі іншых нацыянальных меншасцяў. На

цыянальны склад беларускіх губерняў, паводле дадзеных

Першага Усеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імпе-

рыі ў 1897 г., прыведзены ў наступнай табліцы.

Нацыяналь-

Гу6ерні

насць

Гродаен-

ская

Вілен-

ская

Віцебская Мінская Магілёў-

ская

Агульная

кспькасць

прац

Беларусы 705045 906820

788599 1633091 1389782 5423337

63,54

Рускія 74143 78623 198001 83999 58155

492921 5,78

Украінцы 362526 913 420

10069 3559 377487 4,42

Яурэі

278542

202374

174240 343466 203507

1202129

14,08

Палякі

161662 130054 50377 64617 17526 424236

4,97

Латышы

- -

264062 1686 7027 272775 3,20

Літоўцы 3366

279694

2235

3600 288895

3,39

Татары 2420 1223 4059

7702 0,09

Немйы

10284

2250 7361 3984 1806 25688 0,30

Іншыя 5421 1024

3951 6706

1802 18904 0,22

УСЯГО 1603409 1602975 1489246

2151677 1686764

8534071

100

Як бачна, суадносіны прадстаўнікоў нацыянальнасцяў у

губернях былі розныя. Паводле перапісу, найбольш нацыя-

нальна аднароднай была Магілёўская губерня - там пражы

вала 82,39% беларусаў, у Мінскай губерні - 76%, Віленскай -

56,57%, Віцебскай - 52% і Гродзенскай - 44%.

У Віленскай губерні беларускае насельніцтва мела абса-

лютную большасць у Вілейскім, Дзісненскім, Ашмянскім і

Лідскім паветах. У Свянцянскім павеце беларусаў было

47,5%, літоўцаў - 33,8%. У Віленскім павеце беларусы скла-

далі 26%, яўрэі - 21,3%, літоўцы - 20,9%, палякі - 20,1%. У

169

Трокскім павеце налічвалася 58,1% літоўцаў. На другім па

колькасці месцы тут былі беларусы (15,7%).

У Віцебскай губерні пераважная большасць беларусаў пра-

жывала ў паветах - Дрысненскім (86,2)%, Веліжскім (85,7%),

Невельскім (84,0%), Гарадоцкім (83,6%), Лепельскім (82,0%),

Полацкім (73,1%). У Віцебскім павеце беларусаў было 51,1%,

яўрэяў - 22,3%, рускіх - 20,1%. У Себяжскім павеце беларус-

кае насельніцтва складала 47,1%.

У Люцынскім павеце пражывала латышоў - 64,2%, бела-

русаў - 20,5%. У Рэжыпкім павеце латышскае насельніцтва

складала 57,9%, беларускае - 5,4%. У Дзвінскім павеце латы-

шы мелі адносную большасць - 39%, беларусы - 13,8%.

У Гродзенскай губерні беларускае насельніцтва складала

ў Сакольскім павеце - 83,9%, Ваўкавыскім - 82,4%,

Слонімскім - 80%, Пружанскім - 75,5%, Гродзенскім - 65,8%.

Трэба адзначыць, што ў Кобрынскім і Брэсцкім паветах было

зафіксавана болынасць (79,5% і 64,3% адпаведна) украінцаў.

Гэтая акалічнасць звязана з тым, што жыхароў Палесся, мова

якіх набліжана да ўкраінскай, перапісчыкі аднеслі да ўкраін-

цаў. У Бельскім павеце 39,1% насельніцтва паказана ўкраінс-

кага, 34,8% - польскага. У Беластокскім павеце палякі скла-

далі 34,2%, яўрэі - 28,3%, беларусы - 26,1%.

Акрамя 5 беларускіх губерняў болын за 300 тыс. белару-

саў кампактна пражывала на сумежных тэрыторыях. У

Краснінскім павеце Смаленскай губерні беларускае насель-

ніцтва складала 90%, у Суражкім павеце Чарнігаўскай губерні -

70%, у Аўгустоўскім павеце Сувалкскай губерні - 32,5%.

Характэрнай асаблівасцю беларускага этнасу з'яўлялася

тое, што болын за 90% беларусаў пражывала ў сельскай

мясцовасці і працавала на зямлі. У параўнанні з яўрэямі,

рускімі, палякамі, якія мелі сваю монарэлігію, беларусы былі

падзелены па веравызнанню на праваслаўных і католікаў.

Безумоўна, гэта не садзейнічала кансалідацыі беларускага

этнасу. Як праваслаўная царква, так і каталіцкі касцёл не

прызнавалі беларусаў як народ. Пасля скасавання уніі (1839) і

далучэння уніятаў да праваслаўнай царквы, колькасць пра-

170

васлаўных сярод беларусаў павялічылася ў 1897 г. да 81,2%.

Беларусы-католікі пражывалі ў асноўным у Віленскай і

Гродзенскай губернях. У Мінскай і Віцебскай губернях коль-

касць католікаў сярод беларусаў складала каля 10%, а ў

Магілёўскай - 2%.

На другім месцы па колькасці насельніцтва ў Беларусі

былі яўрэі. У 1897 г. у Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай,

Магілёўскай і Мінскай губернях налічвалася больш за

1 млн. 200 тыс. чалавек. Яўрэйскае насельніцтва ў асноўным

пражывала ў гарадах і мястэчках. Сярод гарадскога насель-

ніцтва Віленскай губерні яўрэі склалі 43%, Віцебскай - 52%,

Гродзенскай - 61,2%, Мінскай - 58,8%, Магілёўскай - 52,4%.

У 80-я гады XIX ст. пасля забойства імператара Аляксаццра II

царскі ўрад прымае шэраг абмежаванняў для яўрэйскага насель-

ніцтва. Яўрэям было забаронена пасяляцца ў сельскай мясцо-

васці і займацца земляробствам, ім быў абмежаваны доступ на

дзяржаўную службу, у органы мясцовага кіравання, вышэйшыя

навучальныя ўстановы, на прадпрыемствы сувязі, чыгунку. Ас-

ноўнымі заняткамі яўрэяў быў гандаль, дзе было занята 38,7%, і

рамесніцтва, якім займалася 34,3% яўрэйскага насельніцтва.

На тэрыторыі Беларусі пражывала амаль 500 тыс. рускіх.

У сялянскім асяроддзі рускія складалі 5%, сярод патомных

дваран - 16%, асабістых дваран - 51,8%, духавенства -

61,5%. Павелічэнне колькасці рускага насельніцтва было звя-

зана з урадавай палітыкай у другой палове XIX ст. У выніку

на тэрыторыю Беларусі перасяліліся рускія памешчыкі, чы-

ноўнікі, часткова сяляне.

У канцы XIX ст. у Беларусі пражывала 424 тыс. палякаў.

Найбольшая іх колькасць была ў Гродзенскай і Віленскай

губернях. Сярод гараджан польскае насельніцтва складала

12,7%, у вёсцы - 4,6%. Значная колькасць палякаў пражыва-

ла ў Вільні - 47,8 тыс. чалавек (30.9% ад агульнай колькасці

жыхароў горада), у Беластоку -11,3 тыс. чалавек (16,9%), у

Гродне - 6,8 тыс. (14%), Мінску - 10 тыс. (11%). Сярод

польскага насельніцтва нераважала шляхта, якая складала

25%, сялянства - 40%, мяшчане - 31%.

171