Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

У пачатку 1884 г. з ініцыятывай аб'яднання ў агульную

арганізацыю ўсіх народніцкіх гурткоў Беларусі выступіла

група "Гоман", куды ўваходзілі беларускія студэнты, якія на-

вучаліся ў Пецярбургу. Імі былі надрукаваны два нумары

перыядычнага выдання пад назвай "Гоман". Члены групы

А. Марчанка, X. Ратнер і іншыя, прызнаючы праграму "На-

роднай волі", лічылі неабходным аб'яднаць усе рэвалюцый-

ныя сілы Расіі для звяржэння самадзяржаўя.

Вельмі выразна гоманаўцы паставілі нацыянальнае пытан-

не. Яны ўпершыню адкрыта заявілі пра існаванне беларускай

нацыі. Будучую вольную ад сацыяльнага і нацыянальнага

прыгнёту Расію яны ўяўлялі як федэрацыю самакіруючых

абласцей на чале з Устаноўчым сходам. "Беларуская сацы-

яльна-рэвалюцыйная група", як называлі сябе гоманаўцы,

мела сувязі са студэнцкімі арганізацыямі Расіі, гурткамі

Віцебска, Магілёва і Мінска. Аднак стварыць адзіную арганіза-

цыю ўсёй Беларусі гоманаўцы так і не змаглі. Гэта было

абумоўлена тым, што беларускае рэвалюцыйнае народніцт-

ва, таксама як і расійскае, перажывала крызіс і зыходзіла з

гістарычный сцэны. уступаючы дарогу марксізму.

У 1884- 1890-х гг. пануючым накірункам у народніцтве

становіцца ліберальнае. Адмовіўшыся ад рэвалюцыйнай ба-

рацьбы з урадам, ліберальныя народнікі сканцэнтравалі ўва-

гу на ўмацаванні сялянскага землеўладання, спадзеючыся

тым самым затрымаць працэс абеззямельвання сялян. Яны

прапаноўвалі ўзмацніць абшчыннае землеўладанне, даць ся-

лянам ільготныя крэдыты, развіваць пад апекай урада сялян-

скія промыслы. Беларускія народнікі віталі праект адмены

сервітутаў і чыншавую рэформу, адкрыццё аддзялення Ся-

лянскага пазямельнага банка.

Погляды беларускіх ліберальных народнікаў аказалі грун-

тоўны ўплыў на паглыбленне інтарэсу інтэлігенцыі да нацы-

яльнай гісторыі і культуры Беларусі.

Эвалюцыя беларускай нацыі. У XIX ст. у еўрапейскіх краі-

нах адбываліся працэсы этнічнай эмансіпацыі народаў, рост

нацыянальных рухаў. Яны былі вынікам і адначасова част-

152

кай тых эканамічных, сацыяльных, палітычных і культурных

мадэрнізацыйных зрухаў, якія ахапілі Еўропу. Істотнай пера-

думовай этнічных працэсаў і нацыянальных рухаў была са-

цыяльная мабілізацыя грамадства ў выніку разлажэння феа-

дальна-саслоўнай сістэмы (вызваленне сялян, індустрыяліза-

цыя і урбанізацыя, пашырэнне пісьменства і развіццё школь-

най адукацыі і друку).

За стагоддзе пасля падзелу Рэчы Паспалітай пад уздзеян-

нем каланіяльнай палітыкі царызму народ літвінаў згубіў

сваю нацыянальную самасвядомасць, быў падзелены на

рускіх, палякаў і іншых. Людзі былі дэзарыентаваныя, не

ведалі, хто яны. Менавіта ў гэтыя часы ўзнікла і замацавала-

ся недарэчная, але гістарычна абумоўленая саманазва часткі

насельніцтва "тутэйшыя".

Такім чынам, беларускі этнас прайшоў складаны шлях

станаўлення нацыі сучаснага тыпу. Супярэчлівасць гэтага

шляху, ваганне этнічнай свядомасці і нацыянальнай культу-

ры паміж заходняй і ўсходняй цывілізацыямі - усё гэта аб-

цяжарвала вызначэнне маладой нацыянальнай інтэ-

лігенцыяй свайго месца, гістарычных абрысаў нацыянальнай

ідэі і ўвогуле самавызначэнне беларускай нацыі. Аб'ектыўна

працэс яе фарміравання ў канцы XIX - пачатку XX стст.

вызначаўся асаблівасцямі і характарам сацыяльна-

эканамічнай мадэрнізацыі краіны, сацыяльнай стратыфіка-

цыяй грамадства, традыцыйнымі рысамі нацыянальна-куль-

турнага развіцця, недастатковымі тэмпамі пашырэння

пісьменнасці, моўнымі і канфесіянальнымі праблемамі. Са-

маназву "беларусы" мясцовая эліта ўкараніла цяпер ужо як

альтэрнатыўную падзелу на рускіх і палякаў, як кампраміс-

ную, паколькі да саманазвы "літвіны" вярнуцца было ўжо

немагчыма. Такім чынам, этнагенез беларусаў у апошнія

дзесяцігоддзі XIX - пачатку XX стст. выйшаў на новую

стадыю фарміравання сучаснай нацыі.

Тэрыторыя фарміравання беларускай нацыі ўкладвалася ў

асноўным у межы Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай,

Магілёўскай і Мінскай губерняў.

153

Галоўным арэалам кансалідацыі беларускай нацыі былі

цэнтральная і паўночна-заходняя часткі Беларусі, што

вызначалі як эканамічна, сацыяльна і палітычна найбольш

развіты рэгіён Беларусі. Тут быў найвышэйшы працэнт

пісьменнага насельніцтва (да 70 % у 1913 г. сярод мужчын).

Марудна этнакансалідацыйны працэс адбываўся ў паўночна-

ўсходняй і ўсходняй частках Беларусі. Значнай была коль-

касць беларусаў па-за межамі тэрыторыі сучаснай беларус-

кай дзяржавы.

Адным з паказчыкаў і фактараў станаўлення нацыі з'яўля-

ецца пашырэнне і рост уплыву ў грамадстве нацыянальна-

культурнага руху. Беларускі рух, паводле аднаго вобразнага

параўнання, узрастаў паміж спрэчкамі расійскіх і польскіх

шавіністаў за ідэалагічна-культурнае і эканамічнае панаван-

не на тэрыторыі краю. Гэтыя спрэчкі абудзілі ў

пачынальнікаў беларускай нацыянальнай ідэалогіі пытанне: а

хто такія беларусы?

Беларусаў у XIX - пачатку XX стст. можна ў пэўнай меры

аднесці да ліку маладых нацый, якія мелі няпоўную сацыяль-

ную структуру, дзе адсутнічалі ўласныя эліты, а нярэдка і

сярэднія гарадскія слаі. "Маладыя" нацыі былі "сялянскімі",

часта не мелі сваёй літаратурнай мовы і высокай культуры.

Акрамя беларусаў, у Расійскай імперыі да катэгорыі

этнічных груп адносіліся ўкраінцы, літоўцы, эстонцы, латы-

НІЫ і інш.

Беларусы выйшлі на першую фазу сваёй нацыянальнай

эмансіпацыі ў пачатку XIX ст., поруч з украінцамі і літоўцамі

і апярэдзіўшы напачатку фінаў, эстонцаў і латышоў. Вытокі

гэтай фактычна культурна-асветніцкай стадыі можна шукаць

у канцы XVIII ст., у краёвым, беларускім па сваёй сутнасці,

патрыятызме часткі шляхты і магнатаў Вялікага княства

Літоўскага. У пачатку XIX ст. яшчэ цяжка было ўявіць, і гэта

выглядала амаль нерэальным, што праз стагодцзе будуць

дзейнічаць беларускія нацыянальныя палітычныя партыі і

ставіць пытанне аб стварэнні беларускай дзяржаўнасці. На

гэтым этапе інтэлектуальнае жыццё Беларусі развівалася пе-

154

раважна пад уплывам польскай культуры. Цэнтрам яго высту-

паў Віленскі універсітет. У асяродцзі яго выкладчыкаў і сту-

дэнтаў ў 1810 - пачатку 1820-х гг. пачалі з'яўляцца парасткі

ідэй будучага беларускага нацыянальнага адраджэння. Пра-

фесары Віленскага універсітэта М. Баброўскі, I. Даніловіч

пачалі збіраць і вывучаць помнікі беларускага пісьменства

ХУІ--ХУІІ стст. Віленскія інтэлігенты папулярызавалі ідэі ад-

наўлення Вялікага княства Літоўскага і дзяржаўнасці беларус-

кай мовы. Яны абудзілі цікавасць да гісторыі, культуры, вус-

най народнай творчасці беларусаў студэнтаў-сяброў тавары-

стваў філаматаў і філарэтаў, перш за ўсё Я. Чачота, Т. Зана і

інш. Беларуская інтэлігенцыя таго часу фарміравалася пера-

важна выхадцамі з духавенства і збяднелай шляхты.

10 снежня 1831 г. у Парыжы было створана Таварыства

літоўскае і рускіх зямель, у склад якога ўваходзілі А. Міцкевіч,

I. Дамейка. Мэта таварыства - вывучэнне мінуўшчыны і

гаспадаркі Беларусі, Літвы і Валыні, дэманстрацыя перад сус-

ветнай супольнасцю, што насельніцтва былога Вялікага кня-

ства Літоўскага застаецца "адным з народаў Еўропы...".

У сярэдзіне XIX ст. адчуваецца ўплыў беларускай

ліберальнай думкі, прадстаўленай гурткамі А. Кіркора ў

Вільні. В. Дуніна-Марцінкевіча ў Мінску, А. Вярыгі-Дарэўс-

кага ў Віцебску. На беларускай мове ў гэты час з'яўляюцца

асобныя творы Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, А. Рыпінскага,

У. Сыракомлі. Беларуская мова стала асноўнай для творчасці

В. Дуніна-Марцінкевіча. Творчасць і погляды гэтага кола

інтэлігенцыі не заўжды мелі акрэслены нацыянальны змест,

але аб'ектыўна садзейнічалі развіццю нацыянальнай культу-

ры і свядомасці.

Сярод дэмакратычнай інтэлігенцыі ў 60-я гг. XIX ст.

сфарміравалася адносна невялікая група, якая ясна ўяўляла,

што Беларусь мае ўсе ўмовы для самастойнага развіцця.

Лідэрам гэтай групы быў К. Каліноўскі, які ўскосна выказаў

ідэю аб самастойнасці Беларуска-Літоўскай Рэспублікі. Пер-

шыя спробы нацыянальнай агітацыі былі нязначныя. Урада-

вая рэпрэсіўная палітыка запаволіла нацыянальную культур-

155

на-асветніцкую дзейнасць, фарміраванне палітычных сіл і

арганізацый. Гэты фактар, побач з адносна невысокімі

тэмпамі сацыяльна-эканамічнай мадэрнізацыі Беларусі, стаў

прычынай больш позняга пераходу да наступнай фазы нацыя-

нальнай эмансіпацыі, звязанай з палітычнай агітацыяй.

Для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці вялікае зна-

чэнне мела дзейнасць збіральнікаў і даследчыкаў фальклору,

лінгвістаў, гісторыкаў, этнографаў. У другой палове XIX -

пачатку XX стст. з'явіліся грунтоўныя працы I. Насовіча,

М. Нікіфароўскага, Е. Раманава. Я. Карскага, М. Доўнар-

Запольскага і іншых, з выданнем якіх пачынаецца развіццё

навуковага беларусазнаўства.

Сур'ёзная нацыянальная агітацыя, звязаная з пашырэннем

нацыянальнай свядомасці ў больш шырокіх слаях насельніц-

тва, пачынаецца ў 80-х гг. XIX ст., а дакладней - з дзейнасці

народніцкай арганізацыі "Гоман" і выдання аднайменнага

гектаграфічнага часопіса (1884). У публікацыях на старонках

"Гомана" ("Лісты пра Беларусь", "Пасланне да землякоў-бе-

ларусаў") дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне самастойнасці,

асобнасці беларускага этнасу, асэнсаванне складанасці

гістарычнага шляху і цяжкасці яго нацыянальнай

кансалідацыі. Дачыненне да выдання "Гомана" мелі студэнты

ураджэнцы Беларусі А. Марчанка, X. Ратнер і інш.

Фундаментам ідэалогіі беларускага вызваленчага руху

стала публіцыстыка Ф. Багушэвіча. У прадмове да зборніка

"Дудка беларуская", а таксама ў іншых творах ім дадзена

гісторыка-філасофскае і мастацкае асэнсаванне лёсу бела-

рускага народа, падкрэслена пераемнасць багатых дзяржаў-

на-палітычных і культурных традыцый Вялікага княства

Літоўскага з сучаснымі задачамі сацыяльнага і палітычнага

вызвалення і культурнага адраджэння беларускага народа.

На пачатку 90-х гадоў XIX ст. у Маскве і Пецярбургу

дзейнічалі арганізацыі беларускага студэнцтва пад

кіраўніцтвам А. Гурыновіча, М. Абрамовіча і інш. Вялікую

ролю адыгралі літаратурна-грамадская дзейнасць К. Каган-

ца, А. Абуховіча, краязнаўча-збіральніцкая праца Б. Эпімах-

156

Шыпілы. Былі створаны "Гурток моладзі польска-літоўскай,

беларускай і маларускай", "Круг беларускай народнай прасве-

ты і кульгуры", прымаліся захады наладзіць выпуск нелегаль-

най газеты "Свабода", заснавання рэвалюцыйнай партыі Бе-

лай Русі. У 1902-1903 гг. на аснове гурткоў В. Іваноўскага,

братоў А. і I. Луцкевічаў адбываецца палітычная сама-

арганізацыя беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.

Была створана "Беларуская рэвалюцыйная грамада", якая

некалькі пазней стала называцца "Беларуская сацыялістыч-

ная грамада".

Глыбокія якасныя змены адбыліся ў нацыянальным руху ў

час рэвалюцыі 1905-1907 гг. Са з'яўленнем беларускамоўнага

легальнага друку ("Наша доля", "Наша ніва", пазней "Бела-

рус", "Лучынка" і інш.), пашырэннем прафесійных, грамадска-

культурных аб'яднанняў і гурткоў (Беларускі настаўніцкі саюз,

Гродзенскі гурток беларускай моладзі, Беларускі музычна-дра-

матычны гурток і г. д.), заснаваннем выдавецкіх суполак, на-

цыянальных тэатральных калектываў распаўсюдзіліся розныя

формы і кірункі нацыянальнага руху. Рэдакцыя "Нашай нівы"

стала арганізацыйным цэнтрам нацыянальнага руху.

У 1913 г. у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагіч-

нага інстытута А. Сапуноў пачаў чытаць курс лекцый па

гісторыі Беларусі. В. Ластоўскі ў 1910 г. выдаў першую наву-

ковую працу на беларускай мове "Кароткая гісторыя

Беларусі", дзе выклаў канцэптуальнае выяўленне нацыяналь-

най гісторыі. У пачатку XX ст. навуковае абгрунтаванне этнічнай

свядомасці знайшло ў фундаментальнай працы Я. Карскага "Бе-

ларусы".. т. 1-3 (1903-1922), даследаваннях М. Доўнар-Запольс-

кага і інш.

Асэнсаванне агульнага гістарычнага мінулага спрыяла

пашырэнню сярод часткі беларускай нацыянальнай

інтэлігенцыі, асабліва ў час першай сусветнай вайны, ідэі

стварэння беларуска-літоўскай дзяржаўнасці. Акрамя таго,

беларускі нацыянальны рух, таксама як і ўкраінскі,

літоўскі, пад уплывам польскага, яўрэйскага, рускага са-

цыялістычнага рухаў меў на мэце перацягнуць на свой бок

157

сялянства, аб'яднаць нацыянальныя і аграрна-рэвалюцый-

ныя задачы. Агульнарасійскія рэвалюцыйныя партыі ня-

рэдка выступалі ў якасці паспяховых канкурэнтаў нацыя-

нальных арганізацый, схіляючы да сябе многіх маладых

прадстаўнікоў інтэлектуальных асяродкаў.

Масавы характар беларускі нацыянальны рух набывае ў час

першай сусветнай вайны. Выкліканыя ёю сацыяльныя

ўзрушэнні, аказалі значны ўплыў на працэсы этнічнай

кансалідацыі. Шматлікія бежанскія арганізацыі адыгралі

вялікую ролю ў абуджэнні нацыянальнай свядомасці.

Цікавасць да беларускага руху актывізавалася сярод

землеўласнікаў, вышэйшых чыноўнікаў, афіцэраў, кіраўніцтва

праваслаўнай і каталіцкай цэркваў на Беларусі. У Вільні быў

створаны Беларускі народны камітэт, адчыняліся беларускія

школы, настаўніцкая семінарыя ў Свіслачы і г.д.

Пасля рэвалюцыйных падзей 1917 г. паўстала пытанне аб

утварэнні беларускай дзяржаўнасці. Яно знайшло падтрымку

ў большай часткі беларускага насельніцтва. Абвяшчэнне Бе-

ларускай Народнай Рэспублікі, а затым утварэнне БССР

сцвердзіла пытанне аб існаванні беларускай нацыі як бяс-

спрэчнае і незваротнае.

У канцы XIX - пачатку XX стст. тэрмін "Беларусь",

этнонім "беларусы" замацоўваецца за ўсёй этнічнай тэрыто-

рыяй беларусаў і паступова выцясняе ўсе іншыя агульныя для

Беларусі назвы. Аднак гэты працэс быў яшчэ незавершаны.

Сама назва беларусаў не набыла ў той час выразнага

адзінага агульнацыянальнага зместу. Поруч з ёй ужываліся

канфесіяналізмы "рускія" і "палякі", адпаведна падзелу на

праваслаўных і католікаў, а частка насельніцтва Беларусі

называла сябе "тутэйшымі". Яшчэ даволі часта ўжываўся

тэрмін "літвіны", асабліва ў заходніх раёнах Беларусі. У нека-

торых мясцовасцях існавалі рэгіянальныя назвы, якія

адносіліся да значных тэрыторый: "паляшукі" - для ўсяго

Палесся, "пінчукі", "брашчане" - для яго асобных частак.

Тым не менш, адбыліся істотныя зрухі ў этнічнай

самасвядомасці беларусаў.

158

Паводле дадзеных перапісу 1897 г. аб роднай мове 51,8 %

агульнай колькасці прадстаўнікоў спадчыннага дваранства

прызнавалі сябе беларусамі. 3 ліку асабістых дваран

(чыноўніцтва) 25,9% назвалі сваёй роднай мовай беларускую.

Каля 20% урачоў і 21% настаўнікаў таксама лічылі сваёй

роднай мовай беларускую. Адной са спецыфічных рыс ста-

наўлення беларускай нацыі з'яўлялася тое, што каля 90% яе

прадстаўнікоў пражывала ў сельскай мясцовасці. Горад па

этнічнаму складу быў пераважна небеларускім - прыкладна

40-50% гарадскога і местачковага насельніцтва скаладалі

яўрэі. Каля 20% гарадскога насельніцтва - рускія, 17,1% -

беларусы. У другой палове XIX - пачатку XX стст. формай

этнічнай самасвядомасці некаторай часткі гарадскога

насельніцтва, асабліва ва Усходняй Беларусі (праваслаўная

інтэлігенцыя, чыноўнікі, святары і інш.), быў "западноруснзм".

У пачатку XX ст. ён стаў ідэалогіяй вялікадзяржаўна-чарна-

соценнага руху, які вёў актыўную барацьбу супраць беларус-

кага нацыянальнага адраджэння.

Сярод прыхільнікаў гэтай ідэалогіі вылучыліся дзве плыні:

болын памяркоўная, ліберальная (М. Каяловіч, А. Пшчолка) і

кансерватыўная (К. Гаворскі). Лібералы - "западнорусы"

зрабілі шмат для даследавання нацыянальнай спадчыны бе-

ларусаў і першыя звярнулі ўвагу ўрадавых колаў на тое, што

Беларусь, насуперак панаваўшаму ў той час меркаванню, не

з'яўляецца часткай Польшчы. Прыхільнікі кансерватыўнай

плыні лічылі этнічныя асаблівасці беларусаў лакальна-

дыялектнымі і вынікам польска-каталіцкай экспансіі, вартымі

знішчэння для аднаўлення "рускага" характару краю.

Слабасць нацыянальнай эканамічнай эліты - буржуазіі і два-

ранства - стала прычынай нешматлікасці і павольнага сталення

нацыянальнай інтэлігенцыі. Эліта беларускага грамадства фак-

тычна не дарасла да асэнсавання сваіх асобных ад расійскай

рэчаіснасці ці польскай ідэі дзяржаўна-палітычных ідэалаў і не

бачыла неабходнасці ў іх тэарэтычным абгрунтаванні. Адна з

асаблівасцяў фарміравання беларускай інтэлігенцыі - гэта стра-

та пераемнасці паміж рознымі яе пакаленнямі з-за прычын перш

159

за ўсё палітычнага характару (рэпрэсіі ў сувязі з актыўным

удзелам яе прадстаўнікоў у вызваленчых паўстаннях, дзейнасці

нелегальных арганізацый і г. д.).

Істотным фактарам развіцця беларускай нацыі былі

міграцыйныя працэсы. Яны ахапілі перш за ўсё сялянства.

Гэта і сезонныя перамяшчэнні з мэтай знайсці заработак, і

болын сталая працоўная дзейнасць на прамысловых прадпры-

емствах цэнтральнай часткі Расіі, шахтах і рудніках Данбаса,

портах Рыгі і Адэсы і г.д. У працэсе працоўнай дзейнасці ]

ажыццяўляўся пастаянны абмен этнакультурнай інфармацыяй.

У канцы XIX ст. за межамі кампактнага рассялення белару-

саў пражывала звыш 540 тыс. чалавек. Тут не ўлічаны тыя,

хто выехаў у пошуках працы на прамысловыя і сельска-

гаспадарчыя прадпрыемствы Амерыкі, Заходняй Еўропы і

Аўстраліі. У Пецярбургу беларусы на мяжы ХІХ-ХХ стст. і

пазней складалі найбуйнейшую групу іншаэтнічнага

насельніцтва. Звыш 30 тыс. рабочых (без уліку членаў сямей)

працавала на прадпрыемствах Масквы і Адэсы. Уплывовай

была знешняя міграцыя ў Беларусь. Гэта былі чыноўнікі, ва-

еннаслужачыя, памешчыкі, прадстаўнікі вольных прафесій і

г.д. У канцы XIX ст. яны скаладалі больш 2% насельніцтва і

былі выхадцамі пераважна з цэнтральных губерняў Расіі,

Прыбалтыкі, Украіны.

Развіццю нацыі аб'ектыўна садзейнічала стварэнне адзінага

эканамічнага рэгіёна ў межах этнагенетычных працэсаў. Па-

шырэнне гандлёва-эканамічных сувязяў паміж рознымі

часткамі Беларусі дазволіла прадстаўнікам карэннай

нацыянальнасці лепш самаўсведамляць сваю этнічную агуль-

насць. Паскарэнне тэмпаў эканамічнага развіцця, пашырэнне

капіталістычнага прадпрымальніцтва ў прамысловасці, пе-

раарыентацыя памешчыцкіх гаспадарак на рынак,

павелічэнне бессаслоўнага землеўладання, развіццё гандлю і

шляхоў зносін, інтэнсіўнае чыгуначнае будаўніцтва спрыялі

стварэнню на тэрыторыі Беларусі адзінага эканамічнага

рэгіёна і станаўленню беларускай нацыі. Аднак апошні

стрымліваўся агульным накірункам урадавай палітыкі.

160

3 пачатку XIX ст. адбываецца станаўленне новай беларускай

літаратурнай мовы. Асаблівасцю гэтага працэсу была адсут-

насць пераемнасці яе з пісьмовай старабеларускай мовай і склад-

ванне на народна-гутарковай аснове. Фарміраванне

літаратурнай мовы ў гэты час адбывалася пераважна ў жанрах

мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Пісьменнікі арыентаваліся

на свае родныя гаворкі. Гэта перашкаджала ўсебаковаму пашы-

рэнню слоўніка, у якім, акрамя слоў, звязаных з паняццямі што-

дзённага побыту, іншыя пласты лексікі былі развіты слаба. Не

далі жаданых вынікаў і спробы скласці граматыку і правапіс

беларускай мовы, працаваць над якімі пачалі з сярэдзіны XIX ст.

Граматыкі П. Шпілеўскага 1846 г. і К. Нядзвецкага 1854 г.

засталіся ў рукапісах. У 1862 г. у Варшаве мінскі маршалак

A. Аскерка выдаў беларускі лемантар (буквар).

Пры друкаванні беларускіх выданняў выкарыстоўвалася

пераважна лацінка. Гэтай графікай былі надрукаваны творы

B. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, газета "Мужыцкая

праўда", гутарка "Дзядзька Антон ... " і інш. У канцы XIX ст.

лацінку паступова пачала выцясняць кірыліца. Пасля

ўвядзення закона аб свабодзе друку ў 1905 г. і з'яўлення

беларускіх легальных выданняў, асабліва газеты "Наша

ніва", фарміраванне літаратурнай мовы, выпрацоўка яе наву-

ковай тэрміналогіі пайшлі хутчэй.

Беларуская плынь у прафесійнай культуры Беларусі ўзрас-

ла ад эпізадычных з'яў у першай палове XIX ст. да шмат-

граннага накірунку на пачатку XX ст.

Беларускія гісторыкі, этнографы на мяжы ХХ-ХХІ стст.

яшчэ спрачаюцца аб характары, ступені завершанасці працэ-

су станаўлення беларускай нацыі, выказваюць часам прын-

цыповыя сумненні, але пакідаюць па-за ўвагай дэталёвы і

сур'ёзны аналіз азначанага працэсу. Аднак застаецца

аксіёмай, што ў пачатку XX ст. ступень этнічнай

кансалідацыі, узровень развіцця нацыянальнай

самасвядомасці, нацыянальна-культурнага руху беларусаў,

фарміраванне адзінага эканамічнага рэгіёна ў Беларусі са

сваімі адметнымі рысамі выйшла на якасна новы ўзровень,

6 Зак. 2283

161