Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

лены абавязковы выкуп зямлі для ўсіх сялян. 3 мэтай змяншэння

малазямелля спрабавалі стварыць умовы для перасялення сялян

на вольныя землі і арганізаваць крэдыт для набыцця зямлі. Акра-

мя таго, прадугледжвалася ліквідацыя сервітутаў і ўладкаванне

зямельнага пытання для дробных катэгорый сельскага насельніц-

тва. У 1882 г. быў створаны Сялянскі пазямельны банк з мэтай

арганізацыі крэдыту для сялян, аказання дапамогі ў набыцці

зям ііі. У 1886 г. у Мінску было адчынена аддзяленне гэтага

банка, што з вялікай надзеяй было сустрэта ліберальнымі коламі

мясцовага грамадства. Аднак з-за вялікіх працэнтных ставак

дорага абыходзілася зямля, набытая праз банк, у параўнанні з яе

рынкавым коштам.

Сяляне былі абцяжараны вялікімі выкупнымі плацяжамі. У

сувязі з гэтым неаднаразова ўздымалася пытанне аб спісанні

нядоімак. 21 лютага 1884 г. быў прыняты закон, паводле якога

зніжаліся выкупныя плацяжы для сялян Магілёўскай і бела-

рускіх паветаў Віцебскай губерняў. Па закону 18 мая 1882 г. у

Расійскай імперыі паступова адмянялася падушная подаць.

У 70-90-х гг. у адносінах да сялянства праводзілася палі-

тыка стрымлівання паўперызацыі вёскі, ускладнення адры-

ву ад зямлі сялянства, захавання сельскай грамады. На гэта

былі нацэлены закон 14 снежня 1893 г. аб неадчужэнні ся-

лянскіх надзельных зямель і закон аб сельскагаспадарчых

рабочых ад 12 чэрвеня 1896 г., якія часткова аднавілі паза-

эканамічную залежнасць сялян ад памешчыкаў.

Такім чынам, у залежнасці ад нагіружанасці польскага

нацыянальна-вызваленчага руху і гіалітычнай сітуацыі ў краі-

не змянялася палітыка і адносіны ўрада ў дачыненні да

розных сацыяльных груп, перш за ўсё сялянства і дваранства -

звычайна ў супрацьлеглай залежнасці. Хаця, незалежна ад

веравызнання, дваранства заставалася ва ўрадавай палітыцы

асноўнай сацыяльнай апорай.

Сацыяльна-саслоўныя праблемы. У 60-90-х гг. XIX ст.

структура насельніцтва Беларусі ўяўляла складанае перапля-

ценне элементаў, характэрных для буржуазнага грамадства і

саслоўнай іерархіі мінулай эпохі. Працэс буржуазнай эвалю-

132

цыі сацыяльнай структуры насельніцтва Беларусі стрымліва-

ла ўрадавая палітыка, асабліва абмежавальныя законы ў да-

чыненні яўрэяў, католікаў, замежных грамадзян і сялянства.

У той самы час капіталізацыя сельскай гаспадаркі, развіццё

фабрычна-заводскай прамысловасці прычыніліся да адпавед-

ных перамен у складзе грамадства, фарміравання сацыяль-

ных груп буржуазнага грамадства, інтэнсіфікацыі урбаніза-

цыйных працэсаў.

Насельніцтва Беларусі ў 60-90-х гг. XIX ст. павялічылася

амаль у два разы. Колькасць жыхароў у 1858 г. у сучасных

межах рэспублікі складала 3273,9 тыс. чалавек, а ў 1897 г. -

387,0 тыс. Для Беларусі ў абазначаны перыяд быў характэр-

ны больш высокі натуральны прырост насельніцтва, чым у

Еўрапейскай Расіі, большы прыток жыхароў, чым выезд.

Шчыльнасць насельніцгва ў Беларусі ў 1858 г. складала 16 чала-

век на 1 км: (Еўрапейская Расія - 12), у 1897 г. - 31 чалавек

на 1 км2 (Еўрапейская Расія - 22). Да канца XIX ст. удзель-

ная вага насельніцгва Беларусі ў агульнарасійскай складала

5,1 %, тэрыторыі - 0,9%.

Саслоўны склад жыхароў пяці беларускіх губерняў, напя-

рэдадні рэформы 1861 г., выглядаў наступным чынам: двара-

не (спадчынныя і асабісгыя) складалі 5,1% (220 973 чал.)-

насельніцтва, хрысціянскія свягары - 0,6% (27 717 чал.),

ганаровыя грамадзяне - 0,012% (550 чал.), купцы - 0,4%

(16 699 чал.), мяшчане - 12,3% (542 966 чал.), цэхавыя 0,9%

(38 434 чал.), сяляне 77% (3 397 377 чал.), ваенныя саслоўі

(за выключэннем рэгулярных войскаў) - 1,6% (72 209 чал.).

Адпаведна расійскаму заканадаўству ўсё вышэйшае

саслоўе ў залежнасці ад паходжання і заслуг падзялялася на

спадчыннае, якое перадавалася з пакалення ў пакаленне, і

асабістае (пажыццёвае). Да 60-х гг. XIX ст. 14% спадчынна-

га дваранства Беларусі валодала зямлёй і сялянамі. Астатнія

86% складала дваранства, якое абазначалася ва ўрадавых

дакументах таго часу як шляхта. Да яе ліку адносіліся тыя,

хто не валодаў зямлёй ці меў ва ўласнасці зямлю не населе-

ную сялянамі.

133

Святарства Беларусі ў асноўным было прадстаўлена пра-

васлаўнымі, каталіцкімі і іудзейскімі служыцелямі культа.

Астатнія яго груны евангеліцка-лютэранскае, евангеліцка-

рэфармацкае, мусульманскае - былі нешматлікімі. У 1866 г.

налічвалася рэлігійных прадстаўнікоў: 18 593 - праваслаў-

ных святароў, 679 каталіцкіх, 1713 - іудзейскіх, 89 - адна-

верскіх, 55 - мусульманскіх, 47 - евангеліцка-рэфармацкіх,

15 - евангеліцка-лютэранскіх, а ўсяго - 21 193.

Ганаровыя грамадзяне ўяўлялі сабой вышэйшае гарадское

саслоўе. Яны падзяляліся на спадчынных і асабістых. Пачэснае

грамадзянства атрымлівалі ад нараджэння дзеці асабістых два-

ран, нраваслаўных святароў, калі апошнія мелі пэўныя багас-

лоўскія вучоныя ступені па заканчэнню духоўнай акадэміі ці

семінарыі і г. д. Да гэтага саслоўя прыпісваліся купцы пасля 20

год знаходжання ў гільдзействе ці па атрыманню ордэна; ка-

мерц- і мануфактурсаветнікі; асобы, якія закончылі універсітэт з

вучонай ступенню магістра ці доктара; чыноўнікі з XIV па IX

класы і інш. Прадстаўнікі гэтага саслоўя займаліся прамысло-

вым, гандлёвым прадгірымальніцтвам, "вольнымі" прафесіямі.

Заканадаўча аформленыя іх прывілеі ў 60-90-я гг. паступова

страцілі сваё рэальнае значэнне. Да катэгорыі "цэхавыя" адно-

сілася карпарацыйная частка гарадскіх рамеснікаў.

У другой палове XIX ст. вырасла колькасць асоб, якія

займаліся гандлёвым прадпрымальніцтвам. Склад апошніх

па саслоўнаму паходжанню істотна пашырыўся. Многія прад-

прымальнікі ў канцы XIX ст. лічылі для сябе больш мэтазгод-

ным знаходзіцца за межамі купецкага саслоўя, прыналеж-

насць да якога не давала ніякіх рэальных пераваг. Яны набы-

валі насведчанні на права займацца гандлем і нромысламі,

але не выкуплялі гільдзейскія дакументы. Усё ж гандлёвае

прадпрымальніцтва ў адносна буйных памерах заканадаўча

звязвалася з прыналежнасцю да купецкага саслоўя. Акрамя

таго, кунцам належала каля 30% фабрычна-заводскіх прад-

прыемстваў і мануфактур.

Сярод ваенных саслоўяў, акрамя рэгулярных войскаў,

асобна ўлічвалася колькасць бестэрмінова адпушчаных, ад-

134

стаўных ніжэйшых вайсковых чыноў, дзяцей і жонак салдат і

кантаністаў. Асноўная маса іх жыла ў сельскай мясцовасці,

займалася земляробствам, промысламі.

У другой палове XIX ст. саслоўныя перагародкі захоўва-

юцца. Гэтаму спрыяла ўрадавая палітыка, а таксама трады-

цыйная грамадская свядомасць людзей. Аднак пад уплывам

развіцця буржуазных адносін саслоўныя межы расплываліся.

Фармальнымі яны станавіліся ў першую чаргу ў эканамічных

адносінах. Утвараліся новыя сацыяльна-прафесійныя групы,

якія ўключалі прадстаўнікоў розных саслоўяў. Сімптаматыч-

ным пацвярджэннем адзначанага працэсу стаў закон 1898 г.,

які зацвярджаў Палажэнне аб дзяржаўным прамысловым па-

датку. Паводле яго неабавязкова было запісвацца ў купецкае

саслоўе.

Паводле матэрыялаў перапісу насельніцтва 1897 г. саслоў-

ны склад жыхароў пяці беларускіх губерняў выглядаў на-

ступным чынам: дварансгва складала 2,4% насельніцтва, ду-

хавенства - 0,3%, пачэсныя грамадзяне - 0,2%, купцы -

0,22%, мяшчане - 20,9%, сяляне - 75,3%. Удзельная вага роз-

ных саслоўных груп за 60 90-я гг. XIX ст. змянілася нязнач-

на, можна заўважыць толькі тэндэнцыю росту гарадскіх ка-

тэгорый насельніцтва.

Змены ў сацыяльнай структуры беларускага грамадства

адлюстроўваюцца ў яго занятках. Паводле перапісу 1897 г.,

сярод жыхароў Беларусі 8,15% былі заняты ў прамысловасці

(тут улічаны і прадпрымальнікі, і інжынерна-тэхнічныя ра-

ботнікі, і рабочыя); 4,9% у сферы гандлю; 3,5% - прыватнай

службай, прыслуга, падзёншчыкі; 1,7% - на транспарце і ў

сувязі; 1,15% - ранцье; 1,15% - ваеннаслужачыя; 0,6% - чы-

ноўнікі; 0,01% - прадстаўнікі вольных прафесій (вучэбная і

выхаваўчая дзейнасць, урачэбная

і санітарная праца, работа ў

сферы навукі, літаратуры і мастацтва, нрыватная юрыдычная

практыка); 0,05% - пенсіянеры; 0,04 % - духавенства і 75,1% -

сельскагаспадарчае насельніцтва. Да канца XIX ст. у Бела-

РУсі склаўся даволі шматлікі слой людзей, якія былі заняты ў

прамысловасці, гандлі, прыватнай службай і г. д.

135

Развіццё прамысловасці і гандлю спрыяла фарміраванню

прадпрымальніцкай дзейнасці. Буржуазія пашыралася за кошт

прадстаўнікоў розных саслоўяў, найперш дваранства і купецт-

ва, а таксама мяшчан, саслоўя пачэсных грамадзян, сялян і інш.

Асноўная маса мануфактур і фабрык да канца XIX ст. належа-

ла дваранам. Гэты былі пераважна прадпрыемствы па прамыс-

ловай перапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі з па-

мешчыцкіх маёнткаў. Уладальнікамі дробных прадпрыемстваў

у гарадах і мястэчках Беларусі з'яўляліся звычайна мяшчане, у

большасці сваёй прадстаўнікі яўрэйскай нацыянальнасці. За

другую палову XIX ст. агульная колькасць уладальнікаў пра-

мысловых прадпрыемстваў у Беларусі вырасла з 28,2 тыс. ча-

лавек у 1860 г. да 77,1 тыс. чалавек у 1900 г. Сюды ўключаны

гаспадары рамесных, дробнакапіталістычных і мануфактурна-

фабрычных прадпрыемстваў, пры гэтым звыш 75% складалі

ўладальнікі першых з іх і толькі каля 2.5% (1897 чалавек) адно-

сіліся да буйной і сярэдняй буржуазіі, уладальнікаў фабрык,

заводаў, мануфактур. У 1890 г. сярод 343 уладальнікаў фабрык

і заводаў Беларусі, улічаных афіцыйнымі статыстычнымі кры-

ніцамі Расійскай імперыі, 169 (49,3%) з'яўляліся дваранамі, 113

(32,9%) - купцамі, 14 (4,1%) - мяшчанамі, 5 (1,5%) - сялянамі. 3

цягам часу паступова змяншалася доля дваран сярод уладаль-

нікаў буйных і сярэдніх прадпрыемстваў.

Яшчэ да правядзення рэформы 1861 г. у прамысловасці

Беларусі налічвалася 41,5 тыс. наёмных работнікаў, у тым

ліку 3,1 тыс. фабрычных і 4,7 тыс. мануфактурных. У 60 70-я гг.

XIX ст. павелічэнне колькасці пралетарыяту ў Беларусі ад-

бывалася адносна невысокімі тэмпамі. У далейшым, асабліва

ў 90-я гг., рост колькасці рабочых паскорыўся. Гарадскі пра-

летарыяг найперш папаўняўся за кошт збяднелых мяшчан,

рамеснікаў, гандляроў.

Беларусь у 60 90-х гг. XIX ст. заставалася аграрным рэгіё-

нам. Рэформа 1861 г. змяніла характар і тэмп сацыяльных

працэсаў сярод беларускага сялянства, хаця яго ўдзельная

вага сярод насельніцтва практычна не змянілася. Пасля адме-

ны прыгоннага права сярод сялянства захаваўся падзел на

136

некалькі катэгорый - былыя памешчыцкія, дзяржаўныя,

удзельныя, дваравыя і іншыя, якія адрозніваліся паміж сабой

па характару надзельнага землеўладання, умовах выкупу і

памерах плацяжоў. Урадавая палітыка садзейнічала захаван-

ню падзелу сялянства на розныя групы, які праіснаваў да

пачатку XX ст. Па дадзеных 1858 г., у беларускіх губернях

налічвалася 2 477 568 памешчыцкіх сялян, з іх 51 284 двара-

вых; 869 353 дзяржаўных і 24 373 удзельных. Дзяржаўныя

сяляне былі крыху заможней былых памешчыцкіх, яны вало-

далі ў сярэднім большымі кавалкамі надзельнай зямлі. Прык-

ладна ў аднолькавым маёмасным становішчы з былымі дзяр-

жаўнымі знаходзіліся ўдзельныя сяляне.

Акрамя сялянства існавалі і іншыя даволі нешматлікія групы

сельскіх жыхароў - стараверы, чыншавікі, аднадворцы, воль-

ныя людзі, праваслаўныя, арандатары і інш. Стараверы ўяўлялі

сабой кансерватыўную групу, якая жыла абасоблена ад вяско-

вага насельніцтва. Гэтаму спрыялі іх этнарэлігійныя адрозненні.

Стараверы больш негатыўна ўспрымалі праявы сялянскага і

нацыянальна-вызваленчага руху, падтрымлівалі ўрадавыя ме-

рапрыемствы. Большасць старавераў была сканцэнтравана ў

Віцебскай і Магілёўскай губернях. У канцы XIX ст. іх тут

налічвалася каля 125 тыс. чалавек.

Праваслаўныя арандатары былі сканцэнтраваны ў асноў-

ным у Мінскай губерні і складалі невялікую колькасць. У

1861 г. у Беларусі іх налічвалася каля 13,5 тыс. чалавек.

Праваслаўныя арандатары былі землекарыстальнікамі і

толькі ў 90-х гг. XIX ст. атрымалі магчымасць выкупляць

арандаваныя імі землі.

У Беларусі канца XIX ст. налічвалася некалькі соцень

тысяч чыншавікоў. Яны бестэрмінова карысталіся зямлёй і

абавязаны былі плаціць уладальніку зямлі грашовы аброк і

выконваць шэраг павіннасцяў адпаведна закону ці звычаю.

Прадстаўнікі гэтай сацыяльнай групы маглі чыншавае права

прадаваць, дарыць, перадаваць у спадчыну, закладваць.

Адсутнасць заканадаўчых мер па іх землеўладкаванню

Дала памешчыкам падставу для згону іх з зямлі пасля рэфор-

137

мы 1861 г. Толькі ў 1886 г. урад пацвердзіў права чыншаві-

коў на вечнае карыстанне зямлёй і даў ім магчымасць у

трохгадовы тэрмін выкупіць зямлю.

У пачатку 60-х гг. XIX ст. у беларускіх губернях налічва-

лася каля 100 тыс. "вольных людзей". Гэта былі нашчадкі

вызваленых з-пад прыгону сялян. Асобную групу сельскіх

жыхароў складалі аднадворцы - былая шляхта, не зацвер-

джаная ў дваранскіх правах. У пачатку 60-х гг. іх колькасць

у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях складала каля

58 тыс. чалавек. Пасля паўстання 1863 г. колькасць ад-

надворцаў павялічылася з-за паскоранага працэсу "разбору

шляхты". У сярэдзіне 60-х гг. XIX ст. толькі ў Мінскай гу-

берні аднадворцаў налічвалася звыш 37 тыс. чалавек.

Столькі ж прыкладна іх было ў Магілёўскай губерні.

Трансфармацыя сялянства Беларусі ў 60-90-х гг. XIX ст.

адбывалася пад уплывам эвалюцыі буржуазных адносін. 3

гэтым працэсам звязаны сацыяльныя змены ў асяроддзі са-

мога сялянства: узмацненне маёмаснага расслаення, паска-

рэнне міграцыйных працэсаў сярод сельскіх жыхароў, з'яў-

ленне новых рыс у менталітэце і новых формаў сялянскага

руху. Аднак гэтыя змены адбываліся нераўнамерна ў прас-

торы і часе. Заўважацца яны пачалі з 80-х гг. XIX ст.; 60-

70-я гг. ніякіх істотных змен не прынеслі. На эвалюцыю

сялянства значны ўплыў аказаў аграрны крызіс 80-х гг. XIX

ст. Ён садзейнічаў сацыяльнай дыферэнцыяцыі вясковага

насельніцтва і росту аграрнай буржуазіі. У рэгіянальных

адносінах буржуазная трансфармацыя сялянства найменш

інтэнсіўна адбывалася ў Віцебскай і Магілёўскай губернях,

дзе панавала сялянская абшчына і больш адсталай была

сельская гаспадарка.

У канцы XIX ст. склад насельніцтва Беларусі ўяўляў

сабой заблытанае перапляценне саслоўных і сацыяльна-

прафесійных груп жыхароў, што дадаткова ўскладнялася

саслоўнай урадавай палітыкай і сістэмай абмежавальных

мерапрыемстваў у дачыненні да асобных катэгорый на-

сельніцтва.

138

ЛЕКЦЫЯ 8

ГРАМАДСКІ РУХ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XIX ст.

♦ Паўстанне 1863-1864 гг.

♦ Ліберальны рух

♦ Народніцтва

♦ Эвалюцыя беларускай нацыі

♦ Рабочы рух, прапаганда марксізму

Паўстанне 1863-1864 гг. Пачатак 1863 г. азнаменаваўся

новым пад'ёмам сялянскага руху на Беларусі, які быў вызна-

чаны спадзяваннямі былых прыгонных сялян атрымаць "сап-

раўдную волю" ў сувязі з пераводам іх у становішча часова-

абавязаных. Гэта супала па часе з нацыянальна-вызвален-

чым паўстаннем, якое ахапіла ў 1863 г. Польшчу. Там яшчэ

напярэдадні паўстання аформіліся два крылы, за якімі зама-

цаваліся назвы "белыя" і "чырвоныя". "Белыя", партыя земле-

ўладальніцкай шляхты і буржуазіі, жадалі дабіцца аднаўлен-

ня Рэчы Паспалітай, якую яны цяпер называлі не іначай, як

Польшча ў межах 1772 г., спадзяваліся выкарыстаць дзеля

гэтага націск заходнееўрапейскіх дзяржаў на Пецярбург.

"Чырвоныя" ўяўлялі сабой разнастайны ў сацыяльных і палі-

тычных адносінах блок, у які ўваходзіла дробная і беззямель-

ная шляхта, інтэлігенцыя, гарадскія нізы, студэнцтва і част-

кова сялянства. Барацьбу за незалежнасць яны звязвалі з

вырашэннем аграрнага пытання. Аднак па метаду іх выра-

шэння "чырвоныя" дзяліліся на правых - памяркоўных і ле-

вых - прадстаўнікоў рэвалюцыйна-дэмакратычных колаў. У

рашэнні сваёй палітычнай праграмы правыя адводзілі раша-

ючую ролю шляхце. Яны баяліся сялянскага паўстання, але ў

той самы час настойвалі на надзяленні сялян зямлёй за кошт

канфіскацыі яе часткі з адпаведнай грашовай кампенсацыяй

У памешчыкаў.

Левыя таксама жадалі аднаўлення Рэчы Паспалітай, але і

прызнавалі права на нацыянальнае самавызначэнне літоў-

цаў, беларусаў і ўкраінцаў, залог поспеху нацыянальна-выз-

139

валенчай барацьбы бачылі ў саюзе з рэвалюцыйнымі сіламі

Расіі. Для кіраўніцтва паўстаннем "чырвоныя" вясной 1862 г.

у Варшаве стварылі Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК).

Падобныя палітычныя плыні існавалі ў Беларусі і Літве.

Так, у Вільні летам 1862 г. з мэтай падрыхтоўкі паўстання

быў створаны "Літоўскі правінцыяльны камітэт" (ЛПК), які

фармальна быў падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзілі прад-

стаўнікі як "чырвоных", так і "белых". Сярод іх былі Л. Звяж-

доўскі, Я. Козел, Б. Длускі, 3. Чаховіч, Э. Вярыга і К. Калі-

ноўскі. Па ініцыятыве ЛПК збіраліся сродкі на паўстанне і

былі створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі:

гродзенская (кіраўнік К. Каліноўскі), мінская (А. Трусаў),

навагрудская (У. Борзабагаты) і іншыя.

"Левую" частку паўстанцаў на Беларусі ўзначальваў Кастусь

Каліноўскі (1838-1864). Ён быў выхадцам з сям'і збяднелага

шляхціча Гродзенскай губерні, скончыў Пецярбургскі універсі-

тэт, з'яўляўся актыўным удзельнікам тайнага гуртка польскага

рэвалюцыянера 3. Серакоўскага. Разам з В. Урублеўскім і

Ф. Ражанскім К. Каліноўскі ў 1862-1863 гг. вьвдаваў на беларус-

кай мове газету "Мужыцкая праўда" (усяго выйшла 7 нумароў),

прасякнутую рэвалюцыйна-дэмакратычнымі ідэямі. Газета растлу-

мачвала сялянам прыгонніцкія рысы аграрнай рэформы, заклікала

іх не верыць цару і разам "з мужыкамі з-пад Варшавы... і ўсёй Расіі

са зброяй у руках ісці здабываць сапраўдную волю і зямлю".

"Мужыцкая праўда" брала пад абарону уніяцкую царкву.

У ходзе паўстання, якое пачалося ў Варшаве ў ноч на

23 студзеня, ЛПК прыняў праграму, раней абвешчаную ра-

дай ЛПК. Гэта праграма прадугледжвала раўнапраўе гра-

мадзян незалежна ад саслоўя, нацыянальнасці і веравызнання,

поўную ўласнасць сялян на надзелы, якія знаходзіліся ў іх

карыстанні, адмяняла іх феадальныя павіннасці. Тым не

менш, яна была за захаванне памешчыцкага землеўладання

і выкуп зямлі, якая пераходзіла сялянам. Беззямельныя ся-

ляне, удзельнікі паўстання, павінны былі атрымаць па 3 маргі

(зямельная мера, раўная 0,71 га) зямлі. Па свайму сацыяльна-

эканамічнаму характару гэта была буржуазная праграма.

140

1 лютага 1863 г. ЛПК, які ўзначальваў К. Каліноўскі,

звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікам пад-

няцца на ўзброеную барацьбу. К. Каліноўскі і яго паплечнікі

галоўнай мэтай паўстання лічылі адраджэнне Рэчы Паспалі-

тай абодвух народаў, у гэтым яны бачылі вызваленне бела-

рускага народа ад прыгнечанага стану. Сваю краіну К. Ка-

ліноўскі называў то Беларуссю, то Літвой, ён не змог удак-

ладніць гэтыя паняцці. Можна меркаваць, што пад Беларус

сю К. Каліноўскі разумеў сучасную Усходнюю Беларусь, а

пад Літвой - Заходнюю, з Вільняй уключна. (Дарэчы, літоў-

цы-жамойты, як і ўкраінцы ўдзелу ў паўстанні не прымалі, іх

не цікавіла праблема аднаўлення Рэчы Паспалітай абодвух

народаў, у якой яны не былі ані першым, ані другім народам).

Першыя паўстанцкія атрады былі створаны на тэрыторыі

заходніх паветаў Беларусі ў сакавіку-красавіку. Яны фармі-

раваліся з мелкай шляхты, афіцэраў, рамеснікаў, студэнтаў,

гімназістаў старэйшых класаў, сялян. Атрады паўстанцаў,

якія ўзначальвалі В. Урублеўскі, Ф. Ражанскі (Гродзенская

губ.), 3. Серакоўскі і А. Мацкявічус (Ковенская губ.), М. Чэр-

няк (Віленская губ.), імкнуліся прыцягнуць да паўстання як

мага больш сялян, спрабавалі рэалізаваць аграрную прагра-

му. Кіраўнікі паўстання мелі намер распаўсюдзіць паўстанне

на прыбалтыйскія і рускія губерні. Для гэтага прадугледжва-

лася стварэнне новых атрадаў: 3. С еракоўскага ў Ж а-

мойціі і Эстоніі, О. Грабніцкага, Б. Кульчыцкага ў Віцебс-

кай губерні. На дапамогу Л. Звяждоўскаму з Пецярбурга і

Масквы прыбылі афіцэры I. Будзіловіч, К. Жаброўскі і

іншыя, каб распаўсюдзіць паўстанне на Смаленск і Маскву.

У хуткім часе "белыя" захапілі кіраўніцтва паўстаннем у

свае рукі. У сакавіку 1863 г. па ўказанню ЦНК быў створаны

"Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы" ўзамен распушчанага

ЛПК. У склад мясцовых рэвалюцыйных арганізацый былі

ўведзены прыхільнікі "белых". К. Каліноўскі, каб не ўносіць

раскол у рады паўстанцаў, вымушаны быў падпарадкавацца.

У маі паўстанне ў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай гу

бернях было падаўлена. Цэнтрам паўстанцкага руху становіц-

141