Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

ЛЕКЦЫЯ 6

НА ШЛЯХУ КАПІТАЛІСТЫЧНАГА РАЗВІЦЦЯ

♦ Сельская гаспадарка

♦ Прамысловасць і гарады

♦ Транспарт, гандаль, крэдыт

Сельекая гаспадарка. Галоўным накірункам сацыяльна-

эканамічнага развіцця парэформеннай Беларусі было раз-

віццё капіталізму. Першыя два парэформенныя дзесяцігоддзі

адносяцца да ліку пераходных, калі адбывалася разбурэнне

феадальных адносін у сельскай гаспадарцы, завяршаўся пра-

цэс тэхнічнага перааснашчэння прамысловасці, ствараўся

механізаваны транспарт і складаліся новыя, характэрныя для

капіталістычнага грамадства сацыяльныя слаі насельніцтва -

пралетарыят і прамысловая буржуазія.

Зацвярджэнне капіталізму, як дамінуючай сацыяльна-эка-

намічнай сістэмы адносіцца да канца XIX - пачатку XX стст.

Развіццё яго адбывалася ва ўмовах, хоць і мадэрнізаванай,

але, па сутнасці, старой палітычнай сістэмы, пры захаванні

самадзяржаўнага і саслоўнага ладу. Гэта накладвала пэўны

адбітак на сацыяльна-эканамічныя працэсы як на Беларусі,

так і ў парэформеннай Расіі ў цэлым, абумовіла іх цяжкасці і

супярэчнасці.

Пасля адмены прыгоннага права асновай эканомікі Бела-

русі па-ранейшаму заставалася сельская гаспадарка, харак-

тэрнай рысай якой было спалучэнне капіталістычных адносін

з рэшткамі прыгонніцтва. Наяўнасць буйнога памешчыцкага

землеўладання вызначыла для Беларусі павольны, паступовы

("прускі") шлях буржуазна-аграрнай эвалюцыі, пры якой буй-

ная памешчыцкая гаспадарка надоўга захавала свае прыгон-

ніцкія рысы. У 70-х гадах у Беларусі памешчыкам належала

звыш 50,5% усёй зямлі, а сялянам - менш 33,4%. Буйныя

памешчыкі валодалі дзесяткамі і сотнямі тысяч дзесяцін зямлі.

У значнай колькасці сялянскіх двароў ва ўласнасці знаходзі-

лася ад 2 да 5 дзесяцін.

112

Побач з латыфундыямі памешчыкаў існавала цераспалосі-

ца сялянскіх і памешчыцкіх зямель.

У заходняй і цэнтральнай Беларусі захаваўся таксама і

другі інстытут сярэдневякоўя - зямельныя сервітуты (права

сялян карыстацца некаторымі ўгоддзямі, якія належаць па-

мешчыкам, і агульнымі пашамі). У 60-я гады XIX ст. імі было

ахоплена тут 56% сялянскіх двароў.

У развіцці сельскай гаспадаркі Беларусі ў другой палове

XIX ст. трэба вылучыць два перыяды. Першы з іх ахоплівае

60-70-я гады, другі прыпадае на 80-90-я гады. Першы перыяд

з'явіўся часам пакутлівага выспявання капіталістычных ад-

носін, шырокім распаўсюджваннем адработачнай сістэмы, сут-

насць якой заключалася ў апрацоўцы зямлі памешчыка ся-

лянскім інвентаром за прадастаўленне яму ў арэнду ворыўнай

зямлі і іншых угоддзяў. Адработачная сістэма асабліва пры-

жылася ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. У Мінскай,

Гродзенскай і Віленскай губернях памешчыкі шырока выкары-

стоўвалі працу наёмных рабочых. Але і ў гэтых губернях

адработкі займалі значнае месца, асабліва падчас збору збож-

жа і сенажаці. Трэба адзначыць, што ў цэлым тэхнічная ўзбро-

енасць у земляробстве як у памешчыцкай, так і ў сялянскай

гаспадарках амаль нічым не адрознівалася ад дарэформеннай..

Нягледзячы на рэшткі феадальна-прыгонніцкіх адносін,

капіталізм у сельскай гаспадарцы Беларусі развіваўся ад-

носна хутка ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расійскай імпе-

рыі. Гэтаму садзейнічалі развіццё прамысловасці, сістэмы

капіталістычнага крэдыту, чыгуначнае будаўніцтва, рост

гарадоў, канцэнтрацыя войскаў на тэрыторыі Беларусі. Усё

гэта стварала спрыяльныя ўмовы таварнага земляробства і

рынкавых адносін. Моцным каталізатарам эвалюцыі сельс-

кай гаспадаркі Беларусі з'явіўся сусветны аграрны крызіс

80-90-х гадоў, які выклікаў рэзкае зніжэнне цэн на хлеб.

Крызіс прывёў да карэнных змяненняў у эканамічнай арга-

нізацыі і тэхнічнай аснашчанасці сельскай гаспадаркі, да

канчатковай перамогі таварнага земляробства і павелічэння

рынкавага попыту.

113

сувязі з грунтоўным скарачэннем на пачатку 80-х гадоў

пасяўных плошчаў пад збожжавыя культуры сельская гаспа-

дарка Беларусі пачала спецыялізавацца на вытворчасці тэх-

нічных культур (бульбы, ільну і інш.). Развіццё малочнай гас-

падаркі таксама паўплывала на структурныя змяненні пасяў-

ных плошчаў. Так, у буйных маёнтках, на землях заможных

сялян (часцей за ўсё купчых і арэндных) уводзілася шмат-

польная сістэма севазвароту, прымяняліся мінеральныя ўгна-

енні, пашыралася выкарыстанне машын (малатарні, арфы) і

палепшаных сельскагаспадарчых прылад (жалезныя плугі,

бароны з жалезнымі зубамі). Па прымяненню машын Бела-

русь стаяла на адным з першых месцаў у Расійскай імперыі,

хоць ва ўсёй сельскай гаспадарцы і панавала ручная тэхніка.

У другой палове 90-х гадоў у чатырох заходніх губернях (без

Віленскай) палепшаную глебаапрацоўчую тэхніку (пераваж-

на плугі) выкарыстоўвалі 17-25% сялянскіх гаспадарак. Ся-

ляне, галоўным чынам заможныя, набывалі простыя сельска-

гаспадарчыя машыны: малатарні, арфы, крупадзёркі, ільно-

часалкі, сячкарні. Такім чынам, у парэформенны перыяд быў

пакладзены пачатак тэхнічнага перааснашчэння сялянскага

землеўладання, што склала адну з важнейшых перадумоў эва-

люцыі сацыяльна-эканамічнага ладу сялянскай гаспадаркі на

шляху да капіталізму.

Важным відам капіталістычнага прадпрымальніцтва як у

памешчыкаў, так і ў заможных сялян было вінаробства, ас-

ноўнаю сыравінаю для якога было спачатку зерне, пераваж-

на жыта, а потым бульба. Адходы ад вінаробства ішлі на

корм жывёле.

Развіццё таварнага земляробства, спецыялізацыя яго па

асобных галінах (малочная жывёлагадоўля, вытворчасць

ільну, пянькі, вінаробства) пашырылі абмен паміж сельскай

гаспадаркай і прамысловасцю. Гэта спрыяла росту ўнутрана-

га рынку і прывяло ў канцы XIX ст. да з'яўлення ў памешчыцкіх

гаспадарках буйных, высокатаварных капіталістычных прад-

прыемстваў, якія працавалі выключна на рынак. Колькасць

малатаварных маёнткаў, заснаваных на адработачнай сістэ-

114

ме, паступова скарачалася. Збяднелыя дваране прадавалі ма-

ёнткі і ішлі на дзяржаўную службу, а іх зямля трапляла ў

капіталістычны абарот, яе набывалі дваранства, купцы і за-

можныя сяляне. Развіццё капіталістычных адносін у сельскай

гаспадарцы ўзмацніла працэс сацыяльнага расслаення сялян-

ства. 3 аднаго боку, расла колькасць заможных сялян, а з

другога, павялічвалася маламаёмаснае сялянства. Надзель-

ная зямля, атрыманая ў 60-х гадах па ўраўняльнаму прынцы-

пу, ужо к канцу 70-х гадоў была размеркавана нераўнамер-

на. Павялічылася колькасць беззямельных двароў. Малазя-

мельныя і беззямельныя сяляне, вымушаныя наймацца да па-

мешчыкаў або да заможных сялян, па сутнасці, рабіліся наём-

нымі сельскагаспадарчымі рабочымі.

Тысячы сялян-беднякоў ішлі ў адыходныя промыслы - на

будаўніцтва чыгунак, на шахты Данбаса, на заводы прамыс-

ловых цэнтраў Расіі. Заможныя сяляне вялі сваю гаспадарку,

выкарыстоўваючы наёмную працу, нярэдка спалучалі тавар-

нае земляробства і жывёлагадоўлю з ліхвярскімі аперацыямі.

Такі селянін выступаў і як капіталіст-фермер, і як гандляр, і

як ліхвяр. Гэта сведчыла пра тое, што на Беларусі магчымы

працэс фермерскага ("амерыканскага") шляху развіцця капі-

талізму ў сельскай гаспадарцы. Аднак ажыццявіць гэта пе-

рашкаджала наяўнасць памешчыцкага землеўладання.

Захаванне буйнога памешчыцкага землеўладання, абеззя-

мельванне сялян абумовілі і развіццё сялянскага руху Бела-

русі ў парэформенны час. Асноўнымі патрабаваннямі сялян

былі вяртанне зямель, адрэзаных памешчыкамі падчас рэфор-

мы, памяншэнне падаткаў і павіннасцяў, пазбаўленне ад па-

мешчыцкай апекі і саслоўнага нераўнапраўя. Дынаміка ся-

лянскіх выступленняў была нераўнамернай. Калі ў першыя

гады пасля падаўлення паўстання 1863 г. адбыўся спад ся-

лянскіх хваляванняў, то ў 70-х гг. наглядаўся іх значны пад'ём.

Асаблівую вастрыню і размах сялянскі рух набыў у сярэдзіне

80-90 гг., калі побач з традыцыйнымі канфліктамі сялян з

памешчыкамі, з'яўляюцца новыя - паміж сельскай буржуазіяй

і беднатой. Своеасаблівай формай пратэсту быў масавы рух

115

сялян, адзначаны найперш у Магілёўскай, Віцебскай губернях

і асобных паветах Мінскай за перасяленне ў Сібір і паўднёвыя

расійскія губерні. Паступова элементы арганізаванасці і са-

масвядомасці пранікалі ў сялянскае асяроддзе, адбіваліся на

светапоглядзе селяніна, узмацнялі ў ім пачуццё грамадзянс-

касці. Стандартным адказам мясцовай адміністрацыі на сялян-

скія хваляванні было прыцягненне воінскіх каманд.

Прамысловасць і гарады. У другой палове XIX ст. прамыс-

ловасць Беларусі развівалася ў накірунку перапрацоўкі пера-

важна мясцовай мінеральнай, лясной і сельскагаспадарчай сы-

равіны. Аказаліся неканкурэнтаздольнымі металургічная, цук-

ровая, суконная галіны вытворчасці. На працягу першых двух

дзесяцігоддзяў пасля рэформы 1861 г. прамысловы рост быў

запаволены. Па-ранейшаму па ўсіх паказчыках пераважала

дробная вытворчасць і мануфактура. У 1873-1875 гг. Бела-

русь была ахоплена прамысловым крызісам, які выявіў нізкую

пакупную здольнасць селяніна - галоўнага спажыўца тавараў.

Пад цяжарам высокіх выкугіных плацяжоў ён вымушаны быў

сам вырабляць палотны, сукны, абутак, галаўныя ўборы і г. д.

Крызіс закрануў пераважна дрэваапрацоўчыя і харчасмака-

выя, дробныя і мануфактурныя прадпрыемствы. Крызіс 1881-

1882 гг. зноў ахапіў харчасмакавую, дрэваапрацоўчую,

сілікатную, гарбарную і тэкстыльную галіны прамысловасці.

Працэс развіцця прамысловай вытворчасці значна паскорыў-

ся ў 80-90-я гг. За апошняе дзесяцігоддзе XIX ст. сярэднегада-

вы прырост прамысловай прадукцыі складаў у сярэднім 8,2%,

што ў 2 разы вышэй, чым у папярэднія дзесяцігоддзі.

У 1860 г. на Беларусі налічвалася 20 тыс. рамесніцкіх

майстэрняў, 7,8 тыс. немеханізаваных дробнакапіталістычных

прадпрыемстваў (з колькасцю рабочых да 16 чалавек),

140 мануфактур і 76 фабрык і заводаў. Большая частка ра-

месніцкай вытворчасці Беларусі была сканцэнтравана ў га-

радах і мястэчках. За чатыры паслярэформенныя дзесяці-

годдзі адбылося павелічэнне яе вытворчасці, што было абу-

моўлена перш за ўсё попытам сялянсгва, местачкавога і га-

радскога насельніцтва на прадметы штодзённага ўжытку і

116

паслугі. Хуткімі тэмпамі развіваліся новыя віды рамёстваў -

хімічныя, метала- і дрэваапрацоўчыя. Павялічылася ўдзель-

ная вага рамесных прадпрыемстваў з 23,2 (1860) да 55,3%

(1890). У канцы XIX ст. налічвалася звыш 58 тыс. ра-

месніцкіх майстэрняў. Аднак іх доля ў агульным аб'ёме пра-

мысловай вытворчасці знізілася за паслярэформенны перыяд з

18,7 да 9,0%, хаця яна заставалася даволі высокай у 1900 г.

у металаапрацоўчай (31%), хімічнай (29%), дрэваапрацоўчай

(19%), сілікатна-будаўнічай (12%) вытворчасці. Звычайна

майстэрні рамеснікаў былі невялікія. У іх працавалі самі гас-

падары ("майстры") і 2-3 наёмныя рабочыя, а нярэдка і без іх.

Падзел працы ў працэсе вытворчасці тут адсутнічаў, усе

работы выконваліся ўручную. Збытам тавару спачатку зай-

маўся сам рамеснік, потым з'явіліся скупшчыкі, якія займаліся

рэалізацыяй вырабаў і купляй сыравіны для рамеснікаў. Па-

ступова скупшчык ператвараўся ў дробнага прадпрымальні-

ка, а залежныя ад яго рамеснікі - у наёмных работнікаў.

Рамяство, такім чынам, ва ўмовах развіцця грашовых ад-

носін перарастала ў дробную вытворчасць у форме простай

кааперацыі. Да дробнакапіталістычных прадпрыемстваў пры-

нята адносіць тыя, на якіх працавала 5-15 рабочых без пара-

вога рухавіка, вадзяныя і ветраныя млыны, пільні і алейні (да

10 рабочых), вінакурні і піваварні з вытворчасцю да 25 тыс.

вёдзер адпаведнага напітку ў год, а таксама другія прадгіры-

емствы, на якіх выраблялася прадукцыі менш чым на 1 тыс.

руб. у год. У 1860 г. дробнакапіталістычная прамысловасць

складала 9% ад агульнай колькасці прадпрыемстваў і 62% -

ад вырабленай прадукцыі, і да 1888 г. на яе прадпрыемствах

выпрацоўвалася больш паловы прамысловых вырабаў Бела-

русі. Аднак у сувязі з інтэнсіўным павелічэннем мануфактур-

на-фабрычнай вытворчасці ўдзельная вага дробнакапіталі-

стычнай паменшылася да 28,2% у канцы XIX ст., хаця доля

апошняй у той самы час па колькасці прадпрыемстваў па-

вялічылася на 7%.

У другой палове XIX ст. адзначаецца рост мануфактурнай

вытворчасці. Удзельная вага яе ў гэты перыяд павялічылася

117

па аб'ёму вытворчасці з 7,2 да 15,1%, па колькасці прадп-

рыемстваў - з 0,2 да 0,7%. У 1890 г. у Беларусі працавала

760 мануфактур, у тым ліку 193 дрэваапрацоўчыя, 185 сілікат-

ных. Мануфактуры заклалі асновы росту фабрычнай пра-

мысловасці, фарміравання пралетарыяту і буржуазіі.

Машынная вытворчасць у другой палове XIX ст. развіва-

лася найболын інтэнсіўна. Колькасць фабрык і заводаў павя-

лічылася ў 15 разоў і склала на канец XIX ст. 1137 прадпры-

емстваў. Аб'ём вытворчасці на іх павялічыўся ў 37 разоў,

колькасць рабочых - у 9. Пачалі дзейнічаць запалкавыя фаб-

рыкі ў Барысаве (1881) і Пінску (1882), тытунёвая ў Гродне

(1862), папяровая ў Добрушы (1871) і інш. Пад канец XIX ст.

адчувальным становіцца ўплыў замежнага, асабліва нямец-

кага, капіталу. Пераход ад ручной да машыннай вытворчасці

на Беларусі меў адметную асаблівасць. У адрозненне ад вя-

лікарускіх губерняў ён разгортваўся не ў тэкстыльнай, а ў

харчасмакавай і металаапрацоўчай галінах.

Да 1890 г. доля фабрычна-заводскай вытворчасці ў агуль-

ным аб'ёме прамысловасці склала 46,2% (1860 г. - 8,4%), па

колькасці прадпрыемстваў - 1,1% (1860 г. - 0,1%). Тэмпы

росту аб'ёму вытворчасці і колькасці занятых наёмных работ-

нікаў у мануфактурнай і машыннай прамысловасці ў 4-7 ра-

зоў перавышалі адпаведныя паказчыкі ў дробнай.

Шырокае чыгуначнае і прамысловае будаўніцтва спры-

яла паскоранаму развіццю сродкаў вытворчасці. Пры рос-

це прадукцыі ўсёй прамысловасці Беларусі ў 6,8 раза ў

цяжкай прамысловасці аб'ём вытворчасці павялічыўся ў

12 разоў. У канцы XIX ст. сродкі вытворчасці складалі

32% усёй прамысловай прадукцыі Беларусі (для параўнан-

ня - па Расійскай імперыі наогул каля 40%). Найбольш

буйныя фабрыкі і заводы знаходзіліся ў гарадах. Аднак 2/3

фабрык і заводаў Беларусі і амаль палова занятых на іх

рабочых былі сканцэнтраваны ў вёсцы. Гэта ў значнай

ступені было абумоўлена спецыялізацыяй беларускай пра-

мысловасці на апрацоўцы мясцовай сельскагаспадарчай,

лясной і мінеральнай сыравіны.

118

Узровень развіцця прамысловасці ў Беларусі быў ніжэй-

шы, чым у сярэднім на еўрапейскай частцы Расійскай імпе-

рыі. У 1900 г. тут прыпадала на душу насельніцтва 8,69 руб.

прамысловага абаротнага капіталу, тады як у Еўрапейскай

Расіі - 26,4 руб. Тэхнічнае пераўзбраенне прамысловасці Бе-

ларусі да канца XIX ст. не завяршылася.

Фарміраванне прамысловай буржуазіі Беларусі пачалося

да правядзення рэформы 1861 г. У другой палове XIX ст.

агульная колькасць уладальнікаў прамысловых прадпрыем-

стваў узрасла з 28,2 тыс. у 1860 г. да 77,1 тыс. чалавек у 1900 г.

Сюды ўключаны ўладальнікі рамесніцкіх, дробнакапіталі-

стычных, мануфактурна-фабрычных прадпрыемстваў.

У 60-х гг. XIX ст. 83% мануфактур і фабрык Беларусі

належала дваранам. 3 94 прадпрыемстваў, якія знаходзіліся ў

іх уласнасці, было 55 харчовых, прычым тут перавага адда-

валася вінна-гарэлачнай, цукровай, мукамольна-крупяной

вытворчасцям; 17 сілікатна-будаўнічых; 7 металаапрацоўчых

і г. д. Купцы валодалі 16% фабрык і мануфактур. Іх капіталы

сканцэнтраваны ў асноўным у суконна-шарсцяной і харчо-

вых вытворчасцях.

Да канца XIX ст. удзельная вага дваранскіх прадпрыем-

стваў у мануфактурна-фабрычнай прамысловасці знізілася да

45%, хаця колькасць іх складала 281. Па-ранейшаму асноў-

ная маса прадпрымальнікаў з ліку вышэйшага саслоўя вало-

дала 207 харчасмакавымі прадпрыемствамі (73,7%). Сярод

фабрык і мануфактур дваран 15,7% (44) былі дрэваапрацоў-

чыя, 4,6% (13) - сілікатна-будаўнічыя. Купцам належала 189

(30%) мануфактур і фабрык. Мяшчане валодалі 93 буйнымі

прадпрыемствамі (15%). Яны ўкладвалі свае капіталы, у пер-

шую чаргу, у гарбарна-абутковую вытворчасць, дрэваапра-

цоўчую прамысловасць.

У канцы XIX ст. назіралася тэндэнцыя зніжэння ўдзельнай

вагі дваран сярод сярэдніх і буйных прамыслоўцаў і рост

прадпрымальніцкай дзейнасці купцоў і мяшчан. У 1900 г.

большая частка дваран валодала фабрыкамі і заводамі з коль-

касцю рабочых да 20 чалавек і толькі 23% дваран мелі аднос-

119

на буйныя прадпрыемствы з колькасцю наёмных работнікаў

звыш 51 чалавека. Сярод купцоў была меншая ўдзельная вага

дробных прамысловых прадпрымальнікаў і некалькі вышэй

сярэдніх і буйных. Мяшчане валодалі пераважна невялікімі

фабрыкамі і заводамі (у асноўным з колькасцю рабочых да

30 чалавек).

Да канца XIX ст. працэс станаўлення прамысловай бур-

жазіі Беларусі як сацыяльнай групы не завяршыўся. Кансалі-

дацыі буржуазіі перашкаджалі існаваўшыя саслоўныя пера-

гародкі паміж яе прадстаўнікамі, а таксама іх нацыяльна-

рэлігійныя адрозненні.

Тэмпы ўрбанізацыі ў Беларусі былі даволі інтэнсіўнымі.

Гарадское насельніцтва за другую палову XIX ст. павялічы-

лася ў 2,2 раза. Гарадское насельніцтва ў 1858 г. склала

293,6 тыс. чалавек (9% ад агульнай колькасці жыхароў), а ў

1897 г. - 655,1 тыс. чалавек (10,3%). Каля 500 тыс. чалавек

жыло ў канцы XIX ст. у мястэчках Беларусі. Інтэнсіўна пра-

цэсы ўрбанізацыі праходзілі ў 60-х - першай палове 80-х гг.,

калі гарадское насельніцтва павялічвалася за кошт шляхты,

абеззямеленага сялянства і выгнаных з сельскіх паселішчаў

яўрэяў. У другой палове 80-90-х гг. назіралася змяншэнне

тэмпаў росту гарадоў, што было звязана з іх перанаселенас-

цю, складанасцямі пераарыентацыі іх гандлёва-прамысловай

спецыялізацыі на агульнарасійскі рынак.

Мясцовае сялянства вельмі насцярожана ставілася да "га-

радской цывілізацыі", выступала за кансервацыю патрыярхаль-

насці беларускай вёскі. Назіралася раз'яднанасць сацыяльна-

дэмаграфічных працэсаў у гарадах і вёсках Беларусі. Урадавая

палітыка садзейнічала гэтаму. Абмежаванні ў рассяленні яўрэяў

прывялі да штучнай канцэнтрацыі іх у гарадах і мястэчках

Беларусі і дэфармавалі нацыянальны і часткова саслоўны склад

насельніцтва. Гэтая сітуацыя ўскладнялася адноснай слабасцю

і невялікімі патрэбамі гарадской прамысловасці ў наёмнай ра-

бочай сіле. Сотні тысяч беларускіх сялян вымушаны былі зна-

ходзіць сабе працу на прадпрыемствах і гаспадарках у сельскай

мясцовасці ці перасяляцца ў іншыя рэгіёны Расійскай імперыі.

120

Працэсы горадаўтварэння найбольш інтэнсіўна ішлі ў цэн-

тральнай і заходняй частках Беларусі, што ў значнай меры

было звязана з чыгуначным будаўніцтвам і больш цеснымі

сувязямі з агульнарасійскім і замежным рынкамі. Эканаміч-

ная інтэграцыя беларускіх гарадоў у сістэму агульнарасійс-

кага рынку больш заўважна пачала рэалізоўвацца ў 80-90-х гг.

XIX ст. У выніку пераарыентацыі гаспадарчых сувязяў Бела-

русі з Польшы на Расію знікла фактычна традыцыйная струк-

тура гарадскіх цэнтраў, узнікла новая, арыентаваная на

агульнарасійскія эканамічныя патрэбы. Адна з прычын гэта-

га - інтэнсіўнае чыгуначнае будаўніцтва. Беларускія гарады

станавіліся важнымі вузламі пасрэдніцкага гандлю. Прычым

іх значэнне ў азначанай сферы было вышэй, чым у прамысло-

вай, гандаль прыносіў большыя прыбыткі. Прамысловасць

Беларусі наогул развівалася ў адпаведнасці з попытам мяс-

цовага рынку, без уздзеяння мэтанакіраванай урадавай палі-

тыкі. Яшчэ адной асаблівасцю урбанізацыйных працэсаў на

Беларусі ў XIX - пачатку XX стст. з'яўляецца адсутнасць

буйных гарадскіх цэнтраў. У канцы XIX ст. толькі ў Мінску і

Віцебску налічвалася ад 50 да 100 тыс. жыхароў, а Брэст,

Гродна, Гомель, Магілёў мелі ад 20 да 50 тыс. жыхароў.

Адной з прычын, што перашкаджала развіццю гарадоў на

рубяжы стагоддзяў, была сістэма зямельных адносін. У ад-

розненне ад вялікарускіх губерняў, зямельная ўласнасць га-

раджан Беларусі мела вялікія памеры. У Мінску каля 85%

будынкаў знаходзілася на чужой арандаванай зямлі, у Віцебс-

ку прыблізна 87%. Адпаведна расійскаму заканадаўству тэр-

міны зямельнай арэнды звычайна не перавышалі 12 гадоў і не

абавязкова трэба было ўзнаўляць дагаворы аб арэндзе. Гэта

ставіла арандатараў у залежнасць ад землеўласнікаў, пры-

чым апошнія ў выпадку парушэння кантракту мелі права на

яго скасаванне, і будынкі арандатараў і іншыя задаткі пера-

ходзілі да землеўладальнікаў. У сувязі з гэтым для прадпры-

мальнікаў былі патрэбны дадатковыя фінансавыя выдаткі для

папярэдняга набыцця зямлі. Попыт і кошт гарадскіх зямель у

Беларусі быў высокі.

121