Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

241

з войта і лаўнікаў (засядацеляў, якія выбіраліся мяшчанамі). Дроб-

ныя і нязначныя правапарушэнні і спрэчкі сярод мяшчан разглядалі

гарадскія бурмістры.

У Вялікім Княстве існавалі копныя суды, якія ўзніклі ў стара-

жытныя часы і дзейнічалі да канца ХVIII ст. Суддзямі копнага суда

былі простыя людзі – копныя мужы і копныя старцы. Падсуднаcць

справаў копнаму суду не была дастаткова акрэслена. Ён мог разгля-

даць справы аб забойстве, калецтве і пабоях, аб крадзяжах і грабя-

жах, аб патравах і інш. Пастановы копных судоў, як правіла, абскар-

джэнню не падлягалі і выконваліся адразу пасля іх прыняцця.

Існавалі і іншыя суды – каптуровы (на час міжкаралеўя), па-

любоўны і г.д.

У сучаснай літаратуры нярэдка перабольшваецца значэнне і

роля права і суда ў княстве. Вялікае Княства характарызуецца

амаль як прававая дзяржава. На практыцы справы абстаялі інакш.

Пакажам гэта на прыкладах, вядомых нам з дакументаў таго часу.

У 1580 годзе слугі гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла ў Вільні

забілі нейкага «маскавіцяніна» Заблоцкага толькі за тое, што неба-

рака быццам бы не зняў шапкі пры сустрэчы з гетманам. Заблоцкі

быў добра вядомы вялікаму князю і каралю Стэфану Баторыю.

Баторы абурыўся на гетмана за забойства свайго знаёмага і... два

тыдні не прымаў гетмана. Калі Радзівіл атрымаў дазвол наведаць

князя, ён публічна прасіў прабачэння за тое, што з прычыны нека-

торых абставінаў на працягу апошніх дзён не мог быць у князя. Аб

забойстве Заблоцкага нават і не ўпаміналася. На тым справа была

закрыта. Як бачым, нават кароль і вялікі князь Баторы быў бяс-

сільным пакараць магната Радзівіла.

Не выконвалі многіх судовых пастановаў і феадалы. Калі віна-

ваты не выконваў пастановы суда, суд меў права звяртацца да вя-

лікага князя, і князь аб’яўляў непаслухмянага злачынцу банітам,

гэта азначала, выгнаннікам з дзяржавы з пазбаўленнем маёмасці,

правоў і шляхецкай годнасці. Цэлыя кнігі таго часу спісаны бані-

цыйнымі лістамі, але наўрад хто з банітаў быў прымусова выгна-

ны з княства. Нейкі Самуіл Лашч рабіў наезды на шляхецкія ма-

ёнткі, забіваў людзей, абразаў ім насы, вушы, увогуле разбойнічаў.

За злачынства суды выдалі на яго 236 баніцый, але Лашч так і не

пакінуў межы Вялікага Княства.

Значным недахопам судовай сістэмы Вялікага Княства было

тое, што не было надзейнага механізма, які забяспечваў бы выка-

нанне судовых рашэнняў. У распараджэнні суда была службовая

асоба – возны, які прызначаўся ваяводай і быў адказны за дастаў-

242

ку позваў (павестак) асобам на суд, уводзіў ва ўладанне маёнт-

камі, землямі новых гаспадароў і г.д. Недатыкальнасць асобы воз-

нага гарантавалася Статутам 1588 г.: за абразу вознага належаў

штраф і 20-тыднёвае турэмнае зняволенне, за нанясенне яму ранаў

ці забойства – смяротная кара.

Але на практыцы феадалы ні ў што ставілі асобу вознага, як і

судовыя рашэнні, калі яны супярэчылі іх інтарэсам.

Абсалютная большасць насельніцтва Вялікага Княства – про-

стыя людзі: чэлядзь дворная, феадальна-залежныя сяляне зусім былі

пазбаўлены праваздольнасці, іх лёсам поўнасцю распараджаліся іх

уладальнікі-паны. У пастанове Варшаўскага сойма 1573 года гава-

рылася: «Духоўныя і свецкія ўладальнікі маюць права на поўнае

падпарадкаванне і паслухмянасць сваіх падданых, а калі апошнія

будуць ім супраціўляцца, то такія ўладальнікі могуць сваіх падда-

ных... караць па свайму меркаванню...» (М.С.).

* Заданне 2. Уважліва прачытайце тэкст. Коратка сфар-

мулюйце асноўную думку кожнага абзаца. Напішыце аната-

цыю да тэксту. Выкарыстайце структурныя мадэлі, што

прыводзяцца ў дужках у канцы тэксту.

Найбольш таленавітыя вучоныя адрозніваюцца шырокім кру-

гаглядам і творчай ініцыятывай, маюць як сілу сінтэзу, так і пачуццё

перспектывы, умеюць глядзець далёка ў будучыню. Гэта людзі

вельмі вялікай працаздольнасці, моцнай волі, вялікага творчага по-

дзвігу. Яны прынцыповыя аптымісты, вераць у сілу навуковага па-

знання, здольныя не толькі марыць, але і дасягаць небывалага. Такіх

людзей адносна мала, яны складаюць алмазны фонд чалавецтва.

Якія ж якасці павінен мець чалавек, які рыхтуе сябе да навуко-

ва-даследчай дзейнасці? Найперш неабходна самаахвярная, сама-

адданая любоў да навукі, да выбранай спецыяльнасці. Гэта любоў

павінна быць палкай, бескарыслівай, здольнай на пераадоленне ўся-

лякіх цяжкасцей і перашкод.

Неабходна таксама ўпэўненасць у правільнасці выбранага

шляху. Гэта нараджае мэтанакіраванасць, якая дазваляе даслед-

чыку не толькі бачыць аддаленую перспектыву працы, але і дак-

ладна планаваць асобныя яе этапы.

Абавязковай якасцю вучонага з’яўляецца чэснасць. Гутарка

ідзе не толькі пра плагіяцтва – выкарыстанне і прысваенне сабе

чужых прац, ідэй і фактаў. Амаральным з’яўляецца ўсякі неаб’ек-

тыўны падыход да ацэнкі ўласных доследаў і назіранняў. Строгасць

243

і аб’ектыўнасць у аналізе любых навуковых матэрыялаў і ў пабу-

дове вывадаў з’яўляецца ўмовай, абавязковай для кожнага навуко-

вага даследавання.

Навуковы работнік – і малады, і стары – павінен адрознівацца

сціпласцю і самакрытычнасцю, паважаць думкі іншых. Адсутнасць

гэтых якасцей параджае эгацэнтрызм, самаўлюбёнасць, пераацэн-

ку сваіх магчымасцей.

Поспех у навуковай творчасці ў значнай ступені залежыць ад

агульнай настроенасці чалавека. Аптымізм стымулюе волю, абва-

страе ўспрыняцце і думку. Песімізм, наадварот, падаўляе эмоцыі,

цягне не наперад, а назад. Вучоны павінен глядзець уперад, любіць

жыццё, думаць перспектыўна, быць аптымістам.

I, нарэшце, адной з галоўных якасцей сапраўднага вучонага

з’яўляецца працалюбівасць. Неабходна выпрацаваць у сабе цяр-

пенне, вытрымку пры пастаноўцы любога навуковага эксперымен-

ту, які звычайна патрабуе шматразовай праверкі, прыносіць няўда-

чы, часта звязаныя з недастатковым асваеннем методыкі.

Не супакойвацца на дасягнутым – гэты лозунг павінен быць

галоўным у працы кожнага навукоўца.

(Скрябин, К.И. Моя жизнь в науке / К.И. Скрябин. – М.: По-

литиздат, 1969. – 463 с.)

(Артыкул прысвечаны, найперш адзначаецца, звяртаецца ўва-

га на, асабліва падкрэсліваецца, артыкул разлічаны на).

Заданне 3. Аформіце цытаты (на аснове прапанаванага

тэксту) рознымі спосабамі (як часткі сказаў, як цэлыя сказы;

з указаннем і без указання аўтара і інш.).

 Юрыдычны склад правапарушэння

Правапарушэнне мае месца толькі тады, калі ў наяўнасці ма-

юцца ўсе элементы, з якіх яно складаецца. Сукупнасць элементаў

правапарушэння, неабходных для прымянення мер юрыдычнай ад-

казнасці, называецца юрыдычным саставам правапарушэння.

У юрыдычны састаў правапарушэння ўваходзяць суб’ект,

аб’ект, суб’ектыўны бок і аб’ектыўны бок паводзінаў, якія не ад-

павядаюць нормам права.

Суб’ект правапарушэння – асоба, якая яго здзейсніла: гра-

мадзянін ці арганізацыя. Калі суб’ектам з’яўляецца індывід, ён па-

вінен быць правадзеяздольным, а таксама дасягнуць узросту юры-

дычнай адказнасці.

244

Аб’ект правапарушэння – сукупнасць грамадскіх адносінаў,

на якія пасягае правапарушэнне. Гэта могуць быць адносіны, звя-

заныя з аховай жыцця і здароўя індывідаў, парадку кіравання ці гра-

мадскай бяспекі.

Суб’ектыўны бок правапарушэння – сукупнасць прымет, якія

характарызуюць адносіны суб’екта да ўчынка, які ён здзяйсняе, і

яго наступстваў. Суб’ектыўны бок уключае мэту, матыў і віну.

Мэта – ідэальнае прадугадванне будучыні, таго выніку, які

імкнецца дасягнуць суб’ект. Для некаторых відаў правапарушэн-

няў, такіх, як дзяржаўныя злачынствы, напрыклад, наяўнасць пэў-

най мэты суб’екта правапарушэння з’яўляецца неабходнай.

Матыў – унутранае падахвочванне, якім кіруецца суб’ект

правапарушэння. Матывы могуць быць рознымі: карыснымі, агрэсіў-

нымі і г.д.

Віна – псіхічныя адносіны асобы да свайго супрацьпраўнага

дзеяння і яго наступстваў. У тэорыі праваадносінаў выдзяляюцца

формы віны: намер і неасцярожнасць.

Намер – асоба ўсведамляе грамадска небяспечны харак-

тар сваіх дзеянняў, прадбачыць магчымасць наступлення шкод-

ных вынікаў і жадае або дапускае іх наступленне. Намер можа

быць прамым і ўскосным. Прамы намер – асоба жадае наступ-

лення ўказаных у законе шкодных вынікаў. Ускосны намер – асо-

ба не жадае, але дапускае наступленне шкодных вынікаў. У юры-

дычнай літаратуры таксама можна сустрэць пункт гледжання, у

адпаведнасці з якім выдзяляюць азначаны ці неазначаны намер,

альтэрнатыўны ці факультатыўны намер. Дадзеныя класіфікацыі

маюць не толькі навуковае значэнне, а і практычнае, паколькі ўплы-

ваюць на характар правапарушэння і могуць улічвацца пры вызна-

чэнні пакарання.

Неасцярожнасць выражаецца ў дзвюх формах – злачыннай

легкадумнасці і злачыннай нядбайнасці. Злачынная легкадум-

насць – форма неасцярожнасці, пры якой суб’ект прадбачыць гра-

мадска небяспечныя наступствы сваіх дзеянняў, але легкадумна

разлічвае на іх прадухіленне. Напрыклад, індывід дзеля гарэзлівасці

садзіцца за руль аўтамабіля і даганяе іншага чалавека. Той трапляе

пад машыну, таму што шафёр не здолеў своечасова затармазіць.

Злачынная нядбайнасць – асоба не прадбачыць грамадска

небяспечных наступстваў сваіх дзеянняў, хаця можа і павінна іх

прадбачыць. Напрыклад, ізноў жа дзеля гарэзлівасці індывід выкі-

дае праз адчыненае акно вазон з кветкай, што правакуе смерць

245

выпадковага прахожага, бо ўпаў вазон яму на галаву. Мае месца

неасцярожнае забойства з такой формай віны, як нядбайнасць.

Менавіта суб’ектыўны бок дазваляе адрозніваць правапару-

шэнне ад казусу (выпадку). Казус узнікае не ў сувязі з воляй і жа-

даннем асобы. Казус можа быць прыроднай з’явай (навадненне) ці

вынікам уласных дзеянняў, якія чалавек не ўсведамляў ці магчы-

мыя наступствы якіх не прадбачыў. Казус – гэта заўсёды невіноў-

нае прычыненне шкоды, хаця па некаторых фармальных прыметах

ён падобны да правапарушэння.

Аб’ектыўны бок правапарушэння – сукупнасць прымет, якія

характарызуюць яго знешні бок. Аб’ектыўны бок уключае дзеянне,

шкоду і прычынную сувязь паміж дзеяннем і прычыненай шкодай.

Дзеянне – тыя паводзіны індывіда, якія і складаюць правапа-

рушэнне. Дзеянне можа мець актыўную ці пасіўную формы. Гэта

значыць, што яно можа здзяйсняцца ў форме дзеяння ці бяздзеян-

ня. Злачынца здзяйсняе крадзеж маёмасці ці ўрач не аказвае дапа-

могу хвораму. Суб’ект правапарушэння здзяйсняе свае паводзіны

ў канкрэтным месцы, часе і пры пэўных абставінах.

Шкода – тыя неспрыяльныя наступствы, якія вынікаюць з

правапарушэння. У пэўных выпадках шкода можа быць вельмі лёгка

выяўлена: тады, калі яна носіць маёмасны характар або заключа-

ецца ў смерці чалавека ці выражаецца ў нанясенні яму цялесных

калечанняў. Але нават тады, калі шкодныя наступствы нельга вы-

разна акрэсліць, яны пры здзяйсненні правапарушэння існуюць заў-

сёды і маюць форму парушэнняў сацыяльных сувязяў, што склалі-

ся ў грамадстве.

Прычынная сувязь: філасофія сцвярджае, што калі адна з’ява

з непазбежнасцю і неабходнасцю цягне іншую, паміж імі існуе пры-

чынна-выніковая сувязь. Дадзены элемент мае вельмі важнае зна-

чэнне для характарыстыкі правапарушэння. Неабходна, каб мена-

віта дадзенае дзеянне (бяздзеянне) з’яўлялася прычынай менавіта

дадзеных шкодных вынікаў. У процілеглым выпадку немагчыма

гаварыць аб здзяйсненні суб’ектам праваадносінаў паводзінаў, якія

не адпавядаюць праву.

Такім чынам, склад правапарушэння – гэта сукупнасць утва-

раючых яго частак, элементаў, яго структура.

У тэорыі крымінальнага права выдзяляюць агульны склад, які

ўключае прыметы, неабходныя для кожнага злачынства, і спецы-

яльны (відавы), што прадугледжвае тыя прыметы, якія вызнача-

юць толькі дадзены від правапарушэння (АТП).-

246

Крыж Ефрасінні Полацкай

Па заказе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у

1161 г. быў зроблены напрастольны крыж для царквы святога Спа-

са. Крыж шасціканцовы. Ягоная форма сімвалізуе створаны Богам

за шэсць дзён сусвет. Аснова крыжа – кіпарыснае дрэва, з якога

выраблялі асабліва важныя культавыя рэчы. Рэліквія мае вышыню

51 см, а таўшчыню – 2,5 см. Крыж быў аздоблены каштоўнымі

камянямі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, заснавальнікаў права-

слаўя, святых Ефрасінні і яе бацькоў. Паводле задумы Ефрасінні,

святыня павінна была вечна «жыватварыць» душы палачанаў і ўсіх

насельнікаў роднае зямлі. Крыж спалучаў хрысціянскія каштоў-

насці з патрыятычнымі ідэаламі. Ён адначасова быў сімвалам і

святасці старажытнай Беларусі, і яе дзяржаўнасці.

Крыж Ефрасінні – яшчэ і каштоўны помнік нашага пісьменства.

Кароткі дробны надпіс паведамляе імя майстра: «Господи, помози

рабоу своемоу Лазорю, нареченному Богъши, съделавъшему крьстъ

сии цръквни святаго Спаса о Офросиньи». На пазалочаных пластках

выбіты вялікі тэкст з цікавымі гістарычнымі звесткамі. У першай

частцы тэксту паведамляецца кошт дарагіх металаў і камянёў, што

пайшлі на аздабленне крыжа. 40 грыўняў – мабыць, атрыманая май-

страм плата. Гэта вялікія па тым часе грошы: прыкладна столькі

плацілі за паўтары сотні лісіных шкур. Богша, у хрышчэнні Лазар,

быў заможны і асабіста свабодны чалавек. Другая частка тэксту

змяшчае тыповы для таго часу тэкст праклёну, які забараняе любо-

му чалавеку выносіць крыж з належнага яму месца.

У канцы XII ст. рэліквію вывезлі з Полацка смаленскія князі.

Захапіўшы ў 1514 годзе старажытны беларускі горад Смаленск, вялікі

князь Васіль забраў крыж у Маскву. У час полацкай вайны святыню

вярнулі на ранейшае месца. Палачане захоўвалі крыж у Сафійскім

саборы. У савецкі час Вацлаў Ластоўскі перавёз крыж у Мінск. У

1929 годзе ён трапіў у Магілёў, адкуль знік у 1941 годзе. Пошукамі

крыжа ў розны час займаліся навукоўцы Адам Мальдзіс і Георг

Штыхаў, журналіст Алесь Лукашук, дзеячы беларускай эміграцыі.

Найбольш верагодна, што наша нацыянальная святыня знаходзіцца

ў адным з музейных сховішчаў Расіі. У 1997 годзе беларускі мас-

так-ювелір Мікола Кузьміч завяршыў пяцігадовую працу над ства-

рэннем вобразу Крыжа святой Ефрасінні (У. Арлоў, А.С. Майхровіч).

 Знамянальнай падзеяй для Беларусі ў 2007 годзе стаў візіт

у нашу краіну прэзідэнта Міжнароднай федэрацыі футбола (ФІФА)

247

Йозэфа Блатэра. Сустрэча з ім адбылася ў Доме футбола, дзе пры-

сутнічалі журналісты і юныя футбалісты з каманды «Суворавец»

(клас з футбольнай спецыялізацыяй на базе мінскага сувораўскага

вучылішча быў створаны ў 2006 годзе).

Паводле слоў спадара Блатэра, будучыня беларускага футбо-

ла аптымістычная, бо ў нашай краіне зрабілі вельмі важны крок

для развіцця гульні – увялі ліміт на легіянераў:

– У гэтым напрамку ФІФА рухаецца два гады. Непакоіць, што

ў складзе некаторых багатых еўрапейскіх каманд Англіі, Італіі,

Германіі і г.д. наогул няма сваіх ігракоў (у лепшым выпадку 1-2). У

вас жа ёсць абмежаванне колькасці іншаземцаў, таму вы выбралі

правільны курс. У ідэале за сваю каманду павінны выступаць не

легіянеры, а то атрымліваецца, што балельшчыкі нават не перажы-

ваюць за сваю каманду, бо ў ёй адны толькі іншаземцы.

Наконт увядзення відэапрагляду для вырашэння спрэчных мо-

мантаў падчас матча, як у хакеі, галоўны рулявы футбола паве-

даміў, што ставіцца да гэтага адмоўна. На яго думку, магчыма

выкарыстаць прагляд эпізоду з лініі варотаў, каб высветліць, ці быў

гол, але, калі суддзя стане глядзець гэта «кіно» і прыме нейкае ра-

шэнне, балельшчыкі пацярпелай каманды ўсё роўна не пагодзяцца

з ім і пакінуць стадыён. Дарэчы, вырашэнне такой праблемы су-

часнага футбола, як дрэнныя паводзіны хуліганаў-фанатаў, прэзі-

дэнт ФІФА бачыць толькі ў стварэнні па прыкладу Англіі сістэмы

відэаназірання не толькі ўнутры стадыёна, але і на падыходах да

арэны, каб выключыць выпадкі надзвычайных сітуацый.

Йозэф Блатэр заўважыў, што футбол – школа жыцця, якая зас-

навана на сумленнай барацьбе, дысцыпліне, павазе да сваіх тава-

рышаў, трэнера, суддзі, сапернікаў, гледачоў. Сёння ў футбол гуля-

юць 260 мільёнаў чалавек.

Прэзідэнт ФІФА таксама адзначыў, што насілле не частка

футбола, яно жыве ў грамадстве. У Бібліі было два браты, а не

адзінаццаць чалавек, і футбола не існавала, але брат забіў брата.

207 федэрацый могуць дапамагчы чалавецтву пазбавіцца ад насілля

і карупцыі, што даказаў мінулы чэмпіянат свету ў Германіі: месяц

на планеце ўладарыў спакой (за выключэннем Ірака).

Напрыканцы свайго выступлення Йозэф Блатэр выказаў мер-

каванне адносна будучыні футбола, які не павінен губляць свае ка-

рані: заўжды застанецца дзве каманды па 11 чалавек, двое варотаў

і адзін мячык. Акрамя таго, футбол возьме на сябе сацыяльную

адказнасць, якую ён мае перад грамадствам («Звязда»).

248

Да лекцыі 9. АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ

* Заданне 1. Напішыце разнастайныя тыпы дакументаў

ці справавых лістоў (на ўзор пададзеных у лекцыі).

Да лекцыі 10. КУЛЬТУРА МАЎЛЕННЯ

* Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Ці

ўжываюцца ў тэксце словы з пераносным значэннем, сіноні-

мы, амонімы і іншыя вобразна-выяўленчыя сродкі? Адказ ар-

гументуйце.

Думкі ў дарозе

Грыміць па карэннях цялежка, мігацяцца стракатыя верста-

выя слупы, мігаюцца, пахіліўшыся, абросшыя мохам хваёвыя кры-

жы паабапал дарогі; бягуць лясы, гаі, мяняюцца палі, грамадзяцца

горы, расцілаюцца шырокія лугі, блішчаць азёры, срэбрам пералі-

ваюцца рэкі, золатам рассыпаюцца пяскі, глыбокімі зялёнымі ямамі

раскідаюцца балоты...

I куды ты нясеш мяне, няведамая дарога?

А неба! Далёкае, няведамае, сіняе неба! Тысячы, мільёны га-

доў пазіраеш ты, без болю, без трывогі, пазіраеш на ўсіх роўна: на

чалавека, на звера, на птушку, на самую меншую мушку, на жывых

і нежывых, на нашу бедную зямлю, на зямлю, прагноеную людскімі

трупамі, залітую крывёю і горкімі слязьмі сіраты народа.

Далёкае неба, сіняе неба! Чаму не дасі адказу на нашу пакуту,

на нашы надзеі, на нашы блуканні? Чаму не асушыш нашы горкія

слёзы? Не супакоіш хворую душу і сэрца? Чаму не папаліш агнём

справядлівым таго ліхога звера, што сее заразу, топча праўду і носіць

няшчасце па нашай зямлі?

Далёкае неба! Сіняе неба! Што ёсць на свеце дзіўнейшае, як

ты? Высокае сонца, белыя хмаркі, як пух, плывуць і плывуць адна

за адною, родзяцца, прападаюць, сплываюцца ў цёмную хмару, звіса-

юць над полем і лесам, блішчуць маланкамі, трасуцца громам, раз-

ліваюцца чыстымі халоднымі кроплямі і шчыра льюцца на зямлю.

Далёкае неба! Сіняе неба! Як ціха на небе ўночы! Срэбраны

месячык, то круглы, то вузкі, як серп, як хораша свеціць над чор-

наю цемрай, што густа засцілае белы свет! А далёкія зорачкі! Як

добра ў ціхую ночку!

249

Далёкае неба! Сіняе неба! I як можа асмеліцца думка чалаве-

ка выдумаць у табе, яснае неба, пекла, агонь, што ніколі не тухне,

смалу, што вечна кіпіць!

Далёкае неба! Сіняе неба! I як апаганілі людзі хараство тваё,

неба, у сваіх думках!

А дарога мая чуць віднаю шэраю ніткаю ідзе ўсё далей і да-

лей, круціцца, абвіваецца наўкруг курганоў, узбягае на горы, спус-

каецца ў лагчыны, прападае ў лесе пад жывою страхою высокіх

хвой і ялін; трасе цялежка, падкідае па каўдобінах, усё роўна як

хоча яна выкінуць мяне пасярод дарогі. Зноў пайшла раўней мая

дарога, зноў вачам адкрываюцца новыя абразы свету, іншыя гала-

сы чуе маё вуха, іншыя думкі родзяцца ў маім сэрцы.

Куды ты нясеш мяне, няведамая дарога?

О мой родны край! Хмурна пазіраеш ты з сіняга туману, што лёг

па краях палёў, дзе неба, спусціўшыся нізка, абнімаецца з беднаю

зямлёю. Парэзалі цябе вузкія сялянскія дарогі, чорныя сцежкі, рэкі і

азёры, лагчыны і балоты, лясы і горы. А бедныя вёскі і сёлы без

усялякага парадку параскідаліся то там, то сям: па гарах, лагчынах,

па беразе рэчак, сярод далёкага поля, па цёмных лясах. Распаўзліся

па полі, як чэрві ў нягоду, бедныя мужыцкія хаты. Пакрывіліся яны,

абвіслі стрэхі на гумнах, зялёныя купіны моху тоўстаю карою ляглі

на гнілых саламяных стрэхах. Збіўся ў кучу будынак. Навалены ў

кучу бярвенне, стружкі, салома. Дзе-нідзе гляне нудная вярбіна, блісне

бярэзіна, выскачыць клён. Як нявесела, як непрытульна пазіраеш ты,

мужыцкая вёска, сірата між людской будовы!

А поруч з убогімі будынкамі ўперліся ў неба панскія палацы,

зелянеюць сады, ломяць галлё яблыкі і грушы; шырока і смела рас-

кідаюцца дваровыя палеткі, каласуюцца багатыя панскія нівы, па-

суцца сытыя коні, валы-рагалі, тысячы авец рассыпаюцца па полі...

О мой родны край! Поруч з галытваю ходзіць роскаш і багац-

це; разам з людскімі слязьмі мяшаюцца панскія вальсы, льюцца

вясёлыя галасы песень, грыміць музыка з панскага саду; разам з

мужыцкім потам цякуць дарагія віны.

Толькі нудныя песні твае, Беларусь, хапаюць за сэрца, жало-

бяць душу, туманяць вочы слязьмі, плачуць і стогнуць і горкаю

ўпікаю, ціхаю скаргаю плывуць к далёкаму, няведамаму, сіняму,

спакойнаму небу (Я. Колас).

* Заданне 2. Прачытайце тэкст. Назавіце тыя камуні-

катыўныя якасці маўлення, якія найбольш уласцівы гэтаму

тэксту.

250

Пісьмо ў гісторыі развіцця чалавецтва

Гукавая мова мае сваю пісьмовую «вопратку», якая стварала-

ся і ўдасканальвалася чалавекам на працягу многіх стагоддзяў.

Сёння цяжка ўявіць сабе чалавечую супольнасць без пісьмовай

мовы. А між тым быў час, калі людзі не ўмелі пісаць. Першапачат-

ковыя формы пісьма ўзніклі прыкладна 5 тысяч гадоў таму назад, у

той час як вусная мова існуе ўжо больш за 100 тыс. гадоў. Гэта

азначае, што пісьмовая мова – другасны набытак чалавека. Яна з'яў-

ляецца своеасаблівым адлюстраваннем вуснай мовы. Усе людзі раз-

маўляюць, але велізарная колькасць людзей у свеце непісьменная.

Якое б пісьмо ні прымянялася, за ім заўсёды стаіць вусная мова.

I ўсё ж пісьменнасць – адно з найвялікшых дасягненняў чала-

вецтва. Колькі часу спатрэбілася многім пакаленням людзей, каб

асэнсаваць навакольны свет, навучыцца разумець і падпарадкоўваць

сабе сілы прыроды. Самым магутным у гэтых пошуках, адкрыц-

цях аказалася слова, выражанае ў пісьменнасці, увасобленае ў кнізе.

«Гісторыя розуму, – слушна пісаў М. Карамзін, – уяўляе 2 галоў-

ныя эпохі: вынаходства літары і друкарства; усе іншыя былі толькі

іх вынікам». Па сутнасці, уся гісторыя цывілізацыі, прагрэс чала-

вецтва звязаны з пісьмом, якое пераадольвае прастору і час. Дзя-

куючы пісьмовай мове ідэі, думкі, веды, плён чалавечай працы не

паміраюць, а жывуць стагоддзямі, захоўваюцца для будучыні. I хоць

сёння створаны магутныя тэхнічныя сродкі для перадачы вуснай

мовы, існуюць разнастайныя сродкі гуказапісу, але звычайнае пісьмо,

простае ў карыстанні, якое не патрабуе якой-небудзь апаратуры, не

стварае перашкод іншым, не губляе свайго значэння. Пісьмо – на-

столькі важнае і зручнае вынаходства чалавека, што ў мінулым у

многіх народаў свету існавала ўяўленне аб яго боскім паходжанні.

Доўгімі шляхамі ішло развіццё пісьма. Ад малюнкаў прадме-

таў да літар, якія ўжо не маюць нічога агульнага з прадметамі, а

абазначаюць толькі гукі.

Першым этапам пісьма была піктаграфія – г.зн. пісьмо ма-

люнкамі. Піктаграма ўяўляла сабой цэлае, не расчлянёнае на сло-

вы, паведамленне (выказванне) у малюнках.

Моўныя формы тут не раскрываюцца, мы не ведаем, як гу-

чалі словы, якімі можна перадаць змест малюнка, якія граматыч-

ныя адзнакі яны мелі.

Піктаграфіяй карысталіся на працягу доўгага часу індзейцы

Амерыкі, жыхары Афрыкі і Аўстраліі, некаторыя малыя народы

Сібіры і інш. У сучасных культурах элементы піктаграфіі выкарыс-

тоўваюцца як дадатковы, дапаможны сродак перадачы інфарма-