Смалянчук А. Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах
Подождите немного. Документ загружается.
44. Аб распрацоўцы савецкай канцэпцыі гісторыі
29
. Вытрымка з
заявы кіраўніцтва Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КБ(б)Б
(“Гістпарта”).
“Наша мэта палягае ў распрацоўцы гісторыі Кастрычніцкай
рэвалюцыі ў бальшавіцкім духу, у якой выяўляюцца, з аднаго боку, роля
Камуністычнай партыі як правадыра рэвалюцыі, а з іншага боку –
контррэвалюцыйная дзейнасць “Бунда”, “Грамады” (БСГ) ды іншых
дробнабуржуазных партыяў. Гэта было й будзе галоўнай задачай
Гістпарта”.
Дакумент цыт. паводле: Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада:
нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ-ХХ ст.
– СПб., Неўскі прасцяг, 2005. – С. 226
45. Аб рэакцыі на савецкую прапаганду і поспехі развіцця БССР у
20-я гг. за мяжой. З даследавання Сымона Кандыбовіча.
Усё зробленае нацыяналістамі ў БССР мела каласальны ўплыў на
беларусаў, асабліва на моладзь і інтэлігенцыю, у Заходняй Беларусі,
што была пад Польшчай. Там беларусы, нават не мелі права набываць
уласнасць. Інтэлігенцыя не магла атрымаць працы, не адмовіўшыся ад
сваёй нацыянальнасці. Беларускія школы і гімназіі былі зачыненыя,
хоць яны і ўтрымліваліся на прыватныя сродкі. Вышэйшая школа для
беларускай моладзі стала недасягальнай. Нацыянальную грамадскую
арганізацыю «Беларуская Грамада», якая мела 120 тысяч сяброў,
забаранілі, а кіраўнікоў судзілі і пасадзілі ў турму. Праваслаўнае
духавенства абавязана было весці набажэнства і выкладаць у школах
Закон Божы на польскай мове. Насельніцтва Заходняй Беларусі ведала,
што ў БССР будуецца дзяржаўнасць, дзяржаўная мова – беларуская,
існуе Беларуская Акадэмія навук, дзяржаўны універсітэт ды іншыя
вышэйшыя навучальныя ўстановы, патрапіць куды было не вельмі
складана. […] Працавалі нацыянальныя тэатры, квітнела літаратура.
Савецкі друк, што даходзіў у Заходнюю Беларусь, радыё і падпольныя
камуністычныя арганізацыі ўзмоцнена прапагандавалі працу ў СССР.
Савецкае консульства ў Варшаве праз намесніка консула Аляксандра
Ульянава, што быў родам з Менска, шчодра фінансавала далярамі
разнастайную антыпольскую прапаганду, пракамуністычны друк і
розныя арганізацыі ў Заходняй Беларусі. У выніку сотні маладых
людзей з вялікай для сябе рызыкай і небяспекай памкнуліся нелегальна
праз мяжу ў БССР, з надзеяй трапіць у светлыя аўдыторыі беларускага
29
Арыгінальны тэкст дакумента захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь (НАРБ), ф. 4., воп.
3, спр. 22, арк. 474. Датуецца прыкладна 1927 г.
83
універсітэта. Інтэлігенцыя пераходзіла мяжу, каб знайсці працу і
прымяніць веды. І колькі ж было потым, пасля 1930 г., горкіх
расчараванняў, цяжкога безвыходнага смутку і шкадавання за
разбураныя надзеі і маладое жыццё. Яны паддаліся захапленню і
даверліва памкнуліся на падступна абманлівы савецкі агонь. Хто мог
прадбачыць тады, што вялікая стваральная праца будзе бязлітасна
растаптаная, а тысячы беларусаў загінуць у скляпеннях НКУС і
канцэнтрацыйных лагерах.
Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі / Аўт.
прадм. В.Скалабан. – Мн., 2000. – С. 31-33
46. У кіпцюрох ГПУ
30
. Вытрымка з кнігі Францішка Аляхновіча
31
.
Група паслоў польскага сойму левага кірунку вярнулася з Менску.
Большасьць сярод гэтых “экскурсантаў” былі беларускія паслы. […]
У старым езуіцкім катэхізісе сярод пытаньняў і адказаў ёсьць,
паміж іншым, гэткія:
- Ці ў небе ўсё добра?
- Ах, як добра...
Гэтае “ах” узмацоўвала людзей у веры ў шчаслівае жыцьцё ў небе.
Гэтак сама дзеялі на Попутчіка “ахі” і “охі” Мятлы. Ён усё болей
пераконваўся, што ў Менску...
... ах, як добра...
Пасьля яшчэ спытаўся:
- А як вам здаецца? Калі-б, на той прыклад, я туды паехаў?...
- Дык-жа вас там чакаюць!
- Што кажаце! Была там гутарка аба мне? Успаміналі?
- І ня раз. Казалі, што вы ў Менску надта патрэбны.
- Дык думаеце, што я зрабіў-бы добра, калі-б паехаў?
- Бязумоўна! Там – вось поле працы!
- Ну, як гэта... Як-бы сказаць?.. Тэрор?.. ГПУ... Памятаю, калісь
карысталася вялікай папулярнасьцю “стенка”...
- Што вы... Але-ж гэта беспаваротна мінавала. Гэта былі часы
ваеннага камунізму. Цяпер жыцьцё зусім нармальнае.
- Ну, а як справы харчаваньня?
30
ГПУ – Галоўнае палітычнае упраўленне, савецкі карны орган.
31
Аляхновіч Францішак (1883-1944) – беларускі драматург, тэатральны дзеяч і публіцыст. Яшчэ ў царскі час
быў асуджаны на адзін год астрога за выданне “Perkunas”, дзе высмейваўся цар. Жыў у Вільні і Меінску, дзе
быў выдаўцом газет “Беларускае жыццё” і “Беларускі звон”, а потым дырэктарам Беларускага тэатра. У
1926 г. пад уплывам савецкай прапаганды вярнуўся ў Менск. Працаваў у Віцебскім тэатры, але быў
арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў лагероў. У 1933 г. быў абменяны на Браніслава Тарашкевіча. Пасля
вызвалення напісаў і выдаў адну з першых кніг пра рэпрэсіі і лагернае жыццё ў СССР - “У кіпцюрох ГПУ”.
У час нямецкай акупацыі рэдагаваў газету «Biełaruski hołas». Забіты ў 1944 г. на сваёй кватэры.
84
- Усяго колькі хочаш. Цяпер-жа НЭП... Магазыны завалены
харчамі... А ікра!.. Ах, якая смачная ікра!.. Ну, толькі з мануфактурай
труднавата […]
Дык няма дзіва, што на Віленшчыне шырыліся рэвалюцыйныя
настроі, а вочы ўсіх зварачаліся на ўсход, дзе...
... ах, як добра!..
А “Сялянска-Работніцкая Грамада” дапамагала гэтым настроям
пашырацца яшчэ болей.
Толькі маленечкая група беларусаў, якая гуртавалася ў “Беларускай
Часовай Радзе”, проціставілася “Грамадзе” й вяла палітыку г. зв.
“палёнафільскую”.
Лідэрам “Грамады” быў атуманены бальшавікамі ідэйны беларус
Браніслаў Тарашкевіч […]
Скідаю маску. Але! Гэтым наіўным “Попутчікам” быў я –
Францішак Аляхновіч.
Чытачы мае! Вы думаеце, што гэта лёгка прызнацца, што я, ужо не
дзяцюк, даў так наіўна, так дурнавата, гэтак бязьмежна недарэчна
ашукаць сябе! Мне цяпер сорамна, што я гэтак бяскрытычна верыў тады
ў савецкі міраж, што нават агентаў ГПУ прыймаў за людзей, якім можна
верыць, мала што не за сваіх прыяцеляў.
Аляхновіч Ф. У кіпцюрох ГПУ. – Вільня, 1942. – С. 2-4
47. Пратакол №29 пашыранага паседжання калегіі аддзела друку
ЦК КП(б)Б. 19 лістапада 1926 г. Вытрымка.
[…] Слушали:
О пьесе Я.Купалы «Тутэйшыя». […]
Тов. Орешников: Коллегия Главлита после первой постановка пьесы
«Тутэйшыя» вынуждена была эту пьесу с постановки снять ввиду ее
неподходящего содержания. Представитель Главлита присутствовал на
генеральной репетиции и указывал режиссерам на те места, где нужно
было внести те или иные изменения. Несмотря на это, пьеса пошла
совершенно без поправок, что и заставило Главлит запретить ее
дальнейшую постановку в таком виде. Фракция коллегии Наркомпроса
это постановление Главлита решила отменить.
Тов. Орешников настаивает на том, чтобы данное заседание
подтвердило правильность решения Главлита о запрещении пьесы к
постановке и отменило решение фракции коллегии Наркомпроса.
Одновременно он заявляет, что Наркомпрос не может вмешиваться в
дела Главлита.
Тов. Шамардина защищает решение фракции коллегии Наркомпроса
об отмене запрещения Главлита. Главлит, по ее мнению, является
85
главком Наркомпроса и поэтому обязан выполнять решения коллегии
Наркомпроса.
Прения:
Тов. Михайлов: Главлит дал разрешение на постановку пьесы,
надеясь, что ее отведет режиссура, тем более, что Мирович и многие
зрители были против этой пьесы. Но после того, как пьеса пошла без
всяких изменений, на которые указывал представитель Главлита на
генеральной репетиции, Главлиту ничего не оставалось делать, как
запретить ее дальнейшую постановку. Неверно, что автор в лице
учителя Янки хотел вывести отрицательный тип. Тип этот дан
положительным. Не будь этого, пьесу можно было бы легко переделать.
Если оправдывать автора тем, что пьеса написана еще в 1922 году, то не
надо все-таки забывать, что для постановки эта пьеса им дана в 1926
году […]
Тов. Абрамчук: Я уверен, что автор желал подчеркнуть, что для
белоруса, якобы, все «оккупанты» равны – поляки с большевиками.
Такая пьеса для нас не приемлема. Революционные типы выведены с
самой плохой стороны. Автор в лице Янки дал положительный тип.
Нужно организовать обсуждение пьесы в литературном и театральном
кругах с участием автора. Главлит должен предложить автору сделать
соответствующие изменения, и тогда пьесу можно будет сохранить.
Автор на это может согласиться. […]
Тов. Сербента: Пьеса произвела на меня ужасное впечатление как
пьеса контрреволюционная. Тип Янки у автора выведен
положительным. Пьесу можно переделать только в том случае, если в
уста Янки влить другие речи. Но тогда пьеса будет уже другой. У
Главлита не было другого выхода, как снять пьесу, и решение его было
правильным. Ошибка заключалась только в том, что не были приняты
во внимание происходящая в данное время Академическая конференция
и то неблагоприятное впечатление, которое это запрещение могло
произвести на делегатов.
Момент для снятия пьесы был выбран в этом отношении неудачно.
Но, все-таки постановление Главлита должно оставаться в силе. Что
касается взаимоотношений Главлита с Наркомпросом, то формально, по
положению, Главлит подчиняется Наркомпросу, но это не может
распространяться на все области работы Главлита: Наркомпрос –
учреждение воспитательное, Главлит – карательное, орган диктатуры
[…]
Тов. Адамович: Белорусский театр должен быть белорусским
театром, а не давать переводные пьесы и пьесы Мировича. Нужны
белорусские пьесы с пролетарской идеологией. Эпоху 1918–20 гг.
нужно изучать и выявлять в художественных произведениях. Главлит
86
должен был в этом отношении держаться одного: или не разрешать ее
совсем, а если было дано разрешение на первую постановку – нельзя
было сразу же запрещать. Ошибка Главлита осталась бы ошибкой и
тогда, когда не было бы Академической конференции. Хотя многие и
возмущены этой пьесой, но, все-таки надо было пойти другим путем,
нужно было отдать пьесу на переработку. Купала на это, думаю,
согласится. Пьесу нужно переработать и поставить 2–3 раза, тогда не
будет такого шума.
Постановили:
1. Признать, что Наркомпрос, Главполитпросвет, Главлит и театр
допустили крупную ошибку, приняв к постановке пьесу Я.Купалы
«Тутэйшыя» в том ее виде, в каком она написана и поставлена на сцене.
2. Признать, что еще более крупной политической ошибкой было
механическое запрещение пьесы коллегией Главлита после того, как
один спектакль уже состоялся. Главлиту надлежало этот
исключительный случай предварительно поставить на обсуждение в
соответствующих органах.
3. Считать пьесу снятой со сцены временно, впредь до ее
радикальной переработки. Предложить коллегии Главлита сделать
соответствующее постановление.
4. Считать необходимым, чтобы пьеса была переработана автором;
добиваться, чтобы соответствующее письмо Я.Купалы появилось на
страницах нашей печати.
5. Считать абсолютно необходимым: чтобы пьеса в переработанном
виде была вновь поставлена на сцене, по возможности в ближайшее
время.
6. Организовать обсуждение пьесы в узком кругу литературных и
театральных работников-коммунистов, обеспечив непременное и
активное участие автора. От обсуждения первой постановки пьесы в
печати временно воздержаться.
[…]
8. Внести эту резолюцию на утверждение бюро ЦК. (Окончательная
редакция утверждена малой коллегией отдела печати 20/Х1-26 г.). [...]
История Беларуси в документах и материалах / Авт.сост.
И.Н.Кузнецов, В.Г.Мазец. – Минск, 2000. – С. 405-408
48. Аб цэнзуры тэатраў і музеяў. Фрагмент з даследавання Сымона
Кандыбовіча.
Строга пераглядаўся і рэпертуар тэатраў. Усё, што хоць аддалена
нагадвала беларускае нацыянальнае, са сцэны выганялася, нягледзячы
на мастацкую вартасць п’есы. У Першым беларускім тэатры была
87
знятая цудоўная феерыя «На Купалле», пабудаваная на народным
фальклоры, на легендзе пра пошукі кветкі шчасця ў купальскую ноч.
Знятая была і гістарычная п’еса «Кастусь Каліноўскі», якая паказвала
гераічную барацьбу беларусаў у 1863 г. пад кіраўніцтвам Кастуся
Каліноўскага. Не абараніла твор і тое, што ў адпаведнасці з гістарычнай
рэальнасцю Кастусь Каліноўскі ў Вільні быў павешаны Мураўёвым.
Знялі са сцэны і п’есу «Машэка», пабудаваную на легендзе пра
заснаванне Магілёва. Дабраліся і да перасоўнага тэатра, якім кіраваў
народны артыст Уладыслаў Галубок. Замест блізкіх і зразумелых
шырокім сялянскім і рабочым масам драмаў з жыцця народа тэатру былі
навязаныя чужыя і незразумелыя перакладныя пастаноўкі [...]
«Беларускія музеі, у прыватнасці, Беларускі дзяржаўны музей і
цэлы шэраг краязнаўчых мясцовых музеяў, кіраўніцтва якіх апынулася
ў руках верхаводаў нацдэмакратызму, з’явілася „ўдзячным“ месцам,
адкуль шырокімі плынямі цякла атрута нацдэмакратызму» (Урывак з
кнігі “Этнаграфія, музейная справа”, напісаная кафедрай марксізма-
ленінізма Беларускай АН Л. Бабровічам, І. Шпілеўскім, М. Грынблатам
і А. Ляўданскім, 203) […] Асабліва музеі абвінавачваліся ў тым, што
яны не праводзілі антырэлігійнай працы, а, наадварот, збіралі ўсё
каштоўнае, што знаходзілі ў цэрквах, касцёлах, сінагогах, і захоўвалі
гэта з любоўю. У выніку такой прачуханкі змест музеяў зусім змяніўся.
Усё, што нагадвала нацыянальнае і беларускае, знікла з стэндаў. Яркія
нацыянальныя строі, адзенне, па-майстэрску вышытыя абрусы, рушнікі,
высокамастацкія тканыя вырабы ручной працы былі схаваныя.
Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі / Аўт.
прадм. В.Скалабан. – Мн., 2000. – С. 54, 60-61
49. Мікола Ермаловіч
32
пра беларускую савецкую культуру.
Гутарка “Пра змест і форму”.
33
№11 (18), 12.03.1976 г. Менск.
Няма большай недарэчнасці , як вядомая формула , што сцвярджае:
“Наша культура з’яўляецца сацыялістычнай (раней казалі
“пралетарскай”) па зместу і нацыянальнай па форме”. Але яе бясконца
паўтаралі і прадаўжаюць паўтараць, што мы нават і перасталі заўважаць
яе бессэнсоўнасць.
Сапраўды, форма вызначаецца зместам, і таму нацыянальная форма
павінна выцякаць з нацыянальнага зместу, а не з якога-небудзь іншага.
Так яно было, ёсць і будзе. Любая культурная каштоўнасць заўсёды
з’яўляецца нацыянальнай і па зместу і па форме.
32
Ермаловіч Мікола (1921-2000) – беларускі гісторык і літаратуразнаўца, аўтар самвыдатаўскіх выданняў
50-х і 70-х гг.
33
Арыгінальны тэкст дакумента захоўваецца ў БДАМЛІМ, ф. 444, воп. 1, ад.з. 108, арк. 31.
88
Але тады паўстае пытанне: для чаго ж была прыдумана гэта
бессэнсоўная формула? І для чаго яна так шырока прапагандуецца?
Адказы на гэтыя пытанні і ўскрываюць яе практычнае прызначэнне.
Шырока рэкламуецца гэта формула менавіта таму, што яна
бессэнсоўная. Патрэбна было, каб яе засвоілі, як нешта бясспрэчнае і
відавочнае. І гэта ўдалося. На падставе гэтай формулы і пачалася
барацьба з нацыянальным зместам. І ён быў сапраўды выхалашчаны. У
гэтым галоўная прычына шэрасці і бяздарнасці, якія запанавалі ў нашай
літаратуры і мастацтве. Але гэта і патрэбна было. Аўтары формулы
меней за ўсё дбалі аб развіцці нацыянальнай культуры. Яны больш
думалі пра тое, каб зменшыць яе ўплыў на народ і канчаткова яе
знішчыць. І гэта не заставіла сябе доўга чакаць. Выгнаўшы
нацыянальны змест, яны ўзяліся зараз за паступовую ліквідацыю
нацыянальнай формы. Бо ў нацыянальнай форме яны бачаць у той ці
іншай меры выяўленне нацыянальнай свядомасці, што іх асабліва
страшыць, у чым яны бачаць адну з галоўнейшых сваіх небяспек.
Вось у чым практычны змест гэтай бессэнсоўнай формулы.
Цыт. паводле: Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі / Укл. і рэд.
А.Белы, А.Валахановіч, Н.Сармант. – Менск, 2007. – С. 233-234
50. Асноўны закон (Канстытуцыя) Беларускай Сацыялістычнай
Савецкай Рэспублікі. 1 красавіка 1927 г. Вытрымкі.
Глава 1. Общие положения
Ст. 2. Белорусская Социалистическая Советская Республика есть
социалистическое государство диктатуры пролетариата,
осуществляющее свои задачи на основе союза рабочих и крестьян;
Вся власть в пределах Белорусской Социалистической Советской
Республики принадлежит Советам рабочих, крестьянских и
красноармейских депутатов.
Ст. 5. В пределах, указанных в Основном Законе (Конституции)
Союза Советских Социалистических Республик, и по предметам,
отнесенным к компетенции Союза, на территории Белорусской
Социалистической Советской Республики имеют обязательную силу
постановления верховных органов Союза Советских Социалистических
Республик. За этим исключением никакие органы, кроме
Всебелорусского съезда Советов, Центрального Исполнительного
Комитета Белорусской Социалистической Советской Республики, его
Президиума и Совета народных Комиссаров, не имеют права издавать
законодательные акты общегосударственного значения на территории
Белорусской Социалистической Советской Республики.
Глава 11. Об избирательном праве
89
Ст. 70. Правом избирать и быть избранными в Советы пользуются,
независимо от вероисповедания и национальности, следующие обоего
пола граждане Белорусской Социалистической Советской Республики,
которым ко дню выборов исполнилось 18 лет:
а) все, добывающие средства к жизни производительным и
общественно-полезным трудом, а также лица, занятые домашним
хозяйством, обеспечивающим для первых возможность
производительного труда;
б) лица, состоящие в рабоче-крестьянской Красной Армии и рабоче-
крестьянском Красном Флоте.
За избирателями, потерявшими трудоспособность, сохраняется
избирательное право.
Ст. 71. Не избирают и не могут быть избранными, хотя бы они и
входили в одну из перечисленных в ст. 70 категорий:
а) лица, прибегающие к наемному труду с целью извлечения
прибыли;
б) лица, живущие на нетрудовой доход, как-то; проценты с капитала,
доходы с предприятий, поступления с имущества и т.п.;
в) частные торговцы, торговые и коммерческие посредники;
г) монахи и духовные служители религиозных культов всех
исповеданий и толков;
д) служащие и агенты бывшей полиции, отдельного корпуса
жандармов и охранных отделений, члены царствовавшего в России
дома, а также лица, руководившие деятельностью полиции,
жандармерии и карательных органов;
е) лица, признанные в установленном порядке душевнобольными или
умалишенными;
ж) лица, осужденные за корыстные и порочащие преступления на
установленный законом или судебным приговором срок.
История Беларуси в документах и материалах / Авт.сост.
И.Н.Кузнецов, В.Г.Мазец. – Минск, 2000. – С. 408-412
51. Пра тэрытарыяльнае будаўніцтва. Вытрымка з кнігі Сымона
Кандыбовіча.
Толькі на пачатак 1927 г. завяршылася «збіранне» беларускіх
земляў і далучэнне іх да БССР. Як вядома, БССР была арганізаваная з
пяці ўездаў. Большая частка этнаграфічнай тэрыторыі Беларусі
засталася ў складзе РСФСР. Перад Крамлём некалькі разоў ставілася
пытанне пра далучэнне да БССР земляў з аднароднымі насельніцтвам і
эканомікай. Аднак Масква вельмі неахвотна ішла насустрач
хадайніцтвам беларускіх дзеячаў. Толькі ў 1924 г. гэтае пытанне
90
часткова вырашылася далучэннем часткі Віцебскай і Магілёўскай
губерняў […]
Толькі пры канцы 1926 г., пасля настойлівых хадайніцтваў перад
Крамлём (тады яшчэ было не страшна хадайнічаць), паставілі пытанне і
пра далучэнне Гомельскай губерні да БССР. Аднак супраць далучэння
вельмі востра выступаў сам старшыня Цэнтральнага Выканаўчага
Камітэта РСФСР М. Калінін. Крэмль вымушаны быў звярнуцца да
своеасаблівага плебісцыту, каб абвергнуць дамаганні беларусаў.
Арганізавалі спецыяльную камісію на чале з латышом Петэрсам,
якая павінна была на месцы вызначыць, на якой мове гаворыць
насельніцтва Гомельскай губерні. Разлічвалі, што беларусы забыліся
сваю мову і канчаткова зрусіфікаваліся. Навуковых даследаванняў пра
этнаграфічную прыналежнасць насельніцтва не патрабавалася. Камісія
аб’ехала значную тэрыторыю Гомельскай губерні. Карысталася яна
такім метадам: члены камісіі, прыехаўшы ў які-небудзь населены пункт,
пад час сустрэчы з жыхарамі пачыналі неафіцыйную размову, якую
стэнаграфавалі. Аналіз стэнаграфічных запісаў не пацвердзіў разліку на
недалучэнне Гомельскай губерні да БССР.
Сапраўднымі прычынамі нежадання далучыць губерню былі
прычыны эканамічныя. Гомельская губерня – вельмі багатая на
разнастайную сыравіну, асабліва на высакаякасны лес, што
размяшчаўся на зручных для транспартавання месцах. Губерня
перасякалася чыгуначнымі і воднымі шляхамі. Тут знаходзілася добра
абсталяваная запалкавая прамысловасць, найбуйнейшая на той час у
СССР папяровая фабрыка ў Добрушы. Напэўна, не планавалася
ўмацаванне эканомікі БССР і аслабленне яе ў РСФСР. Гэта
пацвярджаецца і тым, што такія прамысловыя пункты за 20-30 км ад
Гомеля, як Злынка, Новазыбкаў, Клінцы, Старадуб не былі
перададзеныя БССР толькі таму, што там знаходзілася некалькі
запалкавых фабрык і мануфактурная прамысловасць. Сам факт
далучэння прайшоў непрыкметна для шырокай грамадскасці.
Гомельская губерня была далучана да БССР без звычайнай пышнасці.
[…]
Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі / Аўт.
прадм. В.Скалабан. – Мн., 2000. – С. 24-26
52. Як адбывалася ўзбуйненне БССР? Вытрымка з артыкула
беларускага гісторыка Анатоля Цітова
34
.
У выніку Рыжскага міру за Савецкай Беларуссю была пакінута
тэрыторыя ў складзе шасці паветаў былой Мінскай губерні з агульнай
34
Цітоў Анатоль (нар.1947) – беларускі гісторык, кандыдат гістарычных навук. Даследуе пытанні
геральдыкі, генеалогіі, сфрагістыкі і інш. дапаможных гістарычных дысцыплін.
91
плошчай 52,4 тыс. кв. км і насельніцтвам, паводле дадзеных перапісу
1920 г., 1 353 078 чалавек. Пасля стабілізацыі лініі фронту ў канцы таго
ж 1920 года ва Урад ССРБ паступіла заява аб жаданні далучыцца да
Беларусі з боку Крупскай воласці.
Тая ж думка была выказана і ў хадайніцтве (7.XI 1.1920 г.)
валаснога з'езду Бобрскай воласці Сенненскага павета. Супраць
выступіў Сенненскі выканкам, які матываваў свой пратэст тым, што
Бобр самы буйны фабрычна-заводскі цэнтр павета. На пагаджальнай
камісіі было вырашана хадайніцтва задаволіць, але некаторыя
прадпрыемствы вывезці ў іншыя воласці Віцебскай губерні РСФСР.
Быццам бы гэтыя прадпрыемствы не былі створаны працаю мясцовых
жыхароў, а былі завезены аднекуль з Расіі. Такая практыка, паміж
іншым назіраецца і ў пазнейшых падзеях.
Толькі ў 1921 г. пачынаецца юрыдычнае прызнанне БССР калі 16
студзеня, амаль праз паўгода пасля падпісання дагавору з Літвой, быў
падпісаны дагавор паміж РСФСР і нашай рэспублікай [...]
У 1924 годзе урад СССР наважыўся, нарэшце, на дэманстрацыю
павагі да нацыянальных правоў беларусаў. Рабілася гэта з розных
падстаў: з жадання насаліць замежным апанентам, пад уціскам
патрабаванняў народных масаў, а таксама з захаду беларускага ўраду. У
лютым і сакавіку былі прынятыя рашэнні аб перадачы частак
Гомельскай, Віцебскай і Смаленскай губерняў Беларусі [...]
Аднак з боку «старэйшага брата» і «добрага суседа» адразу ж былі
выстаўлены прэтэнзіі на тры паўночна-ўсходнія беларускія паветы
Віцебскай губерні – Вяліжскі, Невельскі і Себежскі. Хоць беларускае
насельніцтва тут складала большасць, але гэты факт аніяк не браўся пад
увагу, Старшыня ЦВК Беларусі А. Р. Чарвякоў засведчыў: «...Што
тычыцца далучэння да Беларусі Віцебскай губерні, дык у час II з'езда
Саветаў (СССР) беларуская дэлегацыя атрымала паведамленне ад
віцебскіх таварышаў аб тым, што пленум Віцебскага губвыканкама на
першым сваім пасяджэнні пастанавіў дамагацца перад ЦВК РСФСР
уваходжання і Віцебскай губерні ў склад Беларускай рэспублікі,
абгрунтоўваючы гэта культурным, эканамічным і адміністрацыйным
адзінствам усяго раёна. [....] ...з прыватных размоў, якія мне давялося
весці з таварышамі Калініным і Енукідзе, стала зразумелым, што ці
наўрад гэтае пытанне будзе вырашана ў пазітыўным сэнсе, таму што
некаторыя члены Саюзнага Прэзідыума і Прэзідыума ЦВК РСФСР
ставяцца адмоўна да пытання аб перадачы гэтых трох паветаў
Беларусі... Што ж тычыцца перадачы Беларусі часткі Смаленскай
губерні, дык першапачаткова таварышы з Смаленска заявілі пратэст на
рашэнне камісіі ЦВК патрабуючы, каб Мсціслаўскі павет быў цалкам
пакінуты ў складзе Смаленскай губерні».
92