Смалянчук А. Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах

Подождите немного. Документ загружается.

волю сялянства, паслаўшага яе і даверыўшага ёй абарону незалежнасьці

нашай Бацькаўшчыны – Беларусі, заяўляе ўсяму сьвету аб асноўных

дамаганьнях беларускага сялянства: 1) Беларусь павінна быць вольнай,

незалежнай рэспублікай у яе этнаграфічных межах. 2) Абвяшчаючы аб

гэтым і зьўляючыся выразіцелькай волі народу, Слуцкая Рада дэкляруе

цьвёрда стаяць за незалежнасьць роднае Беларусі і бараніць інтарэсы

сялянства ад гвалту з боку чужаземных захопнікаў. 3) У выпадку

патрэбы Слуцкая Рада будзе бараніцца нават сілаю аружжа, нягледзячы

на лічбовую перавагу ворага.

Мы верым, што наша справа ёсьць справа праўдзівая, а праўда

заўсёды закрасуе!"

Рэзалюцыя Слуцкага Зьезду і дэклярацыя Слуцкай Рады былі

запраўдным клічам падымацца на народнае змаганьне за права і волю

народу на ўласнай зямлі, бо вораг ужо зьбіраўся паняволіць нашую

цудоўную, багатую, каханую Случчыну.

Кліч адгукнуўся моцным рэхам. Усюды па вёсках і мястэчках

утвараліся нацыянальныя камітэты, якія дапамагалі Радзе тварыць

збройную сілу.

Асноўным ядром гэтае збройнае сілы зьявілася беларуская міліцыя.

Да яе гарнуліся ўсе, каму была дарагою Случчына.

Тады паўстала пытаньне перад Радай, каму даручыць лёс людзей,

што ўзялі зброю ў рукі. На становішча камандзіра прабавалі запрасіць

капітана Гэн. Штабу Паверзака і аднаго генэрала-беларуса,

пражываўшага тады ў Слуцку. І той, і другі адмовіліся, матывуючы

сваю адмову каротка: - "Вас мала!"

Падобныя ж заўвагі можна было пачуць і ад некаторых сялян і ад

інтэлігенцыі. Нават, памятаю, мой родны бацька сказаў мне: "Сыне,

куды ты йдзеш? Вас мала, і вы нічога ня зробіце!"

Калі вышэй успомненыя афіцэры адмовіліся ўзяць на сябе

камандаваньне, тады Рада Случчыны даручыла мне паехаць у в.

Лютавічы Вызьнянскай воласьці і прывезьці ў Слуцак капітана Гэн.

Штабу Паўла Чайку.

[…] Чайка, хаця і зь вялікаю неахвотаю, а ўсё ж згадзіўся ехаць у

Слуцак. Яму Рада і даручыла камандаваньне збройнаю сілаю.

Бальшавікі тады падыходзілі ўжо да Асіпавіч і Старых Дарог. У

Слуцку заставацца было небясьпечна. Дастатковая абарона ня была

яшчэ зарганізавана. Таму камандаваньне, у згодзе з Радаю, выдала загад

24-га лістапада 1920 году пакінуць Слуцак і адыходзіць па дарогах, што

вядуць на захад, ды зьбірацца ў Семяжове.

Памятаю, перад вечарам пакідалі Слуцак. Кажны – з думкаю, ці

вернемся калі назад.

Людзі ўсё прыбывалі. Быў створаны 1-ы Слуцкі полк пад

камандаваньнем капітана Анцыповіча, а пасьля – капітана Семенюка.

Праз колькі дзён зайшла патрэба стварыць другі – Грозаўскі полк, пад

камандаваньнем палкоўніка Гаўрыловіча. Стрэльбаў усем не хапала, і

значная частка людзей адыходзіла на захад без аружжа, што значна

паніжала баёвую здольнасьць палкоў.

З палкоў Слуцкага і Грозаўскага стварылася 1-я Слуцкая Брыгада.

Тым часам бальшавікі, заняўшы Слуцак, рынуліся усьлед за

слуцкімі змагарамі і, як кажуць, ішлі па пятах.

У адлегласьці 35-40 км ад Слуцку 26-27 лістападу пачаліся сутычкі

перадавых чырвоных войскаў з паасобнымі батальёнамі палкоў Слуцкае

Брыгады.

Асабліва значныя баі адбыліся пры вёсках – Садавічы, Дошнава,

Быстрыца, Вызна, Лютавічы, м. Капыль, Морачы ды іншых. У гэтую

самую гарачую пару камандуючы Слуцкаю Брыгадаю капітан Чайка

здрадзіў і перайшоў на бок нашых ворагаў – бальшавікоў.

Тады Рада Случчыны, якая знаходзілася ў Семежове, выклікала

капітана Сокала-Кутылоўскага і даручыла яму прыняць камандаваньне

брыгадаю.

У паасобных баёх з чырвонымі часткамі браліся палонныя,

адбіваліся назад населеныя пункты. Аднак адна брыгада, ды яшчэ слаба

ўзброеная, хаця і з вялікім запалам змагалася, вымушаная была

адыйсьці за раку Лань на лінію Мядзьведзічы-Сіняўка-Ляхавічы-

Клецак, у тыя мясцовасьці, дзе стаялі палякі.

Бальшавіцкае войска далей не пайшло, бо перамовы бальшавікоў з

палякамі ў Рызе закончыліся, і Беларусь была падзеленая.

Пасьля ўваходу міравой умовы палякаў з Масквою ў сілу, палякі,

каб дагадзіць бальшавіком, абяззброілі Слуцкую Брыгаду. Афіцэраў і

стральцоў інтэрнавалі ў Беластоку. Там, за дротам, слуцкія змагары

праседзелі ад пачатку лютага да паловы красавіка, пасьля ўсіх іх

перавезьлі у Дарагуск над Бугам, дзе знаходзіліся вялікія лягеры для

ваеннапалонных з часу сусьветнае вайны. У гэтых лягерах усе афіцэры і

жаўнеры прабылі да канца траўня 1921 году.

Нарэшце камандзіру брыгады ўдалося дастаць дазвол ад польскіх

ваенных уладаў на права выдачы кажнаму афіцэру і стральцу дарожнага

дакуманту на праезд яго да тае мясцовасьці, якую ён абраў у Польшчы.

Усе разьехаліся ў розных напрамках. Так закончылася народнае

змаганьне случакоў за сваю дарагую Бацькаўшчыну […]

Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл.:

А.Гесь, У.Ляхоўскі, У.Міхнюк; прадм. У Ляхоўскага. – Мінск, 2006. –

C. 183-187

30. Рэзалюцыя сходу Гарадзенскага беларускага нацыянальнага

камітэта ад 24 кастрычніка 1920 г.

Заслухаўшы даклад прыехаўшага ад Беларускага Палітычнага

Камітэта пры арміі Бацькі Булак-Балаховіча сябра Вячеслава Адамовіча

Горадзенскі Беларускі Нацыянальны Камітэт паразумеўшыся між сабой

вынес рэзалюцыю.

РЭЗАЛЮЦЫЯ.

1. Горадзенскі Беларускі Нацыянальны Камітэт горача вітае

Народнага Атамана Беларускай Арміі Бацьку Булак-Балаховіча, жадае

Яму далейшага ўсьпеху ў барацьбе за шчасьце нашай Бацькаўшчыны.

ІІ. Шле гарачае прывітаньне Беларускаму Палітычнаму Камітэту

пры Арміі Бацькі Булак Балахаовіча, які ў цяжкі адказны момэнт для

многапакутнай нашай Бацькаўшчыны Беларусі стаў на чале вялікага

Нацыянальнага дзела стварэньня і аб’еднаньня Народнай Беларускай

Арміі якая вызваліць наш край ад бальшавікоў [...]

VI. Гародзенскі Нацыянальны Беларускі Камітэт з свайго боку

прызывае усіх працаўнікоў кінуць унутраныя сваркі і недаверыя і

прыступіці да агульнай працы пад штандарам, на якім гараць усім нам

дорагія словы “Хай жыве Беларуская Незалежная Непадзельная

Народная Рэспубліка!” (вылучана тлустым у арыгінале – Ю.Б.).

Бацьку Балаховічу, які ўзяў гэты штандар у свае рукі. Гродзенскі

Беларускі Нацыянальны Камітэт абецае свае падтрымліваньне, як

маральнае так і фізычнае для вызваленьня нашай Бацькаўшчыны ад

банд бальшавіцкіх.

Старшыня камітэту Якавюк. Сэкрэтар Федарук.

Цэнтральны дзяржаўны архіў Літвы (ЦДАЛ). Ф. 582. Воп. 1.

Ад.з. 55. Арк. 1

31. Чаму бальшавікі пайшлі на стварэнне БССР? Вытрымка з

артыкула Уладзіміра Казберука

Бальшавікі, хоць і не прызнавалі беларускае нацыі, двойчы стваралі

БССР (называлася яна тады ССРБ): 1 студзеня 1919 года і ў канцы

ліпеня 1920 года. Першы раз - каб супрацьпаставіць яе Беларускай

Народнай Рэспубліцы, якая з'яўлялася рэальным цэнтрам нацыянальна-

вызвольнага руху. Аднак праз месяц самі ж камуністы ліквідавалі

рэспубліку, разагнаўшы першы беларускі савецкі ўрад на чале са

Зміцерам Жылуновічам (літаратурны псеўданім Цішка Гартны).

Папярэдне ўсходнія беларускія губерні перадалі ў склад РСФСР. Ленін з

гэтай нагоды пісаў: «Рэспубліка - буферная, і патрэбная толькі таму,

што мяжуе з іншымі краінамі. Паколькі Смаленская, Віцебская і

Казбярук Уладзімір (нар. 1923) – беларускі пісьменнік і навуковец.

Магілеўская губерні не мяжуюць з іншымі дзяржавамі – іх можна

выключыць». Рэшту тэрыторыі далучылі да Летувы і ўтварылі так

званы Літбел (Літоўска-Беларускую ССР) са сталіцай у Вільні. У

кіраўніцтве Літбела не аказалася ніводнага беларуса. Ні ў ССРБ, ні ў

Літбеле беларуская мова не дапускалася ні ў друку, ні ў дзяржаўным

ужытку, не было ніводнае газеты на беларускай мове.

31 ліпеня 1920 года бальшавікі адрадзілі ССРБ з прапагандысцкімі

мэтамі, каб паказаць, што яны прызнаюць права нацый на

самавызначэнне на бальшавіцкай палітычнай платформе.

Першапачаткова беларуская мова не дапускалася да афіцыйнага

ўжытку. Але праз нейкі час пачалася шырокамаштабная палітыка

беларусізацыі, каб працоўныя Заходняй Беларусі бачылі тут сваю

радзіму і змагаліся за далучэнне да Савецкай Беларусі. Захапіўшыся

магчымасцямі працы на роднай ніве і паверыўшы бальшавіцкай

прапагандзе, у 20-х гадах у БССР пераехалі выдатныя беларускія дзеячы

з-за мяжы: Максім Гарэцкі, Францішак Аляхновіч, Вацлаў Ластоўскі,

Аркадзь Смоліч, Аляксандар Цвікевіч, Палута Бадунова ды іншыя. Праз

нейкі час усе яны разам з тымі, што бралі ўдзел у стварэнні ССРБ

(Усеваладам Ігнатоўскім, Зміцерам Жылуновічам, Аляксандрам

Чарвяковым і іншымі), былі знішчаныя сталінскай рэпрэсіўнай

машынай.

150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад.: З.Санько, І

Саверчанка. – Вільня, 2002. – С. 175

32. Антыбальшавiцкi рух y Беларусi (1919–1921). Фрагменты

артыкула Кірыла Маля

Палiтычная сiтуацыя, у якой апынулася Беларусь пасля 1917 г.,

была даволi складанай. З аднаго боку канец iснавання Расiйскай iмперыi

даваў беларускаму народу шанс утварыць самастойную нацыянальную

дзяржаву, але з другога боку шанс гэты быў чыста тэарэтычным. На

панаванне над Беларуссю прэтэндавалi дзве дастаткова магутныя сiлы,

якiя лiчылi яе натуральнай сферай сваiх iнтарэсаў – Савецкая Расiя i

Польшча. Як першая, так i другая, хоць i абвясцiлi сябе вызваляльнiкамi

беларускiх земляў, на самай справе iмкнулiся акупаваць iх i ўсталяваць

тут адпаведныя палiтычныя рэжымы […]

Можна адзначыць тры асноўныя характэрныя рысы ўлады

бальшавiкоў, якiя сталi прычынамi варожага настрою да яе значнай

часткi беларусаў. Першай, найбольш адметнай з iх быў «чырвоны

тэрор», развязаны бальшавiкамi на Беларусi ў часы савецка-польскага

Беларускі гісторык

канфлiкту. Формы i метады гэтага тэрору таксама былi розныя, ад

прымусовай працы да заключэння ў канцэнтрацыйных лагерах i нават

расстрэлаў на месцы. Найбольшае абурэнне выклiкала бескантрольная

дзейнасць ЧК, органа пазасудовай расправы, якая карала i бязвiнных, i

вiнаватых. Гэта былi вымушаны прызнаць нават бальшавiкi, прычым

тыя з iх, хто займаў высокiя пасады ва ўрадзе Лiтбела. У сваiм лiсце ад

21 жнiўня 1919 г. да старшынi УЧК Ф.Дзяржынскага члены ЦК

Кампартыi Лiтвы i Беларусi Мiцкевiч-Капсукас i Цiхоўскi пiсалi: «На

самом деле безсистемными расстрелами направо и налево при той

обстановке, какую мы видели, было лишь усиленно враждебное

отношение населения к советской власти и не только среди буржуазии,

но и среди рабочих. До глубины души были возмущены поведением ЧК

даже многие партийные тов. тов. Нам стоило больших усилий, чтобы

успокоить Минский рабочий полк, который готов был разнести ЧК».

Iншым, не менш значным фактарам, якi меў уплыў на стаўленне

беларусаў да бальшавiкоў, была палiтыка прадразвёрсткi, пры дапамозе

якой савецкая ўлада iмкнулася забяспечыць харчам свае войскi. Сяляне,

чыя гаспадарка была моцна разбурана яшчэ першай сусветнай вайной,

не разумелi i не маглi зразумець, чаму яны павiнны аддаць апошняе i

памёрцi ад голаду. А што на справе так i было, сведчаць шматлiкiя

дакументы, у тым лiку i апублiкаваныя яшчэ пры савецкай уладзе.

Напрыклад, апiсваючы становiшча ў Серакаротнянскай воласцi ў сваiм

дакладзе ў лютым 1920 г., прадстаўнiк Вiцебскага рэўкома казаў:

«Экономическое положение волости самое критическое. О каких либо

излишках хлеба не может быть и речи, но у многих граждан уже нет

хлеба на дневное пропитание, в чем удостоверился высланный агент

упродкома».

У цеснай сувязi з прадразвёрсткай былi i такiя шырока

распаўсюджаныя з'явы, як самачынныя рэквiзiцыi асобных вайсковых

частак i звычайнае рабаўнiцтва, якое дазвалялi сябе чырвонаармейцы.

[…]

[…] Праходзячы праз беларускiя землi, чырвоныя часткi адбiралi у

сялян апошнi харч, якi яны збераглi пасля вiзiтаў прадатрадаў i

апрадкамаў, што, вядома ж, не спрыяла ўзаемапаразуменню памiж

савецкiмi войскамi i жыхарамi Беларусi. Ужо ў 1919 – пачатку 1920 г.

прадстаўнiкi савецкай улады канстатавалi, што «взаимоотношения

между частями войск, населением и волревкомами в некоторых местах

враждебные ввиду бестактных реквизиций, требований подвод для

личных поездок, вымогательства непосильных угощений, грубых

обращений красноармейцев».

Трэцiм значным фактарам узаемадачыненняў беларускага

насельнiцтва i бальшавiкоў быў сваеасаблiвы «налог крывёй», якi

апошнiя прымусiлi плацiць жыхароў нашай краiны. Пасля заключэння

ваенна–палiтычнага саюза РСФСР, УССР i Лiтбела ў сакавiку 1919 г.,

скiраванага на атрыманне матэрыяльных i чалавечых рэсурсаў ад

фармальна незалежных савецкiх рэспублiк для перамогi ў

грамадзянскай вайне, бальшавiкi неаднаразова праводзiлi мабiлiзацыю

беларусаў на вайсковую службу. […]

Магчыма, што сяляне ставiлiся б да мабiлiзацыi з большым

энтузiязмам, калi б свежае папаўненне з Беларусi накiроўвалася супраць

палякаў, на вызваленне сваёй айчыны. Замест гэтага бальшавiцкiя

вайсковыя ўлады фармавалi часткi Заходняга фронту з мабiлiзаваных i

ахвотнiкаў расiйскага, латышскага, лiтоўскага, эстонскага i нават

кiтайскага паходжання, а беларусамi дакамплектоўвалi дзянiкiнскiя i

калчакаўскiя франты. Так, паводле дадзеных Алега Латышонка, з 200

тысячаў мабiлiзаваных улетку 1919 г. жыхароў Беларусi толькi 40

тысячаў трапiлi на Заходнi фронт.

Натуральнай рэакцыяй беларускiх сялян i рабочых, якiх вымушалi

пакiдаць свае дамы i iсцi памiраць кудысьцi за тысячы кiламетраў

невядома за што, былi ўхiленне ад прызыва i дэзерцiрства. I першае, i

другое былi шырока распаўсюджанымi з'явамi i, па сутнасцi, сталi адной

з формаў барацьбы жыхароў Беларусi супраць бальшавiкоў. Ужо ў 1919

г. уцёкi з войскаў i з мабiлiзацыйных пунктаў набылi значным памеры.

[…]

Дэзерцiрства, аднак, было не адзiнай формай супрацiўлення

мясцовага насельнiцтва бальшавiкам. Iснавалi i iншыя, больш актыўныя,

метады барацьбы з савецкай уладай. Да iх лiку належалi падпалы

ваенных складоў i пашкоджанне чыгуначных шляхоў. Так, 2 траўня

1920 г. Троцкi пiсаў: «На железных дорогах вспыхивают уже пожары. В

отдельных пунктах (запасная армия) констатированы поджоги... Среди

железнодорожников много до последней степени ожесточенного

элемента».

Каб выправiць становiшча на чыгунцы, бальшавiкi пайшлi на

жорсткiя меры. У розныя часы i ў розных месцах яны рабiлi мясцовае

насельнiцтва адказным за становiшча чыгуначных шляхоў, а таксама

тэлеграфных лiнiяў. Згодна з загадам армiям Заходняга фронту ўсе

мясцовыя жыхары, што жылi не больш чым за 15 вёрст ад чыгункi,

неслi адказнасць за яе стан. Гэтыя формы адказнасцi за пашкоджанне

камунiкацыяў бальшавiкi захавалi i пасля вайны, у час барацьбы з

бандытызмам. Прычым пакараннi былi даволi жорсткiя. Напрыклад, у

загадзе №2 Бабруйскай палiтычнай камiсii па барацьбе з бандытызмам

гаварылася: «...за порчу или недосмотр лица, на участке коих это

произойдет, будут привлекаться к строжайшей ответственности (вплоть

до расстрела)».

Але нi пагрозы, нi нават чырвоны тэрор не маглi спынiць

супрацiўленне беларусаў бальшавiцкай акупацыi. Яно набывала ўсё

больш актыўныя формы, i хутка дасягнула сваёй найвышэйшай ступенi

– узброенай барацьбы. У часы савецка-польскай вайны для гэтай

барацьбы iснавала некалькi магчымасцяў. Першай з iх было

паступленне ў польскiя часткi на добраахвотнай аснове, бо ў адрозненне

ад бальшавiкоў палякi не праводзiлi мабiлiзацыi на занятых iмi

беларускiх землях. Гэта магчымасць не выклiкала, аднак, сярод

беларусаў асаблiвага энтузiязму, бо ў значнай ступенi палякi таксама

разглядалiся iмi як акупанты. Значна больш прывабным было стаць пад

сцягi беларускiх добраахвотнiцкiх узброеных фармаванняў [...]

[…] Дзеячы беларускага нацыянальнага руху, якiя вярнулiся ў

Менск разам з палякамi, пачалi працэс фармавання беларускай армii.

Юзаф Пiлсудскi падтрымаў гэтую iнiцыятыву i 22 кастрычнiка 1919 г.

падпiсаў дэкрэт аб фармаваннi беларускiх узброеных сiлаў у складзе

двух батальёнаў. Пазней, 20 лiстапада гэтыя сiлы былi паменшаныя да

аднаго батальёна. У той жа час у школе падхаружых рэзерву ў Варшаве

быў створаны беларускi ўзвод, а ў Слонiме фармавалася беларуская

падафiцэрская школа.

Аднак, нягледзячы на падтрымку Пiлсудскага, дзейнасць

Беларускай вайсковай камiсii, якая займалася справай беларускiх

узброенных сiлаў, не прынесла практычных вынiкаў з-за сабатажу

мясцовых польскiх уладаў. Адзiнай больш-менш рэальнай часткай,

створанай БВК у гэты час, была 1-я рота беларускiх стралкоў,

складзеная з 150 жаўнераў. Пазней, у 1920 г., яна была пераўтворана ў

батальён i нават карысталася польскiмi статутамi, перакладзенымi на

беларускую мову, аднак у баях не ўдзельнiчала i ў хуткiм часе пасля

вайны была расфармаваная.

Але тое, што спробы ўтварыць беларускае войска былi няўдалыя, не

значыць, што беларусы наогул не ўдзельнiчалi ў савецка-польскай

вайне. Яны ваявалi ў складзе рэгулярных частак. Напрыклад, вядома,

што у 1919 г. добраахвотнiкi-беларусы ўвайшлi ў склад Беларуска-

Лiтоўскай дывiзii, фармаванне якой пачалося адначасова з фармаваннем

беларускiх нацыянальных частак. Тыя, хто вербаваўся ў гэтую дывiзiю,

вырашылi, што гэта i ёсць беларускае войска. Нараджэнцы Беларусi

складалi таксама значную частку аддзела знакамiтага Булака-

Балаховiча. Гэты аддзел па баявых якасцях быў не горшы за рэгулярныя

польскiя часткi i выканаў у савецка-польскай вайне адметную ролю. У

канцы кампанii 1920 г. балахоўцы прарвалi лiнiю фронту, разрэзалi на

дзве паловы 4-ю Чырвоную армiю i захапiлi Пiнск. У вынiку бальшавiкi

мусiлi адвесцi на ўсход усю лiнiю Заходняга фронту. У далейшым, ужо

пасля заканчэння вайны, Булак-Балаховiч са сваёй групай, што

атрымала назву Беларускай Народнай Армii, дзейнiчаў самастойна i

паспрабаваў вызвалiць краiну ад бальшавiкоў. Гэты яго паход добра

вядомы, i наўрад цi варта спыняцца на iм падрабязна. Нягледзячы на

паразу ў лiстападзе 1920 г., генерал Булак-Балаховiч не спынiў сваёй

дзейнасцi i часткi яго армii актыўна ўдзельнiчалi ў партызанскай

барацьбе на тэрыторыi БССР у 1921 г.

Але аснову ўзброенай барацьбы насельнiцтва Беларусi супраць

бальшавiзму складаў не ўдзел яго прадстаўнiкоў у рэгулярных

фармаваннях польскага войска, а партызанскi рух i сялянскiя паўстаннi,

якiя ахапiлi тылы Чырвонай армii з самага пачатку канфлiкту. Добра

вядомыя такiя буйныя выступленнi, як Старакапытаўскi бунт i

Вялiжскае паўстанне [...] Своеасаблiвым водгукам Старакапытаўскага

бунту было паўстанне ў Рэчыцы 25-26 сакавiка 1919 г. Там паўстала

каравульная рота, якая хутка захапiла ўладу ў горадзе. Камунiстаў бiлi i

садзiлi ў турму, iх кватэры былi разгромленыя. Паўстанцы разнеслi

таксама рэўкам, надзвычкам, аддзел юстыцыi.

У тым самым сакавiку 1919 г. адбылiся паўстаннi ў Слуцку i ў

Барысаве, дзе грамiлi савецкiя ўстановы. Паўстаннi адбывалiся i пазней,

як у 1919, так i ў 1920 г. Фактычна не было месяца, каб у якой-небудзь

вёсцы, воласцi цi нават горадзе не было ўзброенага выступлення.

Напрыклад, у сакавiку 1920 г. у Быхаўскiм павеце адбылася серыя

паўстанняў. Сяляне вёсак Куляжы, Урэчча, Запалянная, Прыволь,

Лебядзеўка, Рабiнаўка паграмiлi савецкiя ўстановы, знiшчылi

дакументы, зрабiлi вобшукi ў кватэрах савецкiх супрацоўнiкаў. 10

сакавiка паўстанцы напалi на Прапойск, раззброiлi там аддзел па

барацьбе з дэзерцiрствам, захапiлi тэлеграф.

Бальшавiкi абвясцiлi тыя паўстаннi кулацкiмi, а потым гэты тэрмiн

аўтаматычна ўвайшоў у працы савецкiх гiсторыкаў. Мiж тым

сацыяльны склад паўстанцаў быў даволi разнастайным, i, як сведчаць

крынiцы, супраць бальшавiкоў выступалi як заможныя, так i збяднелыя

сяляне [...]

Паўстаннi так званых кулакоў выклiкалiся, зразумела, не столькi

«нетактичным поведением» кiраўнiкоў рознага ўзроўню, колькi ўвогуле

палiтыкай «ваеннага камунiзму» i цяжкасцямi бальшавiцкага рэжыму.

Даведзеныя да адчаю прадразвёрсткай i рабаўнiцтвамi сяляне, у якiх

адбiралi апошнi харч, падымалiся з вiламi i сякерамi супраць кулямётаў

прададдзелаў i гiнулi ў гэтай безнадзейнай барацьбе.

Менавiта такiя паўстанцы складалi асноўную базу для стварэння

партызанскiх аддзелаў, якiх багата было ў лясах Беларусi ў часы

савецка-польскай вайны. Бальшавiкi звычайна называлi iх бандамi, хоць

iх дзейнасць мела не крымiнальны, а ваенна-палiтычны характар. Сам

камандарм Тухачэўскi, вялiкi спецыялiст па карных аперацыях i

барацьбе з бандытызмам, вызначаў тэрмiн «банда» наступным чынам:

«Самоорганизующаяся местная крестьянская власть опирается на

местные вооруженные крестьянские формирования, обычно

называемые у нас бандами».

Менавiта з такiх мясцовых сялянскiх узброеных фармаванняў i

складалася большасць «бандаў» на Беларусi ў 1919–1921 г. [...]

У вынiку ў тыле чырвоных склалася даволi напружанае становiшча.

Яшчэ 19 сакавiка 1919 г. на пасяджэннi Мiнскага губрэўкома

канстатавалася: «Внешний фронт для нас не страшен. Необходимо

более обращать внимание на внутренний фронт и все меры принимать

на борьбу с контрреволюцией, на борьбу с открытием заговора внутри».

Бальшавiкi адказалi на партызанскi рух новай хваляй чырвонага тэрору.

Згодна з пастановай савецкай улады рознага ўзроўню асобы, якiя былi

замешаныя ў «бандытызме» i падпалах, расстрэльвалiся на месцы, а

асобы, якiя не мелi дакументаў, цi дакументы якiх здавалiся

падазронымi, затрымлiвалiся i перадавалiся ў мiлiцыю цi ЧК.

[…] Савецкая ўлада адразу распаўсюдзiла на занятыя землi свае

парадкi, якiя не маглi спадабацца нават «класава наблiжаным»

сацыяльным элементам. Так, згодна з §4 Загаду №101 ад 9 жнiўня 1920

г. па Беластоку i яго акрузе «Местному населению разрешается иметь

запас продовольствия в количестве не более месячной потребности по

следующей норме: муки на едока – 25 фунтов, мяса – 7½ фунта,

картофель – 3 пуда, сахару – 2 фунта, соли – 3 фунта, рыбы или

консервов – 7½ фунта, жиров – 3 фунта, крупы – 7½ фунта. Излишек

запасов против указанной нормы должен быть немедленно

зарегистрирован в Райпродкоме. Обнаруженные скрытые,

незарегистрированные запасы продовольствия будут конфисковываться,

а укрыватели предаваться суду Реввоентрибунала» […]

У вынiку лаяльны настрой жыхароў Беластока змянiўся на рэзка

варожы. Яны чакалi толькi нагоды, каб выступiць супраць бальшавiкоў

са зброяй у руках, i хутка яе дачакалiся. Чырвоныя войскi Заходняга

фронту, ушчэнт разбiтыя пад Варшавай, адыходзiлi праз тыя раёны, якiя

моцна пакутвалi ад iх раней, у тым лiку i праз Беласток, насельнiцтва

якога, зразумела, не магло не скарыстаць гэтай магчымасцi. 28 жнiўня

член РВС 16-й армii Т. Пятакоў адаслаў у Маскву тэлеграму, у якой ён

апiсаў, як у Беластоку сустрэлi адыходзячыя чырвоныя войскi. «В

Белостоке, по докладу начдива, пробившегося с бригадой через занятый

уже город, – пiсаў Пятакоў, – ему пришлось вести бой больше с

населением Белостока, чем с польскими войсками, причем во

враждебных действиях деятельное участие принимало также еврейское

население».

Варшаўская бiтва практычна вызначыла далейшы ход савецка-

польскай вайны. Бальшавiкi мусiлi адысцi на ўсход i зноў аддаць

палякам занятыя iмi раёны. Аднак да восенi 1920 г. абодва бакi былi ўжо

моцна стомленыя i пайшлi на перамiр'е. Баявыя дзеяннi на Заходнiм

фронце былi скончаныя, але антыбальшавiцкая барацьба на Беларусi

працягвалася, i пасля 12 кастрычнiка 1920 г. здавалася, што ў канцы

1920 – пачатку 1921 г. яна яшчэ больш узмацнiлася.

Гэты час, вядомы як час перамогi бальшавiкоў на асноўных франтах

грамадзянскай вайны, час, калi пачаўся пераход да Новай эканамiчнай

палiтыкi, быў на Беларусi вельмi неспакойны для савецкай улады.

Становiшча беларускай вёскi, спустошанай прадразвёрсткай i вайной,

было сапраўды жахлiвым. Паводле зводкi Старшынi НК БССР за 1-3

траўня 1921 г.: «... в продовольственном отношении в настоящее время

положение крестьянства самое критическое. Во многих местностях они

голодают и питаются хлебом, содержащим в себе примеси трав и

корней до 70%».

У гэтай сiтуацыi працяг збору прадразвёрсткi выклiкаў абурэнне

сялян, якое даходзiла да адкрытых паўстанняў. «В отношении

госразвёрстки, – дакладаў старшыня ЧК, – как сообщалось в

предыдущих сводках, положение крайне неудовлетворительное. Были

случаи выступления граждан, вооруженных кольями и вилами с криком:

«Нас все грабят, а нам не дают ни соли, ни железа».

Сяляне не спынялiся, аднак, на эканамiчных патрабаваннях, а як

гэта часта здараецца, iшлi далей. Згодна з рапартам Рэўкамаў БССР з

месцаў, жыхары некаторых валасцей не хацелi прызнаваць iншай улады,

акрамя ўрада «Незалежнай Беларусi», ставiлiся надзвычай варожа да

мясцовых рэўкамаў i сцвярджалi, што ўлады трэба выбiраць, а не

прызначаць у Маскве.

Неспакойна на той час было i ў гарадах. Пралетарыят, якi камунiсты

лiчылi сваёй натуральнай сацыяльнай базай, пачаў глуха наракаць. «В

связи с тарифной политикой положение рабочих в Белоруссии

становится катастрофическим, – дакладаў старшыня ЧК. Заработная

плата рабочих от двести пятьдесят до триста шестьдесят тысяч рублей.

Отсутствие денежных знаков делает невозможным выплачивать

рабочим заработанной суммы, что вызывает недовольство с их стороны,

и на этой почве имеют место частичные забастовки».

Нават сярод чырвонаармейцаў адчувалася незадаволенасць […]

Такiя ўмовы былi вельмi спрыяльнымi для развiцця партызанскага

руху, i дзякуючы цяжкаму становiшчу, у якiм апынулася Савецкая

Беларусь у канцы 1920 – першай палове 1921 г., ён дасягнуў

неверагодных памераў [...] Так, у канцы 1920 г. у Барысаўскiм павеце

дзейнiчала «зялёная армiя», якая налiчвала некалькi тысячаў чалавек. На