Смалянчук А. Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах
Подождите немного. Документ загружается.
5. Инженеров и научн. работников 16
6. Рабочих 424
7. Рабочих совхозов, МТС и МТМ 50
8. Техников и мастеров 20
9. Кустарей 227
10. Служителей культа 7
11. Домохозяек 48
12. Без определенных занятий 192
13. Домработниц, иждивенцев и проч. 32
Всего: 6530
История Беларуси в документах и материалах / Авт.сост.
И.Н.Кузнецов, В.Г.Мазец. – Минск, 2000. – С. 494-498
67. З успамінаў Вольгі Бароўскай пра растрэлы ў Курапатах
44
.
Вольга Цімафееўна Бароўская з Цны (1927 году нараджэньня)
расказвае, што калі ёй было 11 гадоў, суседзкі старэйшы за яе хлопчык
узяўся завесьці меншых дзяцей у "вялікія ягады". Сабралася іх шмат –
10–11 дзяўчатак – і пайшлі на Брод. Пералезьлі ў нару пад плотам і
давай зьбіраць. Праўда, ягад там было шмат.
Дзеці цьмяна ўяўлялі, куды іх завёў старэйшы хлопчык. Было каля 4
гадзін дня, як загулі машыны. "Атас! Ратуйся! Дзеўкі, ходу!" – закрычаў
дзявочы камандзір, і ўсе сыпанулі як гарох да нары пад плотам. Пакуль
тоўпіліся і пералазілі, расчынілася брама і ўехала ў яе легкавая "эмка", а
за ёю цугам тры "чорныя вораны" і з тарахценьнем і выцьцём пруць
проста на дзяўчынку, якая засталася ля нары апошняй. Вось ужо побач.
І такі страх апанаваў яе, што кінулася на зямлю і схавалася пад густую
елачку. I тады ўбачыла, што тут нейкі пясок і яна блізка гэтага пяску.
"Эмка" пад'ехала сюды і выйшлі зь яе чатырох мужчын.
[...]"Ваенныя з "эмкі" падышлі да ямы, – расказвае далей Вольга
Цімафееўна, – (вось ад чаго пясок, думаю, тут жа яма выкапаная) і
паглядзелі ў яе. У гэты час "вораны" разьвярнуліся і сталі ў рад. Адзін
падышоў, адшчапіў будку і давай выводзіць адтуль людзей са
зьвязанымі рукамі. Я думаю, што гэта яны тут будуць рабіць? Аднаго як
разьвязалі, дык ён адразу на калені ўпаў, рукі склаў і як залямантуе: "А
людцы мае, а Божа ж мой, а за што ж мяне, скажэце!? А ў чым жа я
вінаваты?!"
[...] "Гаварыў так, як мы ў Цне, па-беларуску. Гляджу, аж яны іх да
ямы падвялі і з наганаў у патыліцу "шпок-шпок-шпок"... I людзі ў яму
падаюць, падаюць. Я ажно вочы заплюшчыла. Такі жах мяне апанаваў.
Я ж ніколі ня думала, што людзей могуць забіваць. Так было страшна,
44
Курапаты – гэта месца на ўсходняй ускраіне г.Мінска, дзе ў 1937-1941 гг. савецкімі карнымі органамі былі
расстраляны не менш 30 тыс. беларусаў і, магчыма, жыхароў суседніх краін.
113
што я проста губляла прытомнасьць, млела, мяне трэсла. А яны ўсё
страляюць, выводзяць і страляюць. Засталіся два чалавекі. Вымаляюцца.
Яны ім рыдлёўкі ў рукі – засыпайце. Пазасыпалі. А тады яны і гэтых...
застрэлілі. Потым ужо самі ўзялі ў рукі рыдлёўкі і іх прысыпалі трохі".
[...] Як вечарам настраляюць, то на раніцы зямля дыхае. Бацька ня
раз бачыў, як зямля варушылася, настаяшча дыхала. Ён надта гэта ўсё
браў да сэрца і перажываў. Казаў: "Божа, што творыцца – зямля дыша.
Бывала, прыйдзе вечарам і кажа маме: маці, устань. Ты ж выйдзі,
паслухай, як людзі плачуць. Паслухай, як крычаць. Мама выйдзе – і мы,
дзеці, бяжым за ёй, і мы чуем тыя крыкі. Просяцца людзі: спасіце, за
што, я не павінна – калі жанчына; мужчына – за што мяне, я ні ў чым не
вінаваты, за што мяне, скажэце, хоць бы я ведаў віну, за што мяне? Дык,
ведаеце, і мы наплачамся разам. Мы думалі, што там мучылі іх".
(Дарэчы, тое, што людзі дапытваліся сваёй віны, сьведчыць, што іх
забівалі без суда. – 3. П.)
[...] Выскачыла я адтуль, паляцела ў жыта, заблудзілася,
наплакалася, дахаты не магла трапіць, нешта са мной сталася. Потым па
начах усхоплівалася, крычала. Колькі мяне мама пацягала па тых
бабках, знахарках. Я і цяпер, як успомню тое, мяне агортвае жах, дзікі
жах..." [...]
Пазьняк З. Шумяць над магілай сосны... / Курапаты: Арт., навук.
справаздача, фотаздымкі (З.Пазьняк, Я.Шмыгалёў, М.Крывальцэвіч,
А. Іоў). – Мн., 1994. – С. 38-41
68. Аб месцах масавых растрэлаў у Менску і Беларусі. З артыкула
гісторыка Ігара Кузняцова
45
.
На сённяшні дзень «курапацкая справа» налічвае больш за 15
тамоў, усе матэрыялы якіх пацвярджаюць версію пра расстрэлы мірных
грамадзян супрацоўнікамі НКУС. Але, нават калі дапусціць, што на
гэтым месцы немцы падчас вайны расстралялі некалькі сотняў мірных
жыхароў, пытанне аб злачынствах НКУС у Курапатах не здымаецца.
Тым больш, што падобныя прыклады ёсць: у парку ім. Чалюскінцаў да
вайны чыніў расстрэлы НКУС (на тым месцы ўстаноўлены памятны
знак), а падчас вайны на тым жа самым месцы людзей расстрэльвалі
фашысты.
Дагэтуль нам вядомыя далёка не ўсе месцы пахаванняў ахвяраў
савецкага тэрору. Масавыя расстрэлы былі ў раёне Лошыцы, расстрэлы
праводзіліся на Кальварыйскіх могілках (ноччу трупы закопвалі ў
існуючыя магілы). Яшчэ адно пахаванне, пра якое таксама мала вядома,
было выяўлена пры будаўніцтве станцыі метро «Пушкінская». Дзеля
45
Кузняцоў Ігар – беларускі гісторык, даследуе пытанні рэпрэсіўнай палітыкі савецкіх уладаў.
114
лепшай «канспірацыі» трупы 300 чыгуначнікаў, якія былі расстраляныя
ў 1937 г. па асабістым загадзе Кагановіча, былі прыхаваныя на
жывёльным могільніку, дзе хавалі жывёлу, хворую на вуглік. Гэтае
пахаванне было знішчана пры будаўніцтве метро.
Па ацэначных звестках, у Мінску на сёння выяўлена адзінаццаць
месцаў масавых расстрэлаў, якія праводзіліся савецкімі карнымі
органамі ў перыяд з 1920 па 1940 гг. Месцы масавых расстрэлаў
зафіксаваны яшчэ ў 48 населеных пунктах Беларусі. А колькі іх
дагэтуль яшчэ застаецца невядомымі?
Кузняцоў І. Да ліквідацыі прыступіць / Курапаты. Зб. мат. –
Мн.: ГА “Дыярыуш”, 2002. – С. 42
69. Жыццё сем’яў “ворагаў народа”. З кнігі Сымона Кандыбовіча.
Цяжкім і жахлівым было становішча сям’і арыштаванага. Часта яна
лічылася сям’ёй ворага народа і не мела ніякіх сродкаў на існаванне.
Сямейнікаў не бралі на працу, а тых, хто працаваў, звальнялі з любой
прычыны або проста выганялі на вуліцу. Дзеці арыштаваных
перажывалі страшэнную трагедыю, становішча іх было адчайным. З
вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных установаў выключалі.
У агульнаадукацыйных – выганялі з усіх вучнёўскіх арганізацый. Сям’я
ворага народа станавілася за абмежаванай савецкай законнасцю. Суседзі
і знаёмыя ў такіх выпадках абміналі сямейнікаў арыштаванага, не
пазнавалі іх. Кожны ведаў і разумеў, што дапамагчы чужому гору
немагчыма, а наклікаць на сябе падазрэнне ў сувязі з сям’ёй ворага
народа можна. Такое нячулае стаўленне да лёсу блізкіх арыштаванага
тлумачыцца не абурэннем і варожасцю, а імкненнем застацца ўбаку і
пазбегнуць лёсу няшчасных.
Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі / Аўт.
прадм. В.Скалабан. – Мн., 2000. – С.109
70. Аб варожай працы ў Наркамаце асветы і аб засмечанні
настаўніцкіх кадраў. З дакладной запіскі наркома унутраных спраў
маёра Наседкіна сакратару ЦК КП(б)Б П. Панамарэнка
46
ад 25
чэрвеня 1938 г.
Кадры учителей средней, неполной средней и начальной школы
сильно засорены враждебными и не внушающими доверия лицами. […]
46
Панамарэнка Панцеляймон (1902-1984) – савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. У 1938-1947 г. першы
сакратар ЦК КП(б)Б. У 1942-1944 г. начальнік Цэнтральнага штаба партызанскага руху. У 1944-1948 г.
Старшыня СНК (з 1946 – Савета Міністраў) БССР. У 1948-1953 г. сакратар ЦК ВКП(б), адначасова ў 1950-
1953 г. міністр нарыхтовак СССР. У 1953-1954 г. міністр культуры СССР. У 1954-1955 г. першы сакратар
ЦК Кампартыі Казахстана.
115
Материалами проверки установлено, что в качестве учителей в
г.Минске и в целом ряде городов и районов работает большое число
членов семей репрессированных лиц органами НКВД, эмигрантов,
членов антисоветских политпартий, бывш. офицеров и проч.
Из 1057 учителей, работающих в школах г. Минска, на 266 человек
мы располагаем компрометирующими материалами, как на людей
антисоветских и выходцев из социально-чуждой среды.
[…] только по г. Минску выявлено, что в школах работает – 45 жён,
сыновей и дочерей лиц репрессированных органами НКВД за
антисоветскую деятельность, 84 закордонника /преимущественно
прибывших из СССР после 1917 г./, 5 членов антисоветских
политпартий /эсэры, бундовцы/, 36 исключённых из ВКПб, […] 29
человек сыновей и дочерей служителей религиозного культа, 12
сыновей и дочерей крупных торговцев и высланных кулаков, 8 бывш.
офицеров белой и царской армий и 24 чел. антисоветски-настроенных
[…]
Минский Педагогический институт, который является основным
поставщиком учительских кадров для г.Минска, в котором обучается –
1076 студентов, также сильно засорён. В этом институте имеется – 33
членов семей, лиц репрессированных органами НКВД за антисоветскую
деятельность /жёны, сыновья и дочери/, свыше 20 человек [...]
закордонников, значительная часть их эмигрировали из Польши, Литвы,
Америки после 1917 года; свыше 20 чел., исключённых из КП(б)Б и
Комсомола и значительное число других лиц, не внушающих
политического доверия.
Из 83-х преподавателей этого института, на 49 человек мы
располагаем компрометирующими материалами.
Аналогичное-же положение с составом учительских кадров и в
других городах и районах БССР.
НАРБ. Ф. 4. Воп. 1. Ад.з. 13219. Арк. 7-9
71. Пра кур’ёзы савецкай рэпрэсіўнай машыны.
Арыштавалі аднаго камсамольца. Яму была прызначана роля
шпіёна на карысць Італіі. Не маючы за сабой зусім ніякай віны,
камсамолец упарта не прызнаваўся. Следчы збіваў яго, садзіў у карцар,
пасылаў на канвеер, камсамолец не мог вытрымаць такіх прыёмаў і быў
гатовы прызнацца. Суседзі па камеры шкадавалі бязвіннага юнака, але,
вядома ж, нічым не маглі яму дапамагчы. Гэты камсамолец быў
студэнтам школы малявання. У камеры знайшоўся дасціпны чалавек,
які навучыў камсамольца, як «прызнацца». На чарговым допыце
камсамолец сказаў, што па шпіянажы ён быў звязаны з італьянцамі
116
Мікеланджэла, Леанарда да Вінчы, Рафаэлем і інш. Следчы ўзрадаваўся,
што нарэшце дамогся свайго і выканаў заданне «старэйшага»
начальніка, накарміў камсамольца, даў махоркі і адправіў у камеру.
Прыблізна два тыдні камсамолец сядзеў спакойна ў камеры і дзякаваў
свайму настаўніку за ўдалую форму прызнання. Яго выклікалі яшчэ раз
на допыт. Старшы следчы насварыўся на яго за здзек з следства, але
юнак растлумачыў, што яго настаўнікамі сапраўды былі славутыя
італьянцы. Невук следчы і ўяўлення не меў пра сусветна вядомых
вялікіх людзей і паверыў, што Рафаэль быў арганізатарам шпіянажу.
Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі / Аўт.
прадм. В.Скалабан. – Мн., 2000. – С.107
Заходняя Беларусь у складзе Польшчы
72. Беларусь у поглядах Юзафа Пілсудскага
47
. З артыкула
гісторыка Юрыя Кітуркі.
[…] Самым уплывовым палітыкам у ІІ Рэчы Паспалітай, безумоўна,
быў Юзаф Пілсудскі. Яго меркаванні па розных пытаннях палітычнага
жыцця 1920–30-х г. даволі часта былі вызначальнымі для значнай часткі
польскага грамадства таго часу. Таму разгляд стаўлення Ю. Пілсудскага
да Беларусі і беларускага народа дасць магчымасць лепш зразумець тыя
прынцыпы, якімі вызначалася палітыка ўладаў ІІ Рэчы Паспалітай у
дачыненні да беларусаў.[…]
Асноўныя пастулаты, на якіх грунтаваліся адносіны Ю. Пілсудскага
да Беларусі і беларускага народа, склаліся яшчэ ў пачатковы перыяд
палітычнай дзейнасці, калі ён узначальваў Польскую сацыялістычную
партыю (ППС) у 1890-1900-х г. […]
[…] Упершыню пра беларусаў як пра асобную нацыю Пілсудскі
грунтоўна выказаўся ў лісце да Леона Васілеўскага ад 19 лістапада 1899
г. […]
У сваім лісце лідэр ППС выказаўся супраць таго, каб Васілеўскі (які
пісаў кнігу – Ю.Б.) прысвячаў асобныя раздзелы Беларусі і Літве, як
гэта было задумана аўтарам ў першым варыянце. […] Пілсудскі таксама
заўважыў, што калі яны (пэпээсаўцы – Ю.К.) ужываюць назву
«Беларусь», то маюць на ўвазе перш за ўсё яе каталіцкія і ў нядаўнім
мінулым уніяцкія часткі. Толькі іх жыхары здаваліся Пілсудскаму
пэўнымі саюзнікамі ў барацьбе з царызмам. На праваслаўных беларусаў
лідэр ППС такой стаўкі не рабіў. Далей ён раіў аўтару брашуры
абавязкова даказаць цесную сувязь гістарычнай Літвы з Польшчай. […]
47
Пілсудскі Юзаф (1867-1935) – польскі палітык. Адыграў вялікую ролю ў станаўленні польскай незалежнай
дзяржавы.
117
Асобна пра беларусаў Пілсудскі пісаў (Васілеўскаму – Ю.Б.): «Пра
беларусаў дастаткова сказаць некалькі слоў – адзначыць неакрэсленасць
іх нацыянальных пачуццяў і крыху пра ганенні на мову і рэлігію» […]
[…] Кіраўнік ППС імкнуўся да ўзнаўлення менавіта той Рэчы
Паспалітай, якая пачала губляць сваю незалежнасць у 1772 г. і
канчаткова знікла ў 1795 г. Ідэя Польшчы Ягелонаў, безумоўна, была
яму бліжэй за ідэю Польшчы Пястаў (так у канцы ХІХ - пачатку ХХ ст.
прадстаўнікі польскай грамадскай думкі называлі канцэпцыю
адбудавання дзяржавы ў этнічных польскіх межах). Без Беларусі
ягелонаўская Рэч Паспалітая проста не магла здзейсніцца. Таму
Пілсудскі, складаючы планы на будучыню, заўсёды аб'ядноўваў
Беларусь і Польшчу. Іншыя варыянты палітычнай перабудовы гэтай
часткі Еўропы, якія не прадугледжвалі стварэнне новай Рэчы
Паспалітай у складзе польскіх, беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў,
былі для Пілсудскага і яго асяроддзя непрымальнымі і разглядаліся як
варожыя. […]
Да адраджэння беларускай нацыі і пашырэння беларускага руху
кіраўніцтва ППС ставілася скептычна, а сам лідэр ППС лічыў беларускі
народ «негістарычным».
Пасля рэвалюцыі 1905-1907 г., калі Пілсудскі адышоў ад
сацыялізму, яго стаўленне да беларускага народа не змянілася, а
засталося па-ранейшаму прагматычным, што яскрава выявілася не
толькі ў 1918-1921, але і ў наступныя гады. Гэта было абумоўлена
агульным складам асобы Пілсудскага як палітыка-практыка, а таксама
яго разуменнем польскіх і нацыянальных інтарэсаў, праз прызму якіх ён
разглядаў магчымыя перспектывы для Беларусі і беларускага народа.
Ю.Кітурка. Беларускае пытанне ў палітычнай канцэпцыі
Юзафа Пілсудскага (1899 – 1908) / Беларускі гістарычны агляд. – Т. 6.
– Сш. 1-2 (10-11). – 1999. – Снеж. – С. 33-47
73. Стан беларускай школьнай справы ў Заходняй Беларусі ў
пачатку 20-х гг.
После захвата польскими войсками в 1919 г. Гродненщины,
Виленщины и частично Минщины почти все белорусские школы были
ликвидированы. Например, в Новогрудском воеводстве были закрыты
все существовавшие там … белорусские школы в количестве 50 […]
В 1919 г. польские власти закрыли гимназию в Будславе.
Ходатайство населения с 400 подписями об открытии этой гимназии
было отклонено.
Позиция польских властей по отношению к польской школе
частично изменилась, когда после занятия Вильно генералом
118
Желиговским и создания так называемой Средней Литвы внимание
Европы под влиянием литовских претензий было обращено на эту
территорию. Тогда возникло 168 новых белорусских школ и
учительская семинария в Борунах, Ошмянского повета. Но эта «эра
либерализма» оказалась недолговечной. В начале 1922 г. польские
власти закрыли семинарию в Борунах, невзирая на ходатайство об её
оставлении, подписанной 2752 лицами, закрыли 150 белорусских школ,
ликвидировали отдел белорусской школы, ранее созданы при
департаменте народного образования.
По сотоянию на день 1 марта 1923 г. в воеводствах Виленском,
Новогрудском о Полесском было 37 белорусских народных школ, 3280
польских народных школ, 3 (государственные) польские учительские
семинарии и ни одной белорусской. Польских гимназий:
государственных – 22, частных – 12. (Кроме того, несколько еврейских
гимназий с польским языком преподавания.) Белорусских гимназий
только 5 (все частные).
В 1924 г. белорусских народных школ было уже только 28, средних
школ – 3, так как гимназии в Новогрудке и Несвиже были недавно
закрыты польскими властями (согласно данным белорусского клуба).
Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и
национальное освобождение и воссоединение с БССР. Док. и мат. Т.
1. 1921-1929 гг. / Сост. В.Н.Жигалов и др. – Мн., 1962. – С. 57-58
74. З адозвы
48
Галоўнага штаба беларускіх партызанаў
49
. Падпісана
Г.Хмарай
50
.
Беларусы Гарадзеншчыны і Віленшчыны!
Памятайце мудрыя словы: “На Бога спадзявайся, ды сам не
давайся”. Ніхто ня хоча вызваляць нас з польскай няволі. Рыхтуйцеся
самі да вызваленьня сябе і сваёй айчыны ад польскіх акупантаў і ў час
апошняга бою акажыцеся годнымі сынамі сваёй айчыны. Глядзіце, усе
браты і сыны! “Беларускія партызаны” стаяць у першых слаўных
шэрагах змагароў за свабоду беларускага народу і айчыны. Ідзіце за
прыкладам першых бясстрашных змагароў за Беларусь.
Палякі называюць нашых слаўных партызанаў “бандытамі” таму,
што яны першыя выступілі ў абарону свайго народу. А якой назвы
заслугоўвае польскі ўрад, калі сам пан Пілсудзкі зьяўляецца ашуканцам
і правакатарам?
48
Выдадзена напярэдадні Міжнароднай канферэнцыі, якая праходзіла ў Гаазе летам 1922 г.
49
Гэты орган каардынаваў дзейнасць беларускіх партызан (у асноўным эсэраў) супраць польскіх уладаў у
Лідскім, Гродзенскім, Бельскім і Ваўкавыскім паветах Заходняй Беларусі ў 1921-1922 гг. Знаходзіўся ў
Белавежскай пушчы. У 1922 г. выдаваў газету “Беларускі партызан”.
50
“Хмара” – псеўданім Вячаслава Разумовіча, які быў адным з лідэраў беларускага партызанскага
антыпольскага руху на пачатку 20-х гг. у Заходняй Беларусі.
119
Надыходзіць Божы суд над палякамі. Не выратуюць “паноў” ні
“даніна”, ні розныя падаткі, ні тэрор. Чым яны заплацяць сотні
мільярдаў даўгоў? Ці змогуць яны справіцца з ... і абрабаванымі
польскім урадам беларусамі, літоўцамі, украінцамі, русінамі
(галічанамі) і немцамі? Дзе і хто зьяўляецца сябрам Польшчы? Іх няма.
Расплата набліжаецца. Палякі Скірмунты і іншыя ашукваюць Антанту
сваёй маной, а расплюшчыць ёй вочы можаце толькі вы самі, беларусы.
З 20 чэрвеня, калі канфэрэнцыя ў Гаазе ня вызваліць нас ад польскай
акупацыі і ня выганіць палякаў зь Вільні, Горадні, Беластоку і Берасьця
– хапайцеся ўсе за зброю, злучайцеся са слаўнымі беларускімі
партызанамі і выганяйце польскіх акупантаў за раку Буг, як толькі
атрымаеце загад аб пачатку вайсковай кампаніі.
А цяпер, не марнуючы і гадзіны, загадваю вам узмацніць тэрор.
Біце жандараў і ўсю польскую банду, бурыце масты, чыгункі, паліце
панскія палацы і гатовы будаўнічы матэрыял, псуйце тэлефонныя і
тэлеграфныя сеткі.
Калі Антанта ня хоча выслухаць беларускіх мольбаў, то няхай яна
пабачыць дым пажараў, гукі выбухаў і стрэлаў.
Надыходзіць Божы суд! Наперад! За волю, за праўду, за айчыну!
Прэч польскіх акупантаў! Сьмерць подлым здраднікам, якія
называюць сябе беларусамі, а прадаюцца “панам”.
Дак. цыт. паводле: Кароткі нарыс беларускага пытаньня /
ARCHE. – 2007. - №11. – С. 261
75. Беларускія партызаны пачатку 20-х гг. паводле Яўгена
Мірановіча
51
.
На пачатку дваццатых гадоў на Беласточчыне ўзнікла даволі буйная
беларуская канспірацыя. Хаця інспіравалася яна палітычнымі цэнтрамі
ў Літве і Савецкай Беларусі, аднак масавасць руху паказвала, што
прычыны бунту былі вельмі глыбокія. Партызанскі атрад „Скамароха”,
які дзейнічаў у ваколіцы Белавежскай пушчы пад камандаваннем
Германа Шыманюка, выдаваў нават свой часопіс „Беларускі партызан”.
На яго старонках канспіратары тлумачылі неабходнасць барацьбы з
польскай уладай. Палітычнае камандаванне ніколі не заклікала да
ўзброеных груп, таму паасобныя камандзіры вялі найчасцей свае малыя
войны супраць мясцовай паліцыі, адміністрацыі, асаднікаў. Да 1924
года большасць гэтых малых атрадаў была ліквідавана дзяржаўнымі
паліцыйнымі і вайсковымі фарміраваннямі. Арыштаваных партызан
суды найчасцей прыгаворвалі да найвышэйшай меры пакарання.
51
Беларускі гісторык. Жыве і працуе ў Беластоку.
120
На пачатку 1923 г. арыштавана было палітычнае кіраўніцтва
партызанскага руху на Беласточчыне. У траўні гэтага ж года ў
беластоцкім судзе пачаўся працэс 45-ці канспіратараў. Абвінавачаных
было сем настаўнікаў, некалькі былых афіцэраў царскай арміі, двое
паслоў польскага Сейма, інжынер, фельчар, некалькіх купцоў і
работнікаў, але найбольш – ажно 22 – сялян.
Дзевяць абвінавачаных заявілі перад судом, што іх удзел у
канспірацыі быў вынікам волі змагання за незалежную беларускую
дзяржаўнасць, астатнія гаварылі пра крыўды, нанесеныя ім органамі
дзяржаўнай улады – катаванні ў турмах, праследаванні высокімі
падаткамі людзей паміраючых ад голаду, ці зняволенні па прычыне
арганізавання культурнай беларускай дзейнасці. Галоўная
абвінавачаная, настаўніца Вера Маслоўская, сказала, што рабіла тое,
што з’яўляецца абавязкам кожнага патрыёта, калі яго Бацькаўшчына
знаходзіцца ў няволі. Заявіла, што беларуская зямля акупуецца не толькі
палякамі, але таксама рускімі і латышамі, і што беларускі вызвольны
рух, у якім яна ўдзельнічала, накіраваны быў супраць усіх акупацыйных
рэжымаў.
Мірановіч Я. Уступ // У новай айчыне / Рэд. Луба Віталь. –
Беласток, 2001. – С. 7-8
76. Выбары ў польскі сойм. З аўтабіяграфіі
52
Браніслава
Тарашкевіча
53
.
Бязумоўна найбольш значнай падзеяй у Заходняй Беларусі ў 1922
годзе былі выбары ў заканадаўчы сойм.
Зарганізаваў і праводзіў выбары ўсё той самы Беларускі
нацыянальны камітэт у Вільні, які на час выбараў стварыў выбарчы
камітэт. На чале выбарчага камітэта і фармальна, і фактычна стаяў
Антон Луцкевіч. [...]
[…] Галоўнымі лёзунгамі беларускай і ўкраінскай групы былі:
зямля сялянам бяз выкупу, родная школа, тэрыторыяльная аўтаномія.
52
Дакумент падрыхтаваны да друку А.Валахановічам і У Міхнюком.
53
Тарашкевіч Браніслаў (1892-1938) – вядомы беларускі дзеяч Заходняй Беларусі сацыялістычнага
напрамку. З 1911 г. быў сябрам БСГ, пазней адным з арганізатараў і лідэраў БСДП (1918-1923). У 1918 г.
выдаў першую беларускую граматыку для школ. Пэўны час узначальваў беларускі сектар у дэпартаменце
асветы Сярэдняй Літвы, пазней быў дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі. Адзін з кіраўнікоў
Таварыства беларускай школы. У 1922 г. стаў дэпутатам польскага сойму і да 1925 г. узначальваў Беларускі
пасольскі клуб. З 1924 г. супрацоўнічаў з КПЗБ, а пасля расколу пасольскага клуба ў 1925 г. стаў
арганізатарам і лідэрам БСРГ. За сваю дзейнасць быў двойчы арыштаваны польскімі ўладамі ў 1927 і 1931
гг. і прыгавораны першы раз да 12 гадоў вязніцы (1930 г. вызвалены па распараджэнню Пілсудскага), другі –
на 8 гадоў катаргі (у верасні 1933 г. перададзены бальшавікам у абмен на Францішка Аляхновіча). У снежні
1933 г. пачаў “распрацоўвацца” АДПУ СССР, па прапанове якога і была напісана аўтабіяграфія, фрагменты
якой друкуюцца ў гэтай кнізе. Тарашкевіч быў асуджаны па сфабрыкаванай справе “Беларускага
нацыянальнага цэнтра” да смяротнага пакарання з заменай на 10 гадоў канцлагероў.
121
Беларусы атрымалі 11 мандатаў у сойм: Баран, Кахановіч,
Каліноўскі, посьле ануляваньня мандата каторага ўвайшоў Валошын,
Мятла, Аўсяньнік, Рак-Міхайлоўскі, Рагуля, ксёндз Станкевіч,
Тарашкевіч, Ярэміч, апрача таго 3 мандаты ў сэнат: Вячаслаў
Багдановіч, Назарэўскі, Уласаў [...]
Беларускі сьпісак, уваходзячы ў склад блёку нацыянальных
меншасьцяў, сам сабою прадстаўляў блёк самых размаітых элементаў, у
каторых крыліся магчымасьці сільнай дыфэрэнцыяцыі і ўлева, і ўправа.
Споведзь у надзеі застацца жывым. З аўтабіяграфіі
Б.Тарашкевіча
// Спадчына. – 1996. – С. 126-128
77. Асноўныя тэзісы платформы Беларускага Цэнтральнага
Выбарчага Камітэта, прынятыя на канферэнцыі ў Вільні 9-10
жніўня 1922 г.
1. Абарона правоў Беларускага насяленьня. Задэклярованыя
Констытуцыяй правы нацыянальных меншасьцяў павінны быць
праведзены адносна да беларусаў ува усё правадаўства і ў
адміністрацыйную практыку.
Дзеля забясьпечаньня апошняга ў межах Беларускае тэрыторыі
беларусы павінны быць дапушчаны бяз ніякіх агранічэньняў на
адміністрацыйныя ўрады ўсіх інстанцый.
Свабода нацыянальнае беларускае школы ўсіх ступеняў,
утрыманьне на кошт скарбу.
Роўныя правы для беларускай мовы з урадовай мовай у
адміністрацыі і судзе.
Поўная свабода грамадзкае і эканамічнае арганізацыі, свабода
сходаў, слова і друку.
2. Поўная салідарнасьць усіх нацыянальных меншасьцяў у абароне
правоў усіх іх разам і кожнае асобна.
Паразуменьне з польскай дэмократыяй на грунце абароны права,
поступу і эканамічных інтарэсаў працоўнага народу.
Барацьба з усімі праявамі адміністрацыйнага гвалту.
3. Поўная свабода для ўсіх рэлігій. Абарона кожнага вызнаньня ад
уціску ўлады. Барацьба з урадовай палітыкай, якая імкнецца падзяліць
на два варожыя абозы напалову каталіцкае, напалову праваслаўнае
беларускае насяленьне дарогай фаворызацыі аднаго і ўцісканьня
другога вызнаньня.
4. Хутчэйшае правядзеньне ў жыцьцё зямельнае рэформы. На
Беларускай тэрыторыі – уся зямля Беларускаму працоўнаму народу!
Зямельная рэформа ня можа служыць мэтам польскае колонізацыі на
122