Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

Мінску 30 кастрычніка 1921 г. Народны камісарыят асветы

РСФСР накіраваў у БДУ вядомых вучоных М.А. Прыляжае-

ва, М.М. Нікольскага, У.М. Перцава, У.І. Пічэту, М.Б. Кро-

ля і іншых. Рэктарам БДУ стаў вядомы гісторык-славіст

У.І. Пічэта. У першы год у БДУ навучалася студэнтаў - 1250,

працавала выкладчыкаў - 81, у тым ліку 14 прафесараў.

У снежні 1920 г. у Мінску на базе політэхнічнага

вучылішча быў адкрыты Беларускі політэхнічны інстытут, у

1922 г. на яго базе быў адкрыты Беларускі дзяржаўны

інстытут сельскай і лясной гаспадаркі, апошні ў 1925 г. быў

аб'яднаны з Горацкім земляробчым інстытутам у складзе Бе-

ларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках. У 1924 г.

пачаў працаваць у Віцебску ветэрынарны інстытут. Падрых-

тоўкай кадраў партыйных і савецкіх работнікаў займаліся

губернскія савецкія і партыйныя школы, якія працавалі ў

Мінску, Віцебску, Гомелі і Магілёве. У 1925 г. Мінская вы-

шэйшая партыйная школа была рэарганізавана ў

Камуністычны універсітэт імя У. I. Леніна, а ў 1932 г. апошні

быў пераўтвораны ў Вышэйшую камуністычную сельскагас-

падарчую школу Беларусі. Працавалі навучальныя ўстановы

мастацкага накірунку. У 1939/40 навучальным годзе ў БССР

дзейнічала 22 вышэйшыя (15,4 тыс. студэнгаў) і 102 сярэднія

спецыяльныя навучальныя ўстановы (133,6 тыс. навучэнцаў).

Каля 20 тыс. займалася на завочных аддзяленнях і курсах.

У аснову камгшектавання ВНУ і тэхнікумаў быў пакладзе-

ны класавы прынцып, калі перавага аддавалася рабочым і

сялянам. Гэта палітыка атрымала назву "пралетарызацыі".

Паступленню ў навучальныя ўстановы працоўнай моладзі

садзейнічалі адкрытыя рабочыя факультэты пры ВНУ, дзе

слухачы паскорана праходзілі курс сярэдняй школы. У 1926/27

навучальным годзе працавалі 4 рабфакі, дзе вучылася 845 чала-

век. Калі ў 1925/26 навучальным годзе рабочыя складалі

11,6%, сяляне - 39,5% ад агульнай колькасці студэнтаў, то ў

1932 г. гэтыя паказчыкі былі адпаведна 49,5 і 25,4%.

Станаўленне беларускай навукі ў 20-я гады адбывалася ў

вышэйшых навучальных і навукова-даследчых установах.

352

30 студзеня 1922 г. на базе Навукова-тэрміналагічнай камісіі,

якая дзейнічала з лютага 1921 г. з мэтай распрацоўкі бела-

рускай тэрміналогіі, быў створаны Інстытут беларускай куль-

туры (Інбелкульт). У арганізацыі і рабоце Інбелкульта

прынялі ўдзел Я. Дыла, 3. Жылуновіч, У. Пічэта, Я. Карскі,

Я. Купала, Я. Колас, Я. Лёсік і інш. Спачатку былі створаны

дзве секцыі - гуманітарная і прыродазнаўчая, у 1926 г.

дзейнічала пяць секцый - лінгвістычная, літаратурна-мастац-

кая, гісторыка-археалагічная, прыродазнаўчая, сацыяльна-

эканамічная. Старшынямі Інбелкульта былі вядомыя вучоныя

С.М. Некрашэвіч (1922-1924), У.М. Ігнатоўскі (1924-1931).

1 студзеня 1929 г. на аснове Інбелкульта была адкрыта

Акадэмія навук. У 1932 г. у яе складзе налічвалася 14 наву-

кова-даследчых інстытугаў, дзе працавала 22 правадзейныя

члены БАН і 150 навуковых супрацоўнікаў. У канцы 30-х гг.

у рэспубліцы было 40 навукова-даследчых устаноў, у якіх

налічвалася звыш 1,5 тыс. навуковых супрацоўнікаў. Наву-

кова-даследчыя ўстановы накіроўвалі свае намаганні ў пер-

шую чаргу на вывучэнне вытворчых сіл рэспублікі (працы

М.Ф. Бліадухі, М.А. Прыляжаева, У.В. Ш катэлава,

Ц.М. Годнева, А.У. Фядзюшына, М.А. Дарожкіна і інш.).

Праводзіліся даследаванні ў галінс гуманітарных навук. Ра-

боты археолагаў А.М. Ляўданскага, С.А. Дубінскага,

К.М. Палікарповіча і іншыя прывялі да адкрыцця ў Беларусі

археалагічных помнікаў верхняга гіалеаліту, пашырылі веды

аб насельніцтве эпохі жалезнага веку. Гісторыкі У.І. Пічэта,

Д.А. Дудкоў, К.І. Кернажыцкі, В.К. Шчарбакоў апублікавалі

работы па гісторыі Беларусі.

У 20-я гады адбываўся росквіт у беларускай літаратуры. По-

бач са сталымі пісьменнікамі і наэтамі (Я. Колас, Я. Купала,

3. Бядуля, Ц. Гартны) паўсталі і маладыя (К. Чорны, К. Крапіва,

А. Бабарэка, У. Дубоўка, М. Зарэцкі, М. Лынькоў і інш.). У 20-я

гады фарміруюцца і дзейнічаюць некалькі літарагурных аб'яд-

нанняў: беларускія ("Маладняк", "Уэвышша", "Полымя"), рускія

("Звенья", "Минский перевал"), яўрэйскія ("Юнгер арбайтер"). Іх

узнікненне было выклікана пошукамі новых шляхоў у мастацтве.

12 Зак. 2283

353

Адносна дэмакратычны перыяд літаратурнага жыцця за-

кончыўся ў канцы 20-х гг. Творчасць усё больш заганялася ў

рамкі ўстановак і патрабаванняў бальшавіцкай ідэалогіі. Да

літаратараў, якія выступалі супраць абмежавання свабоды

слова і творчасці, прымаліся карныя акцыі. Ужо ў 1930 г.

улады выслалі за межы рэспублікі М. Гарэцкага, У. Дубоўку,

Я. Пушчу, А. Бабарэку, М. Грамыку, А. Гурло і іншых. У

чэрвені 1934 г. у Мінску адбыўся I з'езд пісьменнікаў

Беларусі, а ў жніўні 1934 г. Усесаюзны з'езд пісьменнікаў у

Маскве, дзе запатрабавалі ад пісьменнікаў прытрымлівацца

прынцыпу сацыялістычнага рэалізму.

У беларускай літаратуры 20-30-х гг. знайшлі адлюстра-

ванне тыя перамены, якія адбыліся ў гістарычным лёсе бела-

рускага народа. У гэты час выйшлі творы Я. Купалы (паэмы

"Безназоўнае", "Над ракой Арэсай"), Я. Коласа (паэмы "Но-

вая зямля" і "Сымон-музыка", аповесці "У глыбі Палесся",

"Дрыгва"), М. Чарота (паэмы "Босыя на вогнішчы", "Мары-

на"), 3. Бядулі (раман "Язэп Крушынскі"), А. Дудара (зборнікі

вершаў "Беларусь бунтарская", "Вежа"), Ц. Гартнага (раман

"Сокі цаліны"), М. Зарэцкага (раман "Сцежкі-дарожкі"),

П. Галавача (аповесць "Спалох на загонах"), К. Крапівы

(раман "Мядзведзічы", п'еса "Партызаны"), М. Лынькова (ра-

ман "На чырвоных лядах", аповесць "Міколка-паравоз"),

К. Чорнага (раманы "Бацькаўшчына", "Трэцяе пакаленне") і інш.

20-я гады - час станаўлення нацыянальнага тэатральнага

мастацтва. У жніўні 1920 г. у Мінску адкрыўся тэатр пад

кіраўніцтвам У. Галубка, які працягваў традыцыі I. Буйніцкага.

3 1926 г. ён быў ператвораны ў Беларускі дзяржаўны ванд-

роўны тэатр. Большая частка пастановак напісана самім

Уладзіславам Галубком. Усе спектаклі вызначаліся нацыя-

нальным каларытам, шырока выкарыстоўваліся музыка,

песні, танцы. Сярод першых акцёраў былі У. Галубок, Я. Галу-

бок, А. Дудар, М. Чарот, У. Дзядзюшка. У верасні 1920 г.

быў адкрыты ў Мінску Першы Беларускі дзяржаўны тэатр

(БДТ-1), мастацкім кіраўніком якога ў 1921-1931 гг. быў

рэжысёр Е. Міровіч. У тэатры пастаўлены спектаклі "Рысь"

354

Э. Ажэшкі, "Вяселле" А. Чэхава, "Паўлінка" і "Раскіданае

гняздо" Я. Купалы, "Машэка", "Кастусь Каліноўскі", "Ка-

валь-ваявода" Е. Міровіча. Тут працавалі таленавітыя акцё-

ры У. Крыловіч, Г. Глебаў, Б. Платонаў, Л. Ржэцкая, У. Ула-

дамірскі.

Для падрыхтоўкі акцёрскіх кадраў у 1921 г. у Маскве

была заснавана беларуская драматычная студыя, якую

закончылі 34 чалавекі. На яе базе ў Віцебску ў 1926 г. адк-

рыўся Другі Беларускі дзяржаўны тэатр (БДТ-2), на сцэне

якога пачалі працаваць П. Малчанаў, С. Станюта, А. Ільінскі

і інш. У 1937 г. у рэспубліцы дзейнічала 15 тэатраў.

У міжваенны перыяд значных поспехаў дасягнула беларус-

кае музычнае мастацтва. Пры БДТ-1 і тэатры У. Галубка ў

1922-1925 гг. працавалі сімфанічны аркестр, харавая і балет-

ная трупы. У пачатку 20-х гг. у Мінску, Віцебску, Гомелі

былі створаны музычныя тэхнікумы. У 1924 г. у Магілёве

была пастаўлена першая беларуская савецкая опера

М. Чуркіна "Вызваленне працы". Беларускія дудары

выступілі ў 1925 г. у Парыжы на мастацкай выстаўцы, спя-

вачка Л. Александроўская і цымбаліст С. Навіцкі - на

Міжнароднай выстаўцы ў Франкфурце-на-Майне ў 1927 г.

У 1932 г. адбылося адкрыццё Беларускай дзяржаўнай

кансерваторыі, а ў 1933 г. - Беларускага тэатра оперы і

балета. Важную ролю ў развіцці музычнага мастацтва адыг-

рала адкрытая ў 1937 г. у Мінску Беларуская дзяржаўная

філармонія. У яе склад увайшлі сімфанічны аркестр і аркестр

народных інструментаў, ансамбль народнай песні і танца, ха-

равая капэла. У 1936-1938 гг. былі напісаны оперы "Кветка

шчасця" А. Туранкова, "У пушчах Палесся" А. Багатырова,

"Міхась Падгорны" Я. Цікоцкага. Перад вайной у 1939 г.

паставілі першы беларускі балет "Салавей" М. Крошнера.

Перыяд 1921 -1928 гг. - час узнікнення і станаўлення бела-

рускага кіно. Кінавытворчасць рэспублікі пачалася з

кінахронікі. На працягу 1925-1926 гг. аператар М. Лявонцьеў

зняў каля 30 стужак, у гым ліку "Меліярацыя БССР", "У зда-

ровым целе - здаровы дух". У 1926 г. была створана першая

355

мастацкая стужка "Лясная быль" па сцэнарыю М. Чарота рэ-

жысёрам Ю. Тарычам (Аляксеевым). Гэта быў фільм аб

грамадзянскай вайне на Беларусі. Ю. Тарыч у 1930 г. стварыў

першую гукавую кінапраграму "Пераварот". Развіццё бела-

рускага кінематографа было звязана з імёнамі Ю. Тарыча, У. Корш-

Сабліна, У. Гардзіна, I. Бахара, П. Малчанава.

У 20-я гг. разгортваецца дзейнасць культурна-асветніцкіх

устаноў: рабочых клубаў, хат-чытальняў, чырвоных куткоў, да-

моў культуры, бібліятэк. Для кіраўніцтва палітыка-асветніцкай

работай восенню 1920 г. пры Наркамасветы БССР быў створа-

ны Галоўпалітпрасвет. У 1927 г. у рэспубліцы налічвалася 271

хата-чытальня і 95 народных дамоў. У кастрычніку 1921 г.

пачала працаваць Беларуская дзяржаўная бібліятэка.

Вялікую работу па прапагандзе беларускай гісторыі, на-

роднай творчасці праводзіў Беларускі дзяржаўны музей у

Мінску, які быў створаны на аснове трох мінскіх музеяў:

царкоўна-археалагічнага, Таварыства аматараў прыроды і

археалогіі, абласнога музея. БДМ у 1928 г. налічваў каля

30 тыс. экспанатаў і меў аддзелы: гісторыка-археалагічны,

нумізматычны і сфрагістычны, этнаграфічны, царкоўна-

археалагічны і мастацкі. 3 14 музеяў, што меліся ў

рэспубліцы ў 1937 г., большасць былі краязнаўчымі.

Важным сродкам інфармацыі з'яўляўся друк. У канцы 30-х

гадоў у БССР выдавалася 10 рэспубліканскіх, 4 акруговыя,

5 гарадскіх, 81 раённая, 96 шматтыражных газет.

Для выяўленчага мастацтва ў паслякасгрычніцкія гады былі

характэрны разнастайныя плыні па стылях і жанрах, пошукі

новых напрамкаў. У 1919 г. пачала дзейнічаць у Віцебску на-

родная мастацкая школа. Яе арганізатарам і дырэктарам (1919-

1921) быў Марк Шагал. У школс выкладалі ў розныя гады

мастакі-рэалісты Ю. Пэн, А. Бразер, С. Юдовін, Я. Мінін,

экспрэсіяніст М. Шагал, супрэматыст К. Малевіч,

канструктывісты У. Пуні, Л. Лісіцкі, сезаніст Р. Фальк, кубіст

Д. Якерсон, імпрэсіянісг Л. Купрын, футурыст В. Ермалаева і інш.

Акрамя аддзяленняў жывапісу і графікі ў вучылішчы

юнавалі майстэрні прыкладных мастацтваў - рукадзелля, ца-

356

цак, пераплётная. У 1923 г. школа была ператворана ў

мастацкі тэхнікум. Ідэі віцебскіх авангардыстаў вызначылі ў

далейшым многія знаходкі і дасягненні сусветнай

архітэктуры, дызайну, кніжнай і прамысловай графікі.

Мастацка-вытворчыя майстэрні "Выяўленчае мастацтва" былі

адкрыты ў Мінску. Тут працавалі М. Філіповіч, П. Гуткоўскі,

У. Кудрэвіч і інш. У верасні 1921 г. у Мінску адбылася першая

выстаўка мастакоў. У жанры жывапісу пачынае дамінаваць

тэматычная карціна (В. Волкаў, I. Ахрэмчык, Я. Зайцаў, А. Шаў-

чэнка, Я. Ціхановіч, М. Манасзон). Важнае месца належала

партрэту (Волкаў, Ахрэмчык, Філіповіч, М. Тарасікаў, М. Ста-

нюта, Р. Семашкевіч). У жанры пейзажу па-ранейшаму вяду-

чае месца належала В. Бялыніцкаму-Бірулі. Самабытнасцю,

цікавасцю да этнаграфіі, фальклору, жаданнем знайсці новыя

сродкі выразнасці вызначаецца творчасць М. Піліповіча

(карціны "Вясна", "Скокі праз вогнішча", "На казачны матыў",

"Вясновае свята").

Багатыя і цікавыя традыцыі мае беларуская графіка. У 20-

30-я гг. яна стала масавым мастацтвам. Атрымалі пашырэнне

агітацыйны плакат, газетная і часопісная графіка, сатырычныя

малюнкі (Я. Драздовіч, К. Урублеўскі, П. Гуткоўскі, А. Ахола-

Вало), станковая гравюра (А. Астаповіч, А. Тычына), кніжная

ілюстрацыя (Б. Малкін, Я. Мінін, В. Ціхановіч. I. Гембіцкі).

У развіцці скульптуры пэўную роль адыграў так званы

ленінскі план манументальнай прапаганды. Адметны след у

беларускай скульптуры пакінулі А. Грубэ, А. Бразер, 3. Аз-

гур, А. Бембель, А. Глебаў, А. Арлоў, М. Манізер. У гэты час

ствараюцца помнікі, скульптурныя партрэты, а ў 30-я гады -

шматфігурныя кампазіцыі. Адным з лепшых творчых дасяг-

ненняў з'явілася афармленне Дома ўрада, выкананае ў 1933-

1937 гг. скульптарамі М. Керзіным, А. Бембелем, 3. Азгурам,

А. Глебавым, Г. Ізмайлавым пад кіраўніцтвам М. Манізера.

У 20-30 гг. значны шлях прайшла беларуская архітэктура.

Ствараюцца праекты забудоў гарадоў, рабочых пасёлкаў,

унікальныя манументальныя аб'екты: Дзяржбанк (1927-1929,

Г. Гольц, М. Паруснікаў), універсітэцкі гарадок (1928-1931,

357

I. Запарожац, Г. Лаўроў), унікальныя будынкі архітэктара

I. Лангбарда (Дома ўрада, Дома Чырвонай Арміі, Тэатра

оперы і балета БССР, галоўнага корпуса АН БССР), архітэк-

тара Г. Лаўрова (Нацыянальная бібліятэка Беларусі, корпус

Беларускага політэхнічнага інстытута), А. Воінава (гасцініца

"Беларусь"). Творчыя пошукі майстроў архітэктуры Беларусі

былі цесна звязаны з традыцыямі беларускага дойлідства:

стрыманасцю выяўленчых сродкаў пры выразнасці прастора-

вай кампазіцыі.

Дасягненні беларускага народа ў галіне нацыянальна-

культурнага будаўніцтва былі азмрочаны палітычнымі

рэпрэсіямі 30-х гадоў. Яны закранулі многіх вядомых у

рэспубліцы дзеячаў мастацтва, ускладнялі і стрымлівалі

развіццё беларускай культуры.

Станаўленне таталітарнага рэжыму. Гісторыкам яшчэ

належыць дэталёва даследаваць падзеі тых часоў. Але сён-

ня зразумела галоўнае, што з пераходам да фарсіраванай

індустрыялізацыі і суцэльнай калектывізацыі завяршыўся

пераход ад палітычнага рэжыму, у якім генеральная лінія

выпрацоўвалася ў ходзе супастаўлення і барацьбы думак,

да рэжыму, у якім палітычнае кіраўніцтва ажыццяўлялася

на аснове ваеннай ці паўваеннай дысцыпліны. У краіне

ўсталяваўся таталітарны рэжым. Не толькі ў эканоміцы,

але і на ўсіх накірунках грамадскага жыцця стаўка была

зроблена на дыктат.

Характэрная рыса таталітарных дзяржаў - панаванне ў іх

адной палітычнай арганізацыі. Аднапартыйнасць у БССР (як

і ў СССР увогуле) усталявалася пасля 1922 г., калі ў ася-

роддзі найбуйнейшай апазіцыйнай бальшавікам партыі эсэ-

раў прайшлі масавыя арышты. Камуністычная партыя, узяў-

шы ўладу, страціла рысы грамадскай арганізацыі і стала

своеасаблівай часткай дзяржаўных структур: партыйныя ме-

рапрыемствы ўскосна ці наўпрост фінансаваліся з дзяржаўна-

га бюджэту, пастановы партыйных органаў былі абавязко-

выя для ўсіх дзяржаўных устаноў, а камуністычная ідэалогія

стала афіцыйнай.

358

Ужо ў першай палове 30-х гадоў прайшло фактычнае

адзяржаўленне грамадскіх арганізацый. Дазваляліся толькі

тыя, якія ў сваіх статутах прадугледжвалі дапамогу дзяржаве

ва ўсталяванні сацыялізму. Кіраўнікі буйных арганізацый

падбіраліся партыйнымі органамі, уваходзілі ў партыйна-

дзяржаўны наменклатурны спіс.

3 другой паловы 20-х гадоў палітыка УКП(б) у адносінах

да прыватнага прадпрымальніцтва пачынае змяняцца.

Грамадзяне БССР не мелі права свабодна змяніць месца свай-

го жыхарства. У 1932 г. была ўведзена прапіска, якая не давала

магчымасці жыць і працаваць без абмежаванняў. Выезд за межы

СССР, часткай якой з'яўлялася наша краіна, для абсалютнай

большасці грамадзян да пачатку 90-х гадоў рэгламентаваўся.

Сярод іншых адметных рыс таталітарнай дзяржавы - раз-

меркавальная сістэма, пабудаваная на дзяржаўнай уласнасці,

і жорсткі кантроль над усімі сферамі грамадскага жыцця.

Найбольшыя бедствы мелі палітычныя рэпрэсіі, якія кашта-

валі жыццяў тысячам людзей і якія скалечылі лёсы дзесяткам

тысяч. "Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаўніцтва, - прыз-

наваў Сталін, - з'яўляюцца неабходным элементам наступлен-

ня..." I сапраўды, на вялікіх будоўлях "сталінскіх пяцігодак"

пачала матэрыялізавацца ідэя выкарыстання прымусовай пра-

цы. Інструментам яе правядзення ў жыццё стаў развіты рэпрэ-

сіўны апарат і папраўча-працоўныя лагеры. Ідэі ішлі зверху.

Органы дзяржаўнай бяспекі і ўнутраных спраў распрацоўвалі

методыку рэпрэсій і праводзілі гэтую палітыку ў жыццё.

У катэгорыю ахвяр палітычных рэпрэсій увайшлі гра-

мадзяне, прыцягнутыя судовымі або несудовымі органамі па

палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных і іншых

матывах да крымінальнай адказнасці за дзяржаўныя (контррэ-

валюцыйныя) злачынствы, а таксама па гэтых самых матывах

зняволеныя, высланыя, накіраваныя на спецпасяленне, выда-

леныя за межы Рэспублікі Беларусь у адміністрацыйным па-

радку. Правядзенне палітычных рэпрэсій было скіравана на

тое, каб трымаць народ у страху перад таталітарнай сістэмай,

паралізаваць спробы супраціўлення рэжыму, забяспечыць пад-

359

нявольнай, таннай рабочай сілай буйныя будоўлі, дзе выкарыс-

таць працу вольнанаёмных грамадзян было складана.

Пачынаючы з 20-х гадоў, як у цэлым па СССР, так і ў

Беларусі сфарміраваўся своеасаблівы рэпрэсіўны механізм,

які ўключаў у сябе як заканадаўчую базу, так і сістэму судо-

вых, несудовых органаў і папраўча-працоўных лагераў (ГУЛАГ).

Непасрэдна ажыццяўлялі на справе палітыку рэпрэсій у роз-

ныя часы органы УНК (Усесаюзная надзвычайная камісія),

АДПУ (Аб'яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне),

НКУС (Народны камісарыят унутраных спраў), НКДБ (На-

родны камісарыят дзяржаўнай бяспекі), МДБ (Міністэрства

дзяржаўнай бяспекі), КДБ (Камітэт дзяржаўнай бяспекі).

3 канца 20-х гадоў пачынаюцца палітычныя рэпрэсіі па

абвінавачванню ў т. зв. нацыянал-дэмакратызме. Яны вылі-

ліся ў расправу над прадстаўнікамі беларускай навукі, літа-

ратуры, мастацтва, работнікамі шэрагу наркаматаў рэс-

публікі. 3 826 чалавек, якія праходзілі па спісу ўдзельнікаў

беларускага нацыянальнага руху 1917-1924 гг., былі рэпрэ-

сіраваны ўсе, хто застаўся пражываць на тэрыторыі СССР.

Больш паловы свайго складу ў 30-я гг. пазбавіўся ў выніку

рэпрэсій Саюз пісьменнікаў Беларусі. Практычна поўнасцю

ў 30-я гады была разгромлена Беларуская акадэмія навук.

У гэты перыяд было рэпрэсіравана 26 акадэмікаў і 6 чле-

наў-карэспандэнтаў Акадэміі.

Вяршыняй расправы над нацыянальнай інтэлігенцыяй

(1930) стала справа аб "Саюзе вызвалення Беларусі" (СВБ),

па якой было арыштавана 108 лепшых прадстаўнікоў бела-

рускай інтэлігенцыі. У 1933 г. прадстаўніцтвам АДПУ па

БССР была "выкрыта" яшчэ адна "нацдэмаўская" арганіза-

цыя - "Беларускі нацыянальны цэнтр". Сярод вядомых сёння

другіх "спраў" - Працоўная сялянская партыя - беларускі

філіял (арыштавана 59 чалавек), Прампартыя - беларускі

філіял (30 чалавек), саюзнае бюро РСДРП - меншавікоў

(30 чалавек), Партыя вызвалення сялян (110 чалавек), а такса-

ма "контррэвалюцыйныя, шкодніцкія" арганізацыі амаль ва

ўсіх сферах народнай гаспадаркі: наркаматах земляробства,

360

аховы здароўя, асветы, трактарацэнтры, у галіне нарыхтоўкі

сельгаспрадуктаў, папяровай прамысловасці і інш.

Грамадзян Беларусі неабгрунтавана прыцягвалі да адказ-

насці як удзельнікаў антысавецкіх дыверсійна-тэрарыстыч-

ных, контррэвалюцыйных арганізацый, агентаў замежных

разведак, за антысавецкую агітацыю, за прыналежнасць да

антысавецкай групы, за распаўсюджванне контррэвалюцый-

ных чутак, як членаў сям'і "ворага народа" і г. д.

Па загаду з Цэнтра гэтымі справамі займаліся партыйныя і

савецкія органы БССР. У чэрвені 1937 г. на XVI з'ездзе Кам-

партыі Беларусі пытанне аб дзейнасці "ворагаў народа" было

галоўным. Першы сакратар В. Шаранговіч і іншыя прамоўцы

абвінавачвалі сваіх калег і сяброў у антысавецкай дзейнасці.

У выніку старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў застрэліўся ў

сваім кабінеце. А праз невялікі прамежак часу былі рэпрэсіра-

ваныя сам В. Шаранговіч і іншыя кіраўнікі мясцовых уладаў.

Усяго з 1917 да пачатку 50-х гадоў ахвярамі палітычных рэп-

рэсій сталі каля 600 тыс. грамадзян Беларусі. 3 іх звыш 240 тыс.

асуджаныя судовымі органамі ці пакараны рашэннямі несудовых

органаў ("двоек", "троек", асобых нарадаў, калегій АДПУ, НКУС і

інш.), каля 250 тыс. сялян рэпрэсіраваны ("раскулачаныя") у адмі-

ністрацыйным парадку, звыш 100 тысяч нашых суайчыннікаў

высланыя з тэрыторыі заходняй часгкі рэспублікі ў 1939-1941 гг.

і ў пасляваенныя гады (1944-1953). 3 лістапада 1917 па красавік

1953 гг. за "кошррэвалюцыйпыя злачынствы" да вышэйшай меры

пакарання было прыгаворана болей 35 тыс. чалавек. Найбольшы

пік палітычных рэпрэсій прыйшоўся на 1937-1938 гг. У 1935-

1940 гг. былі расстраляны больш за 28 тыс. нашых суайчыннікаў.

Хрушчоўская "адліга" сярэдзіны 50-х гадоў паклала пача-

так масавай рэабілітацыі ахвяр палітычных рэпрэсій. 3 па-

чатку 90-х гадоў у нашай дзяржаве пачала фарміравацца свая

заканадаўчая база па пытаннях рэабілітацыі. На яе аснове

праходзіць рэабілітацыя і забяспечваюцца правы беларускіх

грамадзян, пацярпелых у гады рэпрэсій. На пачатак 2001 г.,

у Рэспубліцы Беларусь было рэабілітавана звыш 200 тыс.

неабгрунтавана рэпрэсіраваных грамадзян.

361