Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ МЯ ЯНКІ КУПАЛЫ

г Г І С Т О Р Ы Я Б Е Л А Р У С І У

2 ЧАСТАКАХ

члоткл другля

ХІХ-ХХ стдгоддзі

КУРС ЛЕКЦЫЙ

Мінск

РІВШ БДУ

2002

УДК 94(476)(075.8)

ББК 63.3 (4Беи)

Г 5 \

Аўтарскі калектыў:

П.І. Брыгадзін (кіраўнік), У.Ф. Ладысеў,

П.І. Зялінскі, У.І. Адамушка, В.І. Ермаловіч, Ю.Л. Казакоў,

А.Г. Каханоўскі, А.У. Кузняцова, А.М. Лукашэвіч,

В.В. Пупа, С.М. Ходзін, В.А. Цяплова

Рэдакцыйная калегія:

П.І. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў, Л.В. Лойка, І.П. Крэнь,

Рэцэнзенты:

М. С. Сташкевіч - доктар гістарычных навук, прафесар,

дырэктар Інстытута гісторыі НАН Беларусі;

кафедра айчыннай і сусветнай гісторыі БДПУ імя М. Танка

Ржамендавана да друку рэдакцыйна-выдавецкім Савепюм

Белдзяржуніверсітэта

Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX XX стагоддзі: Курс лекцый /

Г 52 П.І. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў, П.І. Зялінскі і інш. - Мн.: РІВШ БДУ,

2002. - 656 с.

ISBN 985-6299-68-3 (ч. 2).

Курс лекцый адпавядае асноўнаму зместу вучэбнай праграмы па гісто-

рыі Беларусі для студэнтаў гістарычных факультэтаў ВНУ. Уяўляе ціка-

васць для выкладчыкаў тэхнікумаў і вучылішчаў, настаўнікаў школ, ліцэ-

яў, гімназій, а таксама аматараў айчыннай гісторыі.

УДК 94(476X075.8)

ББК 63.3 (4Бей)

ISBN 985-6299-68-3 (ч. 2)

УСТУП

Кніга, з якой шаноўныя чытачы маюць магчымасць пазна-

ёміцца, з'яўляецца другой часткай задуманага гісторыкамі

БДУ і ГрДУ вучэбнага выдання па айчыннай гісторыі. Пер-

шая частка курса лекцый выйшла ў свет у 2000 г. Яе аўта-

рамі былі гродзенскія вучоныя. Другая частка, аўтары якой -

навукоўцы Беларускага дзяржаўнага універсітэта, ахоплівае

падзеі новага і навейшага часу. Гэты перыяд еўрапейскай, і ў

тым ліку беларускай, гісторыі адзначаны глыбіннымі ўзру-

шэннямі, рэвалюцыямі, дзвюма сусветнымі войнамі, буйней-

шай тэхналагічнай аварыяй на Чарнобыльскай АЭС. Яны

пакінулі глыбокі адбітак на лёсе беларускага народа.

Адной з вызначальных асаблівасцяў гісторыі Беларусі гэта-

га перыяду з'яўляецца цесная сувязь з гістарычным лёсам рус-

кага народа, іншых народаў заходняга рэгіёна былой Ра-

сійскай імперыі. Складаныя праблемы фарміравання беларус-

кай нацыі, нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, эканаміч-

нага, сацыяльна-палітычнага і духоўнага развіцця беларуска-

га народа разглядаюцца з улікам навуковых распрацовак бе-

ларускіх гісторыкаў, дасягненняў расійскіх, польскіх вучоных.

Безумоўна, падрыхтаваны выкладчыкамі БДУ курс лек-

цый не можа вычарпаць увесь праграмны матэрыял па ай-.

чыннай гісторыі. Лекцыі з'яўляюцца толькі падмуркам для

далейшай паглыбленай працы студэнтаў над першакрыні-

цамі, манаграфічнай літаратурай, публіцыстыкай.

Будзем удзячны нашым чытачам за заўвагі і прапановы.

Рэдакцыйная калегія

ТЭМАІ

БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД АД ПАДЗЕЛАЎ РЭЧЫ

ПАСПАЛІТАЙ ДА БУРЖУАЗНЫХ РЭФОРМАЎ

(КАНЕЦ XVIII ст. - 1861 г.)

Гістарыяграфія, крыніцы. Вывучэнне гісторыі Беларусі

першай паловы XIX ст. пачынаецца ў другой палове гэтага

стагоддзя. Спрэчкі аб гістарычным месцы і лёсе Беларусі

асабліва абвастрыліся пасля паўстання 1863 г. Што ж такое

Беларусь? У чым яе гістарычная роля?

Гісторыкі М. Каяловіч, П. Бацюшкаў, П. Карнілаў і іншыя

звязвалі гістарычнае развіццё Беларусі з Расіяй. Прыхільнікі

іншага накірунку (Т. Грабоўскі, К. Скірмунт, С. Радзішэўскі і

інш.) у падзеях канца XVIII - першай паловы XIX стст.

бачылі толькі разбурэнне польскай дзяржаўнасці.

Першыя гістарычныя працы, у аснову якіх была пакладзе-

на "беларуская ідэя", з'явіліся ў пачатку XX ст. Яны былі

звязаны з імёнамі М. Доўнар-Запольскага і В. Ластоўскага.

Аднак сістэматычнае вывучэнне гісторыі Беларусі першай

паловы XIX ст. пачынаецца толькі пасля 1917 г., калі былі

адкрыты архівасховішчы і ў рукі гісторыкаў трапілі дакумен-

ты, якія дагэтуль не вывучаліся. Гэта была эпоха станаўлення

марксісцкай метадалогіі ў гісторыі, і многія беларускія гісто-

рыкі імкнуліся ёю авалодаць. Таму іх першыя даследаванні

па гісторыі Беларусі канца XVIII - пачатку XIX ст. былі

накіраваны на асвятленне сацыяльна-эканамічных і рэвалю-

цыйных праблем, заснаваных на марксісцкім разуменні гіста-

рычнага працэсу.

Сярод работ, якія былі напісаны ў гэты час, трэба адзна-

чыць даследаванні У. Ігнатоўскага "Кароткі нарыс гісторыі

Беларусі" (Мн., 1919), "Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пачатку

XX стагоддзя" (Мн., 1928), М. Доўнар-Запольскага 'Тісторыя

Беларусі" (Мн., 1994), А. Цвікевіча "Западно-русизм": Нарысы з

гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в."

(Мн., 1929). Акрамя названых аўтараў

гэты час публікава-

ліся даследаванні Ф. Турука, А. Смоліча, У. Пічэты, з'явіліся ў

друку публіцыстычныя матэрыялы А. Луцкевіча, Я. Лёсіка,

М. Гарэцкага і інш. Аднак ужо ў канцы 20-х гг. вывучэнне

гісторыі Беларусі ператвараецца ў спрошчанае тлумачэнне

гістарычных фактаў, падзей і працэсаў. Гэта было абумоўлена

новым палітычным курсам. 3 сярэдзіны 30-х гг. дагматызм ста-

новіцца метадалагічнай асновай развіцця навукі.

Але і ў гэты час у беларускай гістарыяграфіі з'яўляюцца

высокапрафесійныя працы. Сярод іх - манаграфія К. Керна-

жыцкага "Гаспадарка прыгоннікаў на Беларусі ў канцы

XVIII - першай палове XIX етст." (Мн., 1935).

Новы перыяд гістарычнай навукі пачаўся ў другой палове

50-х і працягваўся да канца 80-х гг. У гэты час беларускія

гісторыкі асаблівае значэнне надавалі вывучэнню пытанняў

сацыяльна-эканамічнага жыцця, фарміраванню буржуазнага

грамадства, развіццю грамадска-палітычнага і рэвалюцый-

нага руху. Былі надрукаваны кнігі М. Улашчыка "Предпо

сылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной

Белоруссии", В. Чапко "Сельское хозяйство Белоруссии в пер

вой половине XIX в." і "Города Белоруссии в первой полови

не XIX века", М. Болбаса "Развитие промышленности Бело

руссии (1795-1861 гг.)", А. Лютага "Социально-экономичес-•

кое развитие городов в Белоруссии в конце XVIII - первой

половине XIX вв.", Е. Карнейчыка "Белорусский народ в

Отечественной войне 1812 г.", С. Букчына "К мечам рвану

лись наши руки" і інш. Былі выдадзены значныя публікацыі

па гісторыі грамадска-палітычнай думкі і культуры Беларусі.

Сярод іх трэба назваць работы Э. Дарашэвіча "Философия

эпохи Просвещения в Белоруссии", Н. Махнач "Идейная борь

ба в Белоруссии в 30-40 гг. XIX в.", "От просвещения к

революционному демократизму" і "Общественно-политичес

кая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в.", А. Маль-

дзіса "Падарожжа ў XIX ст.", Л. Дробава "Живопись Бело

руссии XIX - начала XX вв.".

Этапнымі ў распрацоўцы праблем першай паловы XIX ст.

сталі абагульняючыя працы па гісторыі Беларусі. Найболын

значнымі сярод іх з'яўляліся першы том шматтомнай "Гісторыі

Беларускай ССР" і аднатомная "История Белорусской ССР".

Нават пры некаторай метадалагічнай абмежаванасці вартас-

цю гэтых даследаванняў з'яўляецца вялікі фактычны матэры-

ял, які не згубіў сваёй каштоўнасці да сённяшняга часу.

Новы перыяд у асэнсаванні гістарычнага мінулага Бела-

русі пачаўся ў 90-я гг. XX ст. Ён звязаны з прынцыпова

новымі падыходамі да вывучэння айчыннай гісторыі. Па-

раўнальны аналіз сацыяльна-эканамічнага, палітычнага,

канфесіянальнага і культурнага жыцця Беларусі першай па

ловы XIX ст., заснаваны на шырокім выкарыстанні разна-

стайных крыніц, быў пакладзены ў аснову даследаванняў

С. Марозавай, С. Куль-Сяльверставай, В. Шведа, У. Сосны і

інш. Спробай стварэння абагульняючага курса гісторыі Бе-

ларусі з'явіліся "Нарысы гісторыі Беларусі". Ч. I (Мн., 1994).

Ч. 2 (Мн., 1995).

Гісторыя Беларусі канца XVIII - пачатку XX ст. вывуча-

ецца на падставе дадзеных разнастайных гістарычных

крыніц.

Першую групу гістарычных крыніц складаюць матэрыялы

заканадаўства. Гэта законы, маніфесты, палажэнні, указы

ўрада, якія дазваляюць прасачыць палітыку ўрада на тэрыто-

рыі Беларусі. Асноўнай публікацыяй крыніц заканадаўчага

характару з'яўляецца першы і другі збор законаў Расійскай

імгіерыі, які ўключае заканадаўчыя акты, надрукаваныя ў

першай палове XIX ст. Другой універсальнай крыніцай з'яў-

ляецца звод дакументаў Расійскай імперыі. Звод уключаў

толькі дзеючыя законы, якія змешчаны не ў храналагічным, а

ў сістэматычным парадку.

Побач з агульнаімперскімі зводаміна тэрыторыі Беларусі

дзейнічалі і зводы мясцовых узаконенняў "Статут Великого

Княжества Литовского", "Положение о дворянах Западных

губерний, которые по достижении 18 лет поступают в воен

ную службу на основании высочайшего указа 21 апреля

1852 г.", "Правила для составления, предъявления и утверж

дения люстрационных актов по казенным селениям и мес-

течкам в губерниях: Виленской, Витебской..., Гродненской...,

Минской, Могилёвской..." і інш. Матэрыялы заканадаўства

па Беларусі апублікаваны С.Ф. Рубінштэйнам у "Хроноло

гическом указателе указов и правительственных распоряже

ний по губерниям Западной России, Белоруссии и Малорос

сии за 240 лет с 1652 по 1892 гг.".

Значнай групай гістарычных крыніц з'яўляюцца афіцый-

ныя дакументальныя матэрыялы дзяржаўных устаноў, без

прыцягнення якіх немагчыма вывучэнне ніводнага пытання

гісторыі Беларусі першай паловы XIX ст. Гэтыя матэрыялы

разнастайныя як па сваёй форме, так і па зместу. Сярод

крыніц гэтай групы найвялікшае значэнне маюць матэрыялы

Камітэта па справах заходніх губерняў, справаздачы грама-

дзянскіх губернатараў і генерал-губернатараў беларускіх гу-

берняў, дакументацыя дзяржаўных устаноў. Некаторыя з

крыніц гэтага тыпу апублікаваны, але большая частка захоў-

ваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь у

Мінску, Беларускім дзяржаўным гістарычным архіве ў Грод-

не, Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы ў Вільні.

Вялікая колькасць звестак аб сацыяльна-эканамічнай

гісторыі Беларусі змяшчаецца ў эканоміка-геаграфічных і

статыстычных апісаннях. Па характару і структуры гэта да-

волі стракатая група крыніц, аб'яднаная па паходжанню і

тэматыцы. Сярод іх эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя

апісанні (інвентары памешчыцкіх маёнткаў, ваенна-тапагра-

фічныя апісанні). 3 апублікаваных такіх крыніц можна на-

зваць "Записки путешествия по Западным провинциям Рос

сийского государства, или минералогические, хозяйственные

и другие примечания, учиненные во время проезда через оные

в 1802 году академиком Василием Севергиным", "Военно-

стат стическое обозрение Российской империи. Гродненская

губерния" Калмберга і інш.

Пры вывучэнні гісторыі Беларусі новага часу вялікае зна-

чэнне набываюць статыстычныя крыніцы. Да іх адносяцца

спісы фабрык і заводаў, табліцы па гаспадарчаму і грамад-

скаму ўладкаванню гарадоў, адрас-календары і інш.

Асобную групу крыніц асабістага паходжання прадстаўля-

юць мемуары і дзённікі. Мемуарная літаратура XIX ст. адроз-

ніваецца разнасгайнасцю і адлюстроўвае шырокі спектр сацы-

яльна-эканамічнага, грамадска-палітычнага, рэлігійнага, куль-

турнага жыцця Беларусі. Часта яны з'яўляюцца адзіным свед-

чаннем, якое дае ўяўленне аб той ці іншай падзеі або факце.

Урадавую палітыку на тэррыторыі Беларусі адлюстроўва-

юць, напрыклад, успаміны кн. А. Чартарыйскага, загііскі

віленскага генерал-губернатара Ф.Я. Мірковіча, чыноўніка

Г. Дабрыніна, селяніна Я. Чабодзькі, мітрапаліта Іосіфа Ся-

машкі. Для вывучэння гісторыі грамадска-палітычнага руху

сур'ёзнай падмогай з'яўляюцца запіскі ўдзельнікаў руху дзе-

кабрыстаў, польскага нацыянальнага паўстання, тайных сту-

дэнцкіх арганізацый, якія існавалі пры Віленскім універсітэ-

це. Значная колькасць мемуарнай літаратуры прысвечана

вайне 1812 года. Да гэтай самай групы крыніц далучаюцца

эпісталярныя лісты, якія істотна дапаўняюць звесткі аб гра-

мадска-палітычным і культурным жыцці Беларусі. Вялікую

цікавасць сярод іх прадстаўляе карэспандэнцыя ўдзельнікаў

таварыстваў філарэтаў і філаматаў, перапіска дзекабрыстаў.

Шматлікую групу гістарычных крыніц утвараюць літара-

турныя і публіцыстычныя творы. Развіваючыся ў цеснай су-

вяз! з грамадскім жыццём, адчуваючы на сабе ўплыў часу,

яны з'яўляюцца сгіецыфічнай формай выяўлення духоўнага

жыцця грамадства. Літаратура першай паловы XIX ст. прад-

стаўлена творчасцю А. Міцкевіча, Я. Чачота, А. Вярыгі-

Дарэўскага, У. Сыракомлі, В. Дуніна-Марцінкевіча, публіцы-

стыкай П. Шпілеўскага і інш.

У перыяд новага часу беларускай гісторыі важнае значэн-

не набывае перыядычны друк, які становіцца моцным срод-

кам арганізацыі грамадскага ўсведамлення. Першая палова

XIX ст. была прадстаўлена "Виленским вестником", гу-

бернскімі і епархіяльнымі "Ведомостями", якія насілі афіцый-

ны характар. Аднак перыядычныя выданні часта выходзілі за

рамкі афіцыёза, калі яны публікавалі разнастайны матэрыял

па этнаграфіі, краязнаўству, археалогіі Беларусі.

Своеасаблівай групай крыніц па гісторыі культуры Бела-

русі з'яўляюцца творы мастацтва першай паловы XIX ст.

Створаныя мастакамі, дойлідамі, скульптарамі, яны сведчаць

не толькі аб высокім майстэрскім узроўні іх аўтараў, але і аб

духоўным жыцці беларускага грамадства таго часу. Першыя

найбольш поўныя зборы мастацкіх твораў Беларусі былі зроб-

лены Л. Дробавым і В. Чантурыяй. У цяперашні час гэта

праца працягваецца і аўтары публікуюць разнастайныя аль-

бомы - каталогі мастацтва Беларусі.

У дарэформенны перыяд з'явіліся навуковыя і вучэбныя

выданні дакументаў па гісторыі Беларусі з'явіліся ў першай

палове XIX стагоддзя. Гэтай працай займаліся Віленская,

Пецярбургская археаграфічныя камісіі і іншыя ўстановы. У

савецкі час зроблены публікацыі некалькіх цікавых зборні-

каў дакументаў. Сярод іх трэба вылучыць "Матэрыялы па

гісторыі мануфактуры Беларусі ў часы распаду феадалізму",

"Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі (1772-1903 гг.)",

"Беларусь у эпоху феадалізму" і іншыя.