Ахметова Ш.К., Толпеко И.В., Томилов Н.А. (отв. ред.) Казахи России: история и современность

Подождите немного. Документ загружается.

Шарық өзенінде – қош-қулы, бəйімбет руы; Алакөл көлінде –

сарқаған руы. Кілшақты өзені жəне Қарабұлақта – қошқар руы;

Терісбұтақ өзенінде – жалан руы. Қымшақты өзенінде – торғай руы.

Бабық өзенінде – бектіауыл руы; Аққанбұлақ өзенінде – аман, аққан

рулары.

Қотыркөл болысы 8 əкімшілік ауыл шарашылықтарын

біріктіріп, рулар келесідей орналасты: Қызылшілікте – абыз руы;

Баймырза өзені жəне Берлі көлінде – берді ру

ы; Қо

жагүлде – бертіс

руы; Бекбауыл, өзені бойында жəне Қызылағашта – кенжеғара руы;

Бесағаш жəне Қаражар көлінде – берде руы; Ақтөбе, Қара-томар

сағаларында – сұйыққара руы; Торайғыр, Шалқар көлдері маңында

жəне Қарабұлақ сағасында – елтоқ руы; Қызыл-ағаш, Таскешуде –

бабақ руы; Дөңгелек көлде жəне Бұлақ көлі жағасында тұйғын руы;

Қопакөл, Тереңшат сағасында – уəлихан руы; Жыланды, Шабаққ

ола

көлдерінде – аққиік руы; Өзен, Айғай өзендері жағалауында қадыр

руы. Қотыркөл болысының аумағына патша үкіметі ақсары руын Ке-

несары көтерілісі кезінде орналастырған болатын. Олардың жазғы

тұрақтары Зеренді болысының құнарлы аумағында орналасты

Қарауыл руының қысқы тұрақтары Зеренді болысының

шығысындағы шығыс жəне солтүстік бөліктерінде, сондай-ақ Шалқар

жəне Мезгіл болыстарында, жазғы тұрақтары Зеренді жəне Жылалды

болыстарында орналасты. Уездің Зеренді болысы 12 əкімшілік ауыл-

ды біріктіріп, ондағы рулар келесі қысқы тұрақтарда: Кілшақты

өзенінде – бабас, сəрке рулары; Қошқар көлінде – қайайдар руы;

Шұнқыр көлде – дүйсен руы; Сарықамыс көлінде – майл

руы;

Кішкене-көлде – құдайсүғұт руы; Сарнұлдақ көлінде – мəмбет руы;

Бірғыз көлінде – итқары руы; Қарағайлы көлінде – бақы руы;

Айдабұл көлі жəне Жақсымбек өзені бойында – көмекей руы;

Арықбалық көлі маңында – долбы руы; Сар-көлде – жанатуған руы;

Қарасу, Кішкене-тоқты жəне Тоқты-көл көлдерінде – байқошыр руы;

Ащыкөл көлінде, Шад, Үмбет жəне Қараағаш өзендері

нде –қанай

ру

ы; Жалпақта жəне Арғалы өзенінде – қуандық руы; Шолақбұлақта

жəне Сарым-салты өзенінде – малай руы; Күнку көлде – бөкей руы;

Аршалы өзенінде – қарауыл руы. Дөңгелек-шақай жəне Ашасалған

өзендерінде – қасқа руы; Қосқарағай көлінде – сəбике руы орналасты.

Уездің Шалқар болысы 7 əкімшілік ауылды біріктіріп, ондағы

рулар келесі қысқы тұрақтарда орналасты: Тереңкөлде – найзабек руы;

Тастемі

көлінде – тайрыберді руы; Ес-мырза, Қылышкөл маңында –

қарақозы руы; Қыңдық-көлде – қаракесек руы; Ақсу, Түсбас

көлдерінде – көбей руы; Қамысты өзенінде – шағыр, шуаш, көшүй

рулары; Жарқын көлде – қожым руы; Шақшақ көлде – көлдей руы.

Мезгіл болысы 6 əкімшілік ауылды біріктіріп, рулар келесі

қысқы тұрақтарда орналасты: Таудықшатыр көлінде – дерібсалы

руы; Шуат-Қонған көлінде – жансакөл руы; Баят-қонғанда – ақберді

руы; Кішкенекөл, Сарөлен көлдерінде – үрістем руы; Аяқбұлақ

сағасында – бердібек руы; Қарабұзғанда – көрже ру

ы; Қошкөл

көлінде –

шақаман руы; Баратай көлінде – малы жəне алма рулары;

Қарабұлақ сағасында – шотан руы; Есіргел өзені маңында – аблай

руы; Қамыстыда – көбей руы; Түйебас көлінде жəне Көтбаста – төре

руы қоныстанды

Келесі Айыртау болысы 11 əкімшілік ауылды біріктіріп, рулар

келесі қысқы тұрақтарда: Есіл өзені жағалауында – самай, сарыбел,

қангелді, жаматай, көшей, тлеке, есеке, жəнібек, қарабай-тұяқ,

сəмбет, тлеумбет, марқам рулары; Уақ-Қамыш, Тереңкөл көлдерінде

– сары руы; Таранкөл көлінде – есенгелді руы; Кішкенекөлде –

андагүл руы; Бірлік өзені маңында – қошқұлы, күлметен рулары;

Зоркөлде – ораз руы; Суллыкөлде – уəлих

ан жəне қо

шқұлы рулары;

Сарыөзек өзенінде – байжа руы орналасты.

Солтүстік Қазақстан аймағына қарасты Семей облысының

Павлодар уезінде қоныстанған рулардың басым көпшілігі Арғын

тайпасының тармағынан тарағандар жəне кейбір бөліктері Қыпшақ

пен Найман ру өкілдері. Қыпшақтар осы өңірдің солтүстігінде Ертіс

өзенінің оң жақ жəне сол жақ жағалаудағы кішігірім жерде

тұрақтанған, ал Наймандар аймақтың кез келген жерінде

басқарулард

ң арасында жеке ауыл болып кездеседі. Аймақтың

қалған бөлігінде арғындар орналасты. Олар бірнеше тармаққа, яғни,

мейрам, бəсентиін, қанжығалы тектері мен уақ, керей болып бөлінеді.

Шет-шеттен көшіп келген ру-тайпалары бір тұтас болып, белгілі бір

аумақты ғана мекендеген. Əр рудың тармақтары бір аумақта үлкен

тармақ болып бірге орн

аласып, басқа

тектермен араласпай

шоғырланып қоныстанған.

Ақбеттау жəне Далба болыстарында сүйіндіктер айдаболдың 7

ұлынан тарайды. Атақты Олжабай батыр шыққан айдаболдың тегі ең

шұрайлы Баянауыл жəне Далба таулы бөліктерінде орналасқан.

Ақкелі жəне Баянауыл болыстарында Құлболды мен

Сүйіндіктің асырап алған баласы Қаржас тегінің ұрпақтары

қоныстанған. Құлболдының 5 ұрпақтары Тілеуімбет, Наурыз, Ақыл,

Сексен жəне Данияр Түркістаннан қоныс аудары

п Қызылтау

бөктеріне көшіп келеді. Бұл жерде керей, уақ жəне қарұл тектерімен

қатар қоныстанады. Арғындар Қызылтауға келген соң, керей, уақ,

қарауылдар өз руластарына қосылуға шығысқа қарай ығысады. Ай-

дабол жəне құлболды рулары Баянауыл, Далба жəне Қызылтау тау-

ларында қыстау орнатып, солтүстікке қарай Көкше өңіріне жайылымға

көшіп отырған. Өсы өңірдегі жайылым көлін Айдаболдың атақты биі

Тора

йғы

рдың құрметіне «Торайғыр көлі» деп атаған.

Қаламола болысында қоныстанған рулар Қозған тегі Бегендік

тегінен тарайды. Олар бұл жерлерге XVIII ғ. алғашқы жартысында

айдабол, қаржас, құлболды, тұлпар, ақбура ру тармақтарымен қатар

орналасқан.

Атағозы болысында Орманшы тегінің ұрпақтары қоныс тепкен.

Ақкөл жəне Шақшан болыстарында қанжығалы тегі өмір сүрді.

Ақкөл қазақтары Ертіс өзеніне қарай Песчаны

й поселкесіне қарама-

қарсы жерлерге жайылымға шығып отырды. Осылайша, қанжығалы

рулары Павлодардың оңтүстігіне келіп, Баянауыл тауларының

шығыс бөктеріне, қалған бөлігі Ақкөл болысына қарай қоныстанған.

XIX ғ. басында бəсентиіннің сəмек, бəйімбет жəне күшік

тектері Ертіс өзенін кесіп өткен болатын. 1802 ж. Бəсентиін сұлтаны

Шаншар Сұлтанмəмбетке орыс əкімшілігі Жəміш пен Подстепной

поселкелерінің арасындағы жерді, яғни Ма

ралды бо

лысын сыилыққа

тарту етеді. Бəсентиіндерден кейін Павлодар өңірінің оңтүстік ауыл

аумағына қазіргі Ақкелі, Ақбеттау, Баянауыл, Қызылтау, Атақозы

жəне Қарамола болыстарының жеріне сүйіндік пен бегендік рулары

келді. Сүйіндік, бегендіктермен қатар Ақкөл жəне Шақшан болысын

құрайтын Ертіс өзені мен Баянауыл таулары арасындағы жерлерге

Бəсентиін мен бегендік-сүйіндік тектерінің арасына қаңжығалылар

орн

аласад

ы.

Қызылтау жəне Ұрық болыстарына қыпшақтар, Қызылағаш

жəне Тереңкөл болыстарына керейлер жəне уақтар батыс өңірден

қоныс тепкен. Ұрық жəне Қызылағаш болыстарында XIX ғ. бастап əр

түрлі ру тектері ішіндегі ең ірісі қыпшақтар жəне бəсентиіннің

кішігірім тектері қоныстана бастаған. Бұған дейін олар Ертіс бойын-

да тұрған. Ол жерлерде қазірде бұл тектің ұрпақтары тұрып жа

тыр.

Тере

ңкөл болысында уақтың ірі абырай, əжібек, шоға тектері

кейін оларға құдайберді тегінің керейлері орналасты. Кейбіреулері

Қызылағашта да кездеседі. Сондай-ақ, керейлер, оның ішінде

құдайберді, арғындардың қанжығалы, төре мен төленгіттер де осы

жерде орналасқан

XIX ғ. соңында зерттеуші ғалым А.И. Добросмыслов Торғай

облысын негізінен Орта жəне Кіші жүздің руларды орналасқандығы

жайлы айтады

. Оның деректері бойынша Торғай облысында

негізінен Орта жүздің арғын тектілері апай, айдерке, сүйіндік,

қараман, жолдыбай, түлек рулары, қыпшақ тектілері қарабалық,

күлдене, танабұға, ұзын, бұлтүн, торыайғыр рулары. Кіші жүздің

əлімұлы тармағынан тараған қаракесек, төртқара, шөмекей, кете,

шекті рулары, жетіру тектілері кереит, кердері, табын, телеу,

жағалбайлы рулары, Байұлы тектілері алаша, жаппас, алтын, шеркеш

ру

лары тұр

ды.

1899 ж. деректері бойынша Торғай облысының Қостанай

уезінің аумағында 14 қазақ болысы есепке алынды. Уезде

қазақтардың бес ірі ру бірлестіктері өмір сүрді. Олар: Орта жүздің

арғын, керей жəне қыпшақ рулары. Кіші жүздің жағалбайлы жəне

жаппас рулары. Орта жүз ру бірлестіктері негізінен уездің солтүстік

бөлігінде орналасты. Кіші жүздің жағалбайлы руы уездің Жетіқара

жəне Қумақ болыстарынд

, жаппас руы Бестөбеде орналасты.

1899 ж. 25 қарашадағы Қостанай уезінің бастығының Торғай

болысының Əскери Губернаторына жазған рапортында рулардың

орналасуы төмендегідей көрсетілген

. Олар: Аман-Қарағай болысын-

да (арғындардың – 1892, қыпшақтар – 100, төленгүттер – 70,

сұлтандар – 30, керейлер – 25 киіз үй отбасыларымен); Арақарағай

болысында (қыпшақтардың – 1938, жаппас руы – 152, телеу руы –

19); Убаған болысында (арғындар – 876 киіз үй отбасыларымен);

Қыңарал болысында (қыпшақтар – 1437, төленгүттер – 50, сұлтан

руы – 40, жаппас руы – 25, табын руы – 10); Дамбар болысында

(қыпшақтар – 1412, жаппастар – 53, жағалбайлылар – 51); Мендіқара

болысында (керейлер – 1721, сұлтандар – 6); Шұбар болысында

(қыпшақтар – 2224, жаппастар – 400, телеулер – 18, арғ

ндар – 15,

ходжындар – 15, табындар – 4); Қарабалық болысында (қыпшақтар –

933, жаппастар – 240, табындар – 28, сұлтандар – 1); Сарой болысын-

да (қыпшақтар – 1200, жаппастар – 400, табындар – 34, алтын руы –

30, арғындар – 25); Бестөбе болысында (жаппастар – 643, телеулер –

292, керейлер – 13, арғындар – 6, сұлтан руы – 2); Жетіғара болысын-

да (жағалбайлылар – 1983 киіз үй отбасыларымен); Жылқуар болы-

сында (жағалбайлылар – 1379); Қумақ болысында (жағалбайлылар –

1294, сұлтандар – 19); Сүйіндік болысында (жағалбайлылар – 1183,

қыпшақтар – 4).

Сөйтіп, Солтүстік Қазақстанда осындай ру топтарының қатар

қоныстанып тұрақтануы алғашқы қазақ қоғамдастығының негізі бо-

латын. Жалпы алғанда аймақ уезінің болыстары бірнеше ауылдардан

құрылды. Яғни, шаруашылық ауылдары, ауыл қыстаулары деп атал-

ды. Жыл бойы ру тектерінде көктеу мен күзеу үшін де жерлері бо-

лып, жаз айында жайлауға ешқандай тектерге бөлінбей бүкіл ру бо-

лып көшетін болды. Əр ауылды ақсақалдар б

сқарып, олар өз

ауылдарының мүделерін қорғап беделді болып отырды.

____________________

XIX ғасыр аяғы мен XIX ғ. алғашқы жартысындағы Қазақстанның сая-

си құрылымы. Алма-Ата, 1960. Б. 153–156.

Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработан-

ные экспедицией по исследованию степных областей. СПб., 1907. Т. 3. С. 308.

Карта «Расселение казахских племен в XIX – начале XX в.» // Мука-

нов М.С. Этническая территория казахов в XIX – начале XX вв. Алма-Ата,

1991. С. 63.

Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение каза-

хов (конец XIX – начало ХХ вв.). Алма-Ата, 1968. С. 194.

Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разрабо-

танные экспедицией по исследованию степных областей. Акмолинская об-

ласть, Петропавловский уезд. Чернигов, 1908. Т. 12. С. 245.

Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разрабо-

танные экспедицией по исследованию степных областей. Воронеж, 1903.

Т. 4.: Семипалатинская область, Павлодарский уезд. С. 4–9.

Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург,

1895. С. 307–308.

ҚРОММ. 25-қор. 1-тізбе. 1496-іс. 57–61-пп.

*А.А. Айтмухамбетов

Казахстан, Костанай, государственный университет

им. А. Байтурсынова

ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КАЗАХСКИХ

ЮРИСТОВ В СИБИРИ (КОНЕЦ ХІХ – НАЧАЛО ХХ ВЕКОВ)

Административно-территориальные и правовые реформы пе-

риода ХІХ в. на территории Степного края способствовали формиро-

ванию группы казахских юристов. Большинство казахских юристов

получили юридическое образование в Санкт-Петербургском и Казан-

ском университетах. Определенная часть специалистов обучалась в

Томском университете.

Стартовые условия профессионального становления казахских

правоведов разнились. В период производственной деятельности

именно юристы, сконцентрированные в городских учреждениях, с

учетом особенностей воспитания, квалификации и образования,

трансформировались в наиболее сплоченную корпоративную органи-

зацию на фоне взаимной комплиментарности, деловых качеств и об-

щих задач. Точкой п

ритяжения вчерашних студентов оставался Омск

– важный административный центр Сибири и Степного края. Казах-

ские выпускники средних учебных заведений предпочитали неболь-

шие уездные города и волостные станы, то есть районы с наимень-

шим уровнем конкуренции. Данное обстоятельство снижало степень

социального дискомфорта. По всей видимости, юристы имели гораз-

до больше шансов на успех при п

добном алгоритме действий. При

этом губернский город Омск акцентировался ими как важный карь-

ерный успех.

Согласно архивной документации большинство казахских вы-

пускников возвращались в исходный ареал территориального прожи-

вания. Незначительная часть специалистов свою производственную

деятельность начала в Сибири. Данная тенденция была характерна

также для казахских медиков, ветеринаров, педагогов и чиновников

все

х ур

овней. Очевидно, перемещение образованных казахов в вос-

точные провинции сулило определенный карьерный рост и дальней-

шую возможность их развития. Примечательно, что большинство

казахских правоведов были знакомы еще в студенческий период.

В Омске начал свою трудовую деятельность в звании младшего

кандидата на судебную должность Айдархан Турлубаев. В 1902 г.

Турлубаев приказом ста

шего председателя Омской судебной палаты

назначается на судебную должность при Омской судебной палате

Вскоре он был командирован исполняющим вакантную должность

помощника секретаря палаты. В данной должности Турлубаев состо-

ял с 1 апреля 1903 по 1 декабря 1904 гг. Впоследствии, согласно

прошения, он командируется в звании старшего кандидата на судеб-

ные должности в распоряжение председателя Тобольского окружно-

го суда

. Из документа явствует повышение в звании исследуемой

личности. По документации российских служащих, в том числе и

казахов, отчетливо прослеживается возможность их карьерного роста

в случае перевода в восточные, наименее освоенные регионы.

По увольнении Турлубаева исполняющим должность помощ-

ника секретаря гражданского департамента Омской судебной палаты

назначается Якуп Акпаев. Ранее он был помощником секретаря То-

больского окружного суда

. Горизонтальное перемещение преуспе-

вающих специалистов носило синхронный характер. Официальная

мотивация связана с иерархическим повышением. Личные связи как

фактор взаимопомощи продолжали действовать в среде казахских

служащих. При незначительной плотности населения впечатляет аре-

ал территории воздействия. Таковой являлась цена будущей перспек-

тивы. Властями учитывалась этническая мозаичность населения, что

предопределило востребованность Турлубаева. Позже Турлубаев фи-

гу

риру

ет в числе «лиц свободных профессий». С 1912 г. он работает

мировым участковым судьей при Акмолинской области. В 1916 г.

известен как присяжный поверенный

. Позже Турлубаев состоял при

Томском окружном суде в качестве участкового мирового судьи. Су-

дебные обязанности он исполнял на 2 участке г. Каинска Каинского

уезда. В сферу деятельности Турлубаева входили г. Каинск, станция

Каинск, поселок при станции, а также Нижнее-Каинская, Казанская,

Ново-Ярковская, Булатовская, Верхне-Игинская, Каинская волости,

линия железной дороги и и

нородческие аулы

В Томске в данный период известность приобретал Джиганшах

Досмухамедов, который работал товарищем прокурора в Прокурор-

ском надзоре

. Обязанности присяжного поверенного в данной об-

ласти выполнял Раимжан Марсеков. В начале своей карьеры Марсе-

ков был младшим кандидатом на должности при Семипалатинском

окружном суде. В 1904 г. Марсеков, будучи кандидатом на судебную

должность при Омской судебной палате, был командирован к миро-

вому судье 1 участка Омского уезда с целью ознакомления с доку-

ментац

ией

Примечателен послужной список Абдуллы Темирова. Произ-

водственную карьеру он начал с судебного следователя при Уфим-

ской палате уголовного и гражданского суда, а через непродолжи-

тельное время стал заведующим временного участка Бирского уезда.

На рубеже ХІХ–ХХ вв. Темиров действовал в качестве помощника

мирового судьи в округе Сыр-Дарьинского областного суда. Вскоре

он по

лучи

л назначение на судебную должность в Чимкентском уезде.

В дальнейшем его карьера продолжилась в Ташкентском окружном

суде. В начале ХХ в. он назначается членом Уфимского окружного

суда. В 1905 г. Темиров переводится в Тобольский окружной суд.

Тогда же он стал надворным советником со старшинством. Через

некоторое время Темиров получил звание коллежского асессора, а

впоследствии – статского советника. Проживая в Тобольске, Темиров

возглавлял местное общество мусульман-прогрессистов

Проблема профессиональной деятельности казахских юристов

конца ХІХ – начала ХХ вв. представляет значительный интерес для

исследователей и ждет своего изучения.

___________________

Акмол. обл. ведомости. 1902. № 2. С. 1.

Акмол. обл. ведомости. Омск. 1904. № 48. С. 2.

Акмол. обл. ведомости. 1904. № 51. С. 1.

Памятная книжка Акмолинской области на 1916 г. Омск, 1916. С. 91

Памятная книжка Томской губернии на 1915 г. Томск, 1915. С. 108.

Памятная книжка Томской губернии на 1915 г. С. 109.

Памятная книжка Тобольской губернии на 1914 г. Тобольск, 1914.

С. 62.

*Б.Б. Алимбаева

Россия, Оренбург, государственный аграрный университет

АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ УПРАВЛЕНИЕ

КАЗАХАМИ ОРЕНБУРГСКОГО ВЕДОМСТВА

В ХVIII–ХIХ ВЕКАХ

Включение казахов в российское пространство началось в

1730-х гг. и продолжалось до середины XIX в. Младший жуз и не-

большая часть Среднего были подчинены ведению начальства Орен-

бургской губернии (и получили официальное название оренбургских

казахов), а остальные – подчинялись начальству Сибирской губернии

(соответственно были названы сибирскими)

. С момента вступления

казахов в российское подданство в Оренбургском крае были созданы

органы управления и регулирования отношений с населением Казах-

ской Степи. С 1730-х гг. до 1782 г. управление осуществлялось

Оренбургской губернской канцелярией, затем – Пограничной экспе-

дицией, которая в 1799 г. была преобразована в Пограничную комис-

сию, а в 1859 г. – в Областное правление оренбург

ск

ими казахами.

Территория Оренбургской губернии в рассматриваемый период

постоянно изменялась. В 1740–1780-е гг. это была Оренбургская гу-

берния с административным центром в г. Оренбурге, в состав кото-

рой вошли все приграничные населённые пункты и крепости, подчи-

нённые Оренбургской экспедиции, также Уфимская и Исетская про-

винции, земельные территории яицких казаков, ставропольских кал-

мыков и кочевавших вблизи казахов.

После Крестьянской войны под предводительством Е.И. Пуга-

чёва, в которой принимали участие и не

усские народы России, пра-

вительство предприняло ряд реформ, в частности, было образовано

Уфимское наместничество, состоявшее из двух областей – Уфимской

и Оренбургской, с центром в Уфе

. Новое административно-террито-

риальное деление необходимо было для удобства сбора налогов и над-

зора за народом. На основании «Учреждения о губерниях» (1775 г.)

губернаторы имели практически неограниченные права, свою канце-

лярию. Также было создано губернское правление как административ-

ный орган, но вместе с тем тесно связанный с судопроизводством

В связи с упразднением бывшей Губернской канцелярии и об-

разованием Уфимского наместничества и Оренбургской области в

1782 г. была образована Оренбургская экспедиция пограничных дел.

Она являлась военно-административным органом, осуществлявшим

государственную политику в Казахской Степи, занималась решением

земельных споров между прилинейными жителями и казахами, во-

просами освобождения российских подданных из плена, уго

ловными

делами

в отношении казахов, просвещением казахских детей, строи-

тельством мечетей. Первым руководителем Экспедиции назначили

генерала-поручика Акима Ивановича Апухтина, исполнявшего

должность уфимского и симбирского губернатора

. При экспедиции

создали Пограничный суд для разбора судебных дел между казахами

и пограничными жителями. Он состоял из председателя – обер-

коменданта, двух судей – офицеров, 2 купцов, 2 казённых поселян,

1 султана и 6 казахских старшин

В состав Пограничного суда в первое трёхлетие (1786–1788 гг.)

входили секунд-майор Иван Капустин, старшина Козьма Бородин,

сотник Фёдор Аксютин, казахские старшины Базарбай Худайберге-

нов из рода Алим-Улы, Беккайдар Янабаев (Бай-Улы), Аргынбай Ча-

кабаев (Жетыру), а также Рахманберда Култумин, Ярмухаммет Уся-

нов, Калбай Ярашев; мещанские и сельский заседатели Амирмукким

Амирбаев, Сейфулла Салеев, Зямгур Абдусалемов

. В суде рассмат-

ривались взаимные претензии пограничных жителей и казахов (кра-

жа скота, потрава полей). В первые годы члены суда, разбирая об-

стоятельства дела, выезжали на место, опрашивали потерпевших и

обвиняемых, возможных свидетелей, а затем принимали решение о

наказании виновной стороны и удовлетворении пострадавшей

. В

1799 г. в связи с образованием Пограничной комиссии, экспедиция и

суд были упразднены.

По инициативе симбирского и уфимского генерал-губернатора

О.А. Игельстрома в ноябре 1787 г. учредили расправы, по одной в

каждом роду Младшего жуза: алимулимском, байулинском, семи-

родском. На их содержание назначили по 4400 руб. ежегодно и по

161 четверти хлеба. В состав ра

сп

равы входили председатель, два

члена из родовых старшин, письмоводитель из мулл. Дела в расправе

должны были решаться коллегиально, поэтому они должны были

съезжаться в назначенное место. Но ни председатель, ни избранные

родовые старшины не утруждали себя заседаниями. Рассмотрением

дел занимались муллы. Нововведение Игельстрома пришлось не по

нраву султанам линии хана Абулх

ира, сыновьям и братьям Нурали-

хана, чья власть оказалась ограниченной. Недовольство вылилось в

беспорядки: в Казахской Степи начались междоусобицы, также акти-

визировались набеги на русские приграничные селения. Несмотря на

это генерал-губернатор предлагал разделить территорию Младшего

жуза на 6 частей и в каждой учредить по расправе, а над всеми по-

ставить главное упр

вление. Государственный Совет не поддержал

реформу Игельстрома из-за усложнения международной обстановки.

В связи с этим Бухара призывала поднять оружие против России и

поддержать Турцию

. В 1804 г. расправы упразднили «…яко ненуж-

ные и никогда на самом деле не существовавшие…». Средства, на-

значенные на содержание судьи, старшин, оставили им пожизненно,

с условием, что они за это время ни в чём не провинятся и обязали их

соблюдать и поддерживать порядок в своих родах и отделениях

Как отмечалось выше, в 1799 г. была образована Пограничная

комиссия, которая являлась административно-судебным органом,

осуществлявшим политику правительства в казахских жузах. Основ-

ными задачами Комиссии было наблюдение за политическими собы-

тиями в Степи и среднеазиатских ханствах, изучение и сбор материа-

ла об экономическом состоянии, торговле и перспективах её развития

между Средней Азией и Ро

ссией. Пограничн

ая комиссия находилась

в ведении Министерства иностранных дел, но фактически подчиня-

лась оренбургскому губернатору. В ее состав входили советники,

представители знати Младшего жуза – султаны и старшины, изби-