Смалянчук А. Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах

Подождите немного. Документ загружается.

працы Ураду Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) на эміграцыі. У

сакавіку 1943 г. стала Генеральным сакратаром і займалася захаваннем

ды ўпарадкаваннем архіву БНР, пераправіла найбольш каштоўную

частку архіву ў бяспечнае месца. Яна таксама апекавалася беларускімі

эмігрантамі, палітычнымі ўцекачамі, беларускімі работнікамі і

ваеннапалоннымі ў Нямеччыне, была знаёмая з многімі ўдзельнікамі

беларускага адраджэнскага і нацыянальна-вызвольнага руху – В.

Захаркам, К. Езавітавым, В. Русаком, С. Грынкевічам, А. Клімовічам, Я.

Найдзюком, з пісьменнікамі і артыстамі – Н. Арсенневай, М. Сяднёвым,

М. Забэйдам-Суміцкім і інш.

Трагічна склаўся лёс усіх членаў сям'і паэткі. У 1945 ў Казахстане

ад голаду памерлі маці і дзве сястры; адзін брат з высылкі трапіў у

армію Андэрса і загінуў пры вызваленні Італіі; другі брат загінуў як

жаўнер польскага войска ў Нямеччыне.

5 сакавіка 1948 г. арыштаваная з мужам у Вімпэрку (Чэхія); 12

жніўня іх перадалі савецкім уладам і яны знаходзіліся ў савецкіх турмах

Вены і Львова, з канца 1948 – у турме ў Менску, дзе Ларысу Геніюш

дапытваў вядомы сваёй жорсткасцю міністр Дзяржбяспекі БССР Л.

Цанава. Савецкія ўлады беспаспяхова патрабавалі ад Геніюш перадаць

ім архівы БНР. У лютым 1949 Вярхоўны суд БССР прыгаварыў яе да 25

гадоў зняволення ў лагерах. Разам з ёю і на такі ж тэрмін быў асуджаны

Янка Геніюш. Пакаранне адбывала ў лагерах Інты і Абезі (Комі АССР) і

ў Мардоўскай АССР, дзе вяла асветную працу сярод палітзняволеных

беларусаў; усталявала кантакты з прадстаўнікамі ўкраінскага і

польскага дэмакратычнага і вызвольнага руху.

У 1956 Ларыса Геніюш разам з мужам часткова рэабілітаваныя,

тэрмін пакарання зменшаны да 8 гадоў, якія ўжо прайшлі з моманту

прысуду. Але цалкам Геніюшы не рэабілітаваныя і да цяперашняга часу.

Пасля вызвалення пасяліліся на радзіме мужа ў Зэльве. Да апошніх дзён

свайго жыцця яна засталася перакананай антыфашысткай і

антыкамуністкай, нязломнай беларускай патрыёткай, вернай

незалежніцкім ідэалам БНР, яна прынцыпова адмаўлялася прымаць

савецкае грамадзянства. Геніюшам перашкаджалі сустракацца з сынам

Юркам (пасля арышту бацькоў у 1948 ён застаўся на волі, пераехаў у

Польшчу, дзе жыў у Беластоку да сваёй сьмерці ў 1985; быў вядомы як

медык і літаратар). Ларыса Геніюш брала актыўны ўдзел у жыцці

царкоўнай абшчыны мястэчка – гэта быў час, калі царква знаходзілася

пад шалёным прэсінгам з боку савецкіх уладаў.

Дом Геніюшаў у Зэльве стаўся прыцягальным асяродкам для

патрыятычнай творчай моладзі Беларусі. Нягледзячы на нагляд КГБ, тут

бывалі частымі гасцямі паэты і пісьменнікі, мастакі, навукоўцы,

моладзь. Геніюш была сімвалам непарыўнасці беларускай традыцыі

223

дэмакратызму і незалежнасці; яе слова шмат значьша для людзей, якія

не прымалі таталітарнага рэжыму. У яе шукалі парады і маральнай

падтрымкі, вакол яе аб'ядналіся многія былыя палітзняволеныя

Беларусі.

[...] Пасля вызвалення Геніюш яе творчасць 10 гадоў была

забароненая. У 1967 пры спрыянні вядомага беларускага паэта Максіма

Танка надрукаваны яе вершы ў Савецкай Беларусі зборнік «Невадам з

Нёмана». Далей жа ёй дазвалялі выступаць толькі як дзіцячай

пісьменніцы (апублікавала 2 кніжкі вершаў для дзяцей). Ужо пасля

заняпаду таталітарызму пасмяротна былі выдадзеныя найбольш поўныя

і найбольш значныя зборнікі яе твораў – паэтычнай спадчыны і кніга

ўспамінаў «Споведзь». [...]

Нонканфармізм у Беларусі: 1953-1985. Даведнік. Т. 1. / Аўт.-

уклад. А.Дзярновіч. – Мн.: Athenaeum, 2004. – С. 60-63

140.Споведзь. Фрагменты ўспамінаў Ларысы Геніюш.

[...] ні адзін народ так ня зьдзекаваўся нада мною й над маёю

сям’ёю, як беларускі... Ні адзін народ так не ўніжаў сваіх паэтаў, сваіх

жанчын. Садыстычныя й вышуканыя мучэньні, якія адчуваю амаль

штодзённа нават ад людзей, якія ўчора былі сябрамі... Кожны хацеў бы,

каб я думала так, як ён, каб гэтак жа прадала сваю душу, сваю

беларускасьць і тое найясьнейшае, што я выхавала ў душы са сваяго

дзяцінства. [...] Злыя людзі, мне здавалася, гэта тыя, якім ніхто яшчэ не

пасьпеў давесьці, як соладка, як велічна, калі людзі адчуюць, што ты –

іх непахісны сябра, іх брат. Як адыходзіць усё сьвятое ў бок, калі

людзям паабяцаюць грошы, як танна яны прадаюць і сяброўства, і мову

сваю, і сваю мінуласьць, і зямлю, і дзяцей сваіх, і самых сябе... Так

думаю я сяньня, калі душу маю паранілі беларусы. Мне бачыцца дацэнт

Воўк, які розна празывае мяне перад сотнямі беларускіх студэнтаў,

Еўдакія Лось, як паліць у СБП [Саюзе беларускіх пісменнікаў – Ю.Б.]

маю кніжку, зэльвенскае начальства, якое пасылае розных шпіёнаў да

нас, а мы іх кормім абычаем бацькоў нашых. Настаўнікі зэльвенскія,

якія зоймуць увесь аўтобус і ня ўступяць мне месца, і я падаю, калі

аўтобус трасе на выбоінах, а яны хахочуць... Маіх землякоў, якія,

прадаўшы ўвесь мой род, ганьбяць бяз довадаў бацькоў маіх, паганяць

імя маё, толькі таму, што сяньня паны яго паганяць... Ды ці апішаш усё,

хоць бы пра ўсіх тых нізкіх тыпаў, якіх пасылаюць, каб мне гаварылі

пра сваю любоў... Я ўжо ня думаю, каго можна купіць, я горка думаю,

каго ж нельга купіць з беларусаў? [...] Усё гэта распаўзаецца зьверху ў

224

помсту за тое, што такога вось я чалавечнасьцю не назаву й з такімі

мэтадамі, з такімі людзьмі мне не па дарозе...

Геніюш Л. Споведзь / Падрыхт. тэксту, прадм. і камент.

М.Чарняўскага. – Мн.: Маст. літаратура, 1993. – С. 49-50

141. “Нам трэба проста, горда і самотна рабіць сваю справу...” З

ліста Уладзіміра Караткевіча

да Ларысы і Янкі Геніюшаў. 7

ліпеня 1963 г.

[...] Ніколі ні да чаго не даводзяць спрэчкі, пакуль пераважная

большасць людзей не асэнсавала, што яны ёсць. Наадварот, гэта

шкодзіць, гэта пракладае непатрэбныя рубяжы.

Пакуль гэтага самаасэнсавання няма – нам трэба проста , горда і

самотна рабіць сваю справу, не зважаючы ані на якія пляўкі, поўхі,

страты. Відаць, пры такім становішчы біць будуць з усіх бакоў. Што ж, і

гэта набытак. Такім, па-мойму, яшчэ ніхто не мог пахваліцца. Калі

вытрымаем – значыць, тытаны, і не памрэм. Калі не вытрымаем – туды

нам і дарога, шэлег нам кошт і смецце нам магіла. І іншага мы не варты.

І хай яны тады здыхаюць, такія ўладары думак і такі народ, не

пераводзяць дарма хлеб. Таму што кожны купляе права на жыццё

маральнай стойкасцю, веліччу душы, у якую ніхто не мае магчымасці

запусціць лапы.

Відаць, лёс любіць нас, калі быў нам такі гонар: быць адным

супраць усіх. А калі так, то ўступае ў правы дэвіз Давыда

Гарадзенскага: “Нас мала, не чакайце літасці” [...]

Караткевіч У. Выбраныя творы / Уладзімір Караткевіч; Уклад.,

прадм., камент. А.Вераб’я. – Мн.: Бел. кнігазбор, 2005. – С. 626-627

142.З прамовы Васіля Быкава на зьезьдзе пісьменьнікаў Беларусі

1966 г.

[...] Беларуская літаратура – ня толькі тое, што выдадзена ў

выдавецтве паважанага Захара Пятровіча. Дзеньнікі й зацемкі Даўжэнкі,

Нікалаевай, Кузьмы Чорнага, шматпакутныя творы Гарэцкага,

рукапісныя творы ўсіх часоў і народаў – ня менш літаратура, чымся

пышныя шматтомнікі ў скураных вокладках. І я думаю, што трэба

адбіваць ня толькі жыцьцё народу, але й жыцьцё літаратуры. Пры гэтым

Караткевіч Уладзімір (1930-1984) – беларускі пісьменнік і празаік, заснавальнік гісторыка-рамантычнай

плыні ў беларускай літаратуры, абуджальнік нацыянальнай свядомасці многіх “савецкіх” беларусаў. Аўтар

раманаў “Каласы пад сярпом тваім”, “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, “Чорны замак Альшанскі”, аповесці

“Дзікае паляванне караля Стаха”, эсэ “Зямля пад белымі крыламі” і інш.

225

трэба памятаць, што Лукаш Бэндэ

ўвайшоў у нашую гісторыю гэтак-

жа назаўсёды, як і тыя гарамыкі, якіх ён затравіў. Трэба часьцей

напамінаць гэта, асабліва тым, хто ўсё яшчэ ня страціў ахвоты ў

падкаваных ботах пагуляць на ніве шматпакутнай беларускай

літаратуры.

Магчыма, сказанае мною ня ўсім спадабаецца. Быць можа, навет

знойдуцца такія, хто пастараецца суаднесьці мае словы зь некаторымі

артыкуламі Угалоўнага Кодэксу. Але перад гэтым я хацеў бы

папярэдзіць: недастойная гэта справа – шукаць ведзьмаў там, дзе іх

няма [...]

Беларус. – №208. – 1974. – жнів. – С. 4.

143. Праўда і сацыялістычны рэалізм. З кнігі успамінаў Васіля

Быкава “Доўгая дарога дадому”.

Дарэчы, гэта ці не адзіная аўтабіяграфічная аповесьць

, дзе ўсё ці

амаль усё – праўда. Але менавіта тое, што праўда, і стала

непрымальным для сацрэалізму. Можна сказаць, што галоўным ворагам

гэтага славутага мэтаду была праўда. Праўду адсочваў увесь дзяржаўна-

партыйны інстытут выдаўцоў, рэдактараў, рэцэнзэнтаў і крытыкаў. У

той час, як валадары нашых думак не пераставалі правакацыйна

агітаваць: пішыце праўду! Колькі нашага брата, пісьменьнікаў, пагарэла

менавіта на праўдзе... А на хлусьні наадварот – рабілі кар’еру.

Быкаў В. Доўгая дарога дадому. – Мінск: ГА БТ “Кніга”, 2002. – С.

144. Дысыдэнты. Фрагмент гістарычнага даследавання.

Два найбольш вядомыя на Захадзе беларускія дысыдэнты – гэта

Васіль Быкаў, “пісьменнік надзвычай смелы і бескампрамісны, хутчэй

тыпу Салжаніцына”, і Міхал Кукабака, які правёў у канцлагерах і

псіхіятрычных вязніцах семнаццаць гадоў за асуджэнне савецкага

ўварвання ў Чэхаславакію ў 1968 г. і за крытыку камуністычнага

рэжыму. У апублікаваных нядаўна ўспамінах пра свае выпрабаванні

Кукабака піша: “На судзе ў Бабруйску, які праходзіў у чэрвені 1979-га, я

меў поўнае права заявіць, што камунізм савецкага ўзору ёсць сістэма

поўнага здушэння і разбурэння асобы, а Савецкі Саюз – не што іншае,

як неабдымны канцэнтрацыйны лагер”.

Запруднік Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. – Мн.,

1996. – С. 124

Вядомы савецкі крытык і цэнзар вульгарна-сацыялагічнага накірунку.

Маецца на ўвазе аповесць Васіля Быкава “Мертвым не баліць”.

226

145. У абарону Міхася Кукабакі

. З публіцыстыкі газеты

“Беларус”

У пятніцу 30-га кастрычніка 1987 г. у Лёндане адбылася перад

савецкім пасольствам вахта салідарнасьці зь беларускім вязьнем

сумленьня ў Савецкім Саюзе Міхалам Кукабакам. Вахта была

арганізаваная Міжнароднай Амністыяй, арганізацыяй абароны правоў

чалавека.

Міхал Кукабака, шматгадовы вязень лягероў прымусовае працы й

псыхбольніцаў, штагоду ў Дзень Палітычнага Вязьня, 30-га

кастрычніка, абвяшчае галадоўку ў знак пратэсту супраць

пагвалтаваньня ў Савецкім Саюзе правоў чалавека.

Пяты год ужо лёнданская група Міжнароднай Амністыі далучаецца

да галадоўкі Міхала Кукабакі. Гэтым разам было шмат выслана лістоў

на рукі міністра юстыцыі СССР Б.І.Краўцову. Аўтары лістоў пісалі пра

нявіннасьць М.Кукабакі, запытвалі пра ягонае здароўе ды зазначалі, што

ён хоча выехаць з Савецкага Саюзу. Таксама паведамлялася міністру аб

арганізаванай перад савецкім пасольствам 30-га кастрычніка вахце

салідарнасьці з М. Кукабакам.

У дзень вахты ўдзельнікі яе раздавалі праходзячым лістоўкі зь

інфармацыяй аб нялюдзкіх зьдзеках над Кукабакам, які ніякай шкоды ня

ўчыніў, а толькі не пагадзіўся з палітыкай ураду ў часе ўводу савецкага

войска ў Чэхаславаччыну. Зьбіраліся подпісы ад праходжых. Людзі

спачувальна падпісваліся пад пэтыцыяй, побач партрэту М.Кукабакі ды

некалькі абразоў зь ягонага зьняволеньня.

Зданковіч А. У абарону М.Кукабакі / Беларус. – №342. – 1987. –

снеж. – С. 3,4.

146.“Суд” у разуменні камуністычных уладаў. З савецкага

юрыдычнага слоўніка.

Суд – орган государства, охраняющий от всяких посягательств

интересы господствующего класса путём осуществления правосудия,

применения мер государственного принуждения к лицам, нарушающим

установленный правопорядок.[...]

Юридический энциклопедический словарь. 2-е доп. изд. – Москва:

Советская Энциклопедия, 1987. – С. 460

Кукабака Міхась (нар. 1936) – вядомы беларускі дысідэнт і праваабаронца з Бабруйска.

Беларуская эмігранцкая газета, якая выдаецца ў ЗША.

227

147.Гутаркі Міколы Ермаловіча.

Нелегальны ці пазацэнзурны падпольны друк у Беларусі – з’ява

цікавая і да некаторай ступені загадкавая, таму што да нашага часу яшчэ

мала вывучана. Пад нелегальным друкам мы маем на ўвазе выданні

дэмакратычнага кірунку, якія змяшчалі інфармацыю альтэрнатыўную

афіцыйнай, выходзілі і распаўсюджваліся без пільнага кантролю

Галоўліта – тагачаснай савецкай цэнзуры.

“Гутарка аб усім што баліць” Міколы Ермаловіча – гэта забытая

беларуская традыцыя свабоднага і незалежнага слова і незалежнага

свабоднага грамадства і яго самаахвярнай уласнай ініцыятывы ў

Беларусі 50-60-х гг. ХХ ст. Гутаркі друкаваліся ў нас, у Беларусі, і

арыентаваліся на беларускага чытача. Яны сведчылі пра існаванне

традыцыі свабоднага слова ў Беларусі, пра сталае ўсведамленне

перадавым грамадствам Беларусі вартасці свабоды слова.

Гутаркі Ермаловіча адносяцца да перыядычнага выдання таму што

выходзілі прыкладна адзін раз на тыдзень. Гэтыя творы адлюстроўвалі

прагу людзей да самавызначэння. Яны былі поўныя творчай энэргіі.

Паслядоўнасць і пераемнасць “Падснежніка” і “Гутарак”

Ермаловіча ёсць выразная асаблівасць беларускага нелегальнага друку.

Гэтым характаразуецца нелегальная выдавецкая дзейнасць, якая

пастаянна спасылаецца да беларускай традыцыі канца ХІХ – пачатку

ХХ ст, перыяду ўзнікнення і станаўлення сучаснай Беларусі.

Нелегальныя выданні 60-х – першай паловы 80-х гадоў на Беларусі

падрыхтавалі сапраўды выдавецкі выбух у 1988 годзе.

У гэтым шэрагу аўтараў і выдаўцоў цікавай і легендарнай постаццю

з’яўляецца беларускі гісторык і літаратар Мікола Ермаловіч, які ў 1963-

1964 гг. выпускаў рукапісны “Падснежнік” і ў 1975-1976 гг. – “Гутаркі”.

Мікола Ермаловіч заснавальнік нерамантычнай плыні ў беларускай

гістарыяграфіі, а яго кніга “Па слядах аднаго міфа” абарачалася

падпольна ў беларускім самвыдаце аж 20 год [...]

Нелегальны друк у Беларусі спыніў сваю дзейнасць у 1990 годзе,

калі была прынята пастанова Вярхоўнага Савета СССР [...], якая

скасавала савецкую цэнзуру – Галоўліт.

Як ужо адзначалася “Гутаркі” Ермаловіча сталі працягам

рукапіснага “Падснежніка”, якіх ў 1963-64 гг. выйшла чатыры нумары.

Яго выданне спынілася пасля зняцця з пасады першага сакратара ЦК

КПСС Хрушчова і калі ў грамадскім жыцці СССР устанавілася

атмасфера падазронасці і выкрывальніцтва.

Гутаркі Міколы Ермаловіча падпісываў псеўдонім “Сымон-

Беларус” з нумара два і з гэтага нумара дэвіз “Аб усім што баліць”, які

228

мясціўся пад тытулам адным радком. Усяго выйшла каля пяцідзесяці

“Гутарак”, але частка іх была страчана ці прапала. […]

Найбольш поўны камплект “Гутарак” захоўваецца ў Беларускім

дзяржаўным архіве музеі літаратуры і мастацтва ў асабістым архіве

Міколы Ермаловіча. Усіх гутарак там налічваецца 43 нумары. Першы

нумар датаваны 14 лістапада 1975 года, апошні 45 (53) 13 лістапада

1976 г. [...]

Гутаркі ёсць празаічныя, апавяданні, артыкулы, гістарычныя эсэ,

гістарычны аповед, гістарычны артыкул і паэтычныя – верш, невялікая

паэма. [...]

Пачытай, паважаны чытач “Гутаркі” Міколы Ермаловіча і ты

рэальна спазнаеш, што і не зусім далёкі ад нас час, той век, тую эпоху і

яшчэ раз акунешся ў складаныя стасункі тае пары – сярэдзіна 70-х гг.

ХХ ст.

Валахановіч А. “Гутаркі” Міколы Ермаловіча / Яго чакала

Беларусь чатыры стагоддзі / Укл. і рэд. А.Белы, А.Валахановіч,

Н.Сармант. – Менск, 2007. – С. 196-198

148. Ермаловіч пра савецкую знешнюю і ўнутраную палітыку.

Гутарка “З чым ідзем да з’езду”

. Менск, 1976 год.

Можа мы маем поспехі ў нашых знешніх справах? Сякія-такія ёсць.

У руках нашых уладароў знаходзіцца цяпер найбольшая тэрыторыя,

чым калі б гэта было раней. Але ўсё гэта трымаецца толькі абручом

нечуванага прымусу. Ды і ён не стрымаў адпадзення ад нас шэрагу

дзяржаў. А канфлікт з Кітаем канчаткова паказаў усю нетрываласць так

званай сістэмы сусветнага сацыялізму. У выніку, сацыялістычнае

акружэнне аказалася для нас больш горшым за капіталістычнае. Праўда,

гэта не спыніла нашых правіцеляў у іх імкненні да сусветнай гегемоніі,

дзеля дасягнення чаго яны не шкадуюць ніякіх сродкаў. Але ўсё гэта

нішто іншае, як сячы сук, на якім сядзіш.

Вядома, што на з’ездзе пра гэта не будуць гаварыць, як

непапраўных правалах нашай унутранай і знешняй палітыкі. Ён з’явіцца

чарговым парадам казённай думкі і ўяўных поспехаў. Як можна

прадбачыць сёння, у кіраўніцтве застануцца ўсё тыя ж самыя

склеротыкі, якія па-ранейшаму будуць цвердзіць завучаныя ўстарэлыя

формулы, не бачачы ўсёй іх недарэчнасці.

І ўсё ж я заканчваю тым, што адзначаю адзін наш несумненны

поспех. Я маю на ўвазе хакей. Вось у ім мы нават не толькі дагналі

Амерыку, але і пабілі яе. Дык ці не лепш было б наша кіраўніцтва

Дакумент захоўваецца ў БДАМЛІМ Ф. 444. Воп. 1. Спр. 108. Арк. 22

229

замяніць нашай хакейнай камандай. Хай бы яна, умудроная досведам

даганяць і пераганяць, пераносіла яго на ўсе сферы краіны. Кажаце, што

гэта несур’ёзна? У такім выпадку, што ж вы прапануеце? Што ж нас

выведзе з гэтага тупіка, у які мы зайшлі?

Цыт. паводле: Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі / Укл. і рэд.

А.Белы, А.Валахановіч, Н.Сармант. – Менск, 2007. – С. 224-225

149. Аб статусе дэпутата ў савецкай краіне. З успамінаў Васіля

Быкава

Цікава, што ў той час, як я стаў дэпутатам, адразу адшукаліся мае

даўнія прыяцелі, землякі ды родзічы. Пайшлі пісьмы і тэлефонныя

званкі, у якіх мне прызнаваліся ў даўняй прыязнасьці, вялікай павазе і...

прасілі. Хто – што. Ад кватэры і аўтамабіля да лепшай пасады і

падвышэньня заробку. І былі дужа расчараваныя, калі я каму адмаўляў.

Калі я спасылаўся на немагчымасьць уладкаваць сына ці дачку ў

інстытут ці памагчы пераехаць з Ушачы ў Менск, мне гаварылі: ну, ты

ж такі вядомы... Адзін далёкі родзіч прыехаў на кватэру з буіэлькай і, як

яна была выпіта, папрасіў пазычыць... адзін мільён рублёў. Быў дужа

зьдзіўлены, калі я сказаў, што такіх грошай у вочы ня бачыў. “Які ж

тады ты пісьменьнік?” – папракнуў ён. [...]

Грошай, і праўда, трохі сабралася на ашчаднай кніжцы, мяне

ўвогуле выдавалі ў Менску і Маскве. Іншая справа, што за тыя грошы

нічога і нідзе немагчыма было купіць. Як пад дзень нараджэньня жонкі

спатрэбіўся нейкі падарунак, Матукоўскі павёў мяне да знаёмага

дырэктару ўнівермагу ў Менску, і той па вялікім блаце дазволіў купіць

са складу нейкую танную кофтачку. Зімовую шапку можна было

набыць толькі па адмысловым сьпісе, пададзеным зь міністэрства

гандлю. Білет на самалёт або цягнік я набываў у адмысловай дэпутацкай

касе, пры выпадку – сябрам і знаёмым таксама. У тым была

несумненная выгода дэпутацтва. Але болей ніякай. Усё астатняе

вырашалася па блаце, шляхам асабістага знаёмства. І пісьменьнікі ў

Менску і Маскве /ды і ўсюды/ заводзілі такія знаёмствы – з прадаўцамі і

прадаўшчыцамі, дырэктарамі і партыйнымі сакратарамі, якія, як

заўжды, пачуваліся гаспадарамі. На дэпутатаў жа ніхто не зьвяртаў

ніякай увагі. Апроч хіба тых, каму болей не выпадала да каго

зьвярнуцца.

Дэпутацкія сэсіі /два разы на год/ адбываліся чынна і спакойна.

Даклады гучалі строга фармальна, паводле рэглямэнту, спрэчкі ніякіх

эмоцый ні ў кога не выклікалі. Дэпутаты звычайна драмалі ў залі,

В.У.Быкаў з’яўляўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР у 1978-1989 гг. і народным дэпутатам СССР у

1989-1991 гг.

230

некаторыя чыталі газэты; пісьменьнікі /Панчанка, Лужанін, Гілевіч/,

падобна, складалі вершы. Вёў паседжаньні старшыня Вярхоўнага

Савету Іван Шамякін, які ня мог падрамаць за сталом прэзыдыюму,

хаця было бачна, як тое яму хацелася. Каманды ў залю ён падаваў з

паперкі, якую яму прыносіла з-за кулісаў сакратарка Чагіна. Аднойчы,

кіруючы галасаваньнем, не адрываючыся ад паперкі, прачытаў запар:

“Хто за, хто супраць, устрымаўшыхся няма – аднагалосна”. У залі

засьмяяліся, бо ніхто яшчэ не пасьпеў падняць рукі. Але затым дакладна

гэтак жа паднялі.

Быкаў В. Доўгая дарога дадому. – Мінск: ГА БТ “Кніга”, 2002. – С.

414-416

150.Беларуская эканоміка ў пасляваенны час. Вытрымка з кнігі

Янкі Запрудніка.

Вайна і нямецкая акупацыя прынесла Беларусі велізарныя страты.

Гарады ляжалі ў руінах, вёскі – папаленыя, бібіліятэкі і архівы –

разрабаваныя, каля 3 млн. жыхароў не мелі даху над галавой, а страты

насельніцтва склалі больш за 2,2 млн. чалавек. Аднаўленне эканомікі ў

гэткіх у мовах ішло павольна і балесна. За напышлівымі сцверджаннямі

афіцыйных савецкіх гісторыкаў хаваецца галеча і пакуты людзей. […]

Аляксандр Лукашук піша: “праз дзевяць гадоў пасля выгнання

фашыстаў людзі ўсё яшчэ туліліся ў зямлянках, не хапала самага

неабходнага”.

Канфлікты падчас гвалтоўнай калектывізацыі ў Заходняй Беларусі,

сталінскія дэпартацыі “калабарантаў” у сібір, масавыя наборы моладзі

на цаліну пры Хрушчове, і ўвогуле благія ўмовы жыцця – усё гэта

спрычынілася да таго, што БССР дасягнула даваеннай колькасці

насельніцтва (9,1 млн) толькі ў 1971 годзе. У той самы час нельга не

адзначыць гераічных намаганняў, дзякуючы якім рэспубліка паспяхова

адбудавалася з ваеннай разрухі. Разам з пабудоваю ў лясістых раёнах

Беларусі сакрэтных ваенных аэрадромаў і ракетных базаў, ішло даволі

шпаркімі тэмпамі і грамадзянскае будаўніцтва. З лістапада 1946 г. да

снежня 1952 г. увайшлі ў строй прадпрыемствы – машынабудаўнічыя і

спажывецкіх тавараў – у Віцебску, Менску, Магілёве, Скідалі і іншых

гарадах. Будаваліся і адчыняліся школы, інстытуты, тэатры і шпіталі.

Першая тралейбусная лінія была здадзеная ў эксплуатацыю ў Менску ў

лютым 1953 г. А ў студзені гэтага ж году пачаў перадачы менскі

тэлецэнтр.

Валавы нацыянальны прадукт Беларусі ў 1969 г. меў наступную

структуру: прамысловасць – 45,7%, будаўніцтва – 9,9%, сельская

231

гаспадарка – 29,8%, транспарт і сувязь – 4%, гандаль, нарыхтоўкі,

матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне і іншыя галіны матэрыяльнай

вытворчасці – 11,3%. У 1970-х гг. Беларусь набліжалася да таго, каб

зрабіцца галоўным індустрыяльным рэгіёнам СССР. Яна

спецыялізавалася на вытворчасці трактароў, грузавікоў, станкоў,

дакладных інструментаў, кампутараў, сінтэтычных валокнаў,

пластмасаў, нафтахімічных прадуктаў, мінеральных угнаенняў і

разнастайнай прадукцыі лёгкай і харчовай прамысловасці. У 1973 г.

рэспубліка выпускала кожны шосты савецкі трактар, кожны сёмы

металаапрацоўчы станок; на яе прыпадала амаль палова здабычы

калійных угнаенняў і 16% вытворчасці сінтэтычных валокнаў. У тым жа

годзе беларуская сельская гаспадарка, дзе пераважала жывёлагадоўля,

давала тым не менш Савецкаму Саюзу каля 17% бульбы і амаль 25%

ільну. […]

Аднак эканамічны рост дорага абышоўся рэспубліцы: ні на

экалогію, ні на сацыяльныя патрэбы ўвага не звярталася. У гарадах пры

будаўніцтве высотных жылых дамоў, фабрык і заводаў не

прадугледжвалася адпаведная колькасць прадпрыемстваў сацыяльнага

абслугоўвання, не ўлічваліся магчымасці транспарту. Цяжкасці

штодзённага жыцця зрабіліся такімі ж звыклымі, як і гучныя заклікі да

выконвання чарговай пяцігодкі.

Прынцып цэнтральнага планавання, які ляжаў у аснове

эканамічнага развіцця Савецкага Саюзу, быў спалучаны двума

аспектамі з нацыянальнай палітыкай Крамля. Па-першае, дзеля

згладжвання вонкавых нацыянальных рысаў і выкаранення гістарычнае

памяці разбураліся старажытныя помнікі і будынкі (як рэлігійныя, так і

свецкія). […] Па-другое, нацыянальная палітыка дыктавала і такі

элемент цэнтральнага планавання, як перапляценне рэспубліканскіх

эканомік, - каб мацаваць імперыю, прыспешваючы зліццё народаў

СССР. Інакш кажучы, эканамічная рацыянальнасць падпарадкоўвалася

палітычным мэтам. Сярод беларускіх эканамістаў пашыраны погляд,

згодна з якім будаўніцтва гіганцкіх трактарнага і аўтамабільнага

заводаў у Менску было пазбаўлена ўсялякага сэнсу, бо ўсю сыравіну і

камплектуючыя часткі даводзілася імпартаваць. Рэспубліка давала

толькі інжынерыю і рабочую сілу. У той жа час сельскагаспадарчыя

тэхналогіі заставаліся жахліва адсталымі. Беларусь ганарылася

вытворчасцю магутных самазвалаў і трактароў, але жывёлу мусіла

вывозіць на мясакамбінаты ў суседнія балтыйскія краіны. Штогод

рэспубліка страчвала сотні тонаў садавіны і гародніны, бо не хапала

магчымасцяў іх перапрацоўкі.

Запруднік Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. – Мн.,

1996. – С. 127-128

232