Смалянчук А. Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах

Подождите немного. Документ загружается.

лагеря. Но нельзя же думать, что военнопленный, месяцами живший на

свободе, добровольно возвратится в плен. […]

Принципиальные политические ошибки были допущены в работе

комиссий по использованию рабочей силы. Когда, например, такая

комиссия организует в сельской местности киносеанс, народ заходит в

здание, а потом его внезапно окружает вермахт, всех трудоспособных

отбирают и отправляют в рейх, не дав попрощаться или что-либо взять с

собой, то это абсурд – с политической точки зрения. Так не пойдёт.

Если мы не будем соблюдать законы порядочности, законы

политического благоразумия, то не сможем проводить разумную

политику. Белорусы – высокопорядочный, усердный народ, и он не

допустит такого обращения с собой. […]

Один представитель ведомства по использованию рабочей силы, не

поставив нас предварительно в известность, направил требование

вермахту и полиции предоставить в его распоряжение людей и

окружить деревни, чтобы забрать необходимую рабочую силу. В случае

отказа людей – расстреливать. Для нас, национал-социалистов, это

чудовищный подход. Если мы хотим остаться на этой территории и

если мы хотим расширить её границы до Смоленска, то должны

принимать во внимание законы политической порядочности и что-то

нести населению. Если мы будем действовать так, то принесём регресс

в культуре и цивилизации. Народ, напротив, должен видеть, что мы

лучше, чем большевизм. Большевизм во многих делах запятнал себя

кровью, но населению он принёс прогресс по сравнению со временем

царизма. […] Нельзя думать, что этот народ глуп. Белорусский народ

видит, что делают немцы, и наблюдает критически. Большевизм

воспитал у него крайне критичное отношение к действительности.

[…] Только благодаря этому [немецкой крестьянской политике] мы

вообще ещё держим этот край в своих руках. Здоровая крестьянская

политика – это основа всего в этом краю, и потому мы должны очень

осторожно применять комиссии по мобилизации рабочей силы в

сельской местности и сдерживать их изо всех сил во избежание

ужасных потерь. Крестьяне находятся между двух огней. Когда

крестьянин получает приказ принять вступивших в деревню партизан,

он не может отказаться – иначе он будет расстрелян. Если затем туда

приходим мы – снова следуют расстрелы. Крестьян-белорусов

расстреливают в любом случае, и для них сложилась критическая

ситуация. Основной силой партизанского движения являются

асоциальные элементы, а кроме них – преимущественно пришлые

русские и евреи. Когда летом прошлого года мы приступили к решению

еврейского вопроса и впервые начали проводить переселение, то сразу

183

же началась партизанщина. Часть евреев вырвалась, ушла в леса и

усилила развёртывающееся партизанское движение. […]

Вопрос руководства людьми имеет здесь немаловажное значение.

Здешний генерал запретил населению всякие контакты с врагом и

заявил, что за каждый взрыв на железной дороге он прикажет повесить

десять человек из ближайшей деревни. Такими методами здесь

население не покоришь. Повесить, конечно, легко, этот метод очень

удобен. Но из-за такого самоуправства и вмешательства в политические

дела мы, в конечном итоге, не сможем нести ответственность за

выполнение политических задач! В рейхе вермахт не может просто так

повесить десять человек – здесь же эти люди не привыкли к тому, что

подобные действия возможны.

Был издан приказ, согласно которому запрещается подвозить

местных жителей в автомобилях вермахта. Однажды на автостраде я

прочитал следующий плакат: «Шофёрам вермахта запрещается

подвозить белорусов!». Поляков, евреев при случае подвозить можно, а

белорусов – запрещено! Этот плакат характеризует политический

инстинкт его сочинителя! Кто имеет при себе польское удостоверение,

тот может ехать! Вот пример психологии обращения с населением!

Генерал Бехтольдсхайм однажды сказал мне: «Да здешнее население не

заслуживает ничего, кроме избиений и расстрелов!». В таком случае

нельзя и требовать, чтобы нам поставляли зерно, скот и т.п.!

Так у нас не получится агитировать за новую Европу и идею

фюрера. Я хотел бы ещё раз обратить внимание гебитскомиссаров на то,

что подобного рода обращение полиции с населением совершенно не

отвечает нашим политическим задачам […]

Предстоящим летом мы постараемся произвести на население

положительное впечатление мероприятиями в трёх областях. Сюда

относятся уже начавшаяся реприватизация крестьянской земли, далее,

работа с молодёжью, которая ни в малейшей степени не будет связана с

деятельностью Белорусской самопомощи. С самого начала не

подпускайте БНС к работе с молодёжью! Мы хотим иметь молодёжное

движение, молодёжь, которую сможем использовать в борьбе против

большевизма. Далее – работа в области культурной политики! К

сожалению, многие школы заняты вермахтом. Белорусский народ

чрезвычайно любознателен и охоч до учёбы, и если мы ничего не

предпримем в этом отношении, то в политическом плане упустим

замечательный шанс. Совершенно неправильно было бы говорить, что

здесь-де достаточно трёх-четырёхклассной школы.

В области образования, воспитания и культуры мы не можем

отставать от большевиков. Если мы не подтвердим этого на практике, то

все пропагандистские мероприятия потеряют свой смысл. Нам нужна

184

хорошая школа, хороший преподавательский состав, должна быть

возможность получать профессиональное образование. […] Нам

необходима нормальная семилетняя школа, затем профессиональная

школа и, как венец, университет, академия, высшая школа – называйте,

как хотите. Мы завоюем тысячи сердец, если создадим университет.

Говорят, что мы тогда получим прослойку интеллигенции. Мы её и так

получим. Именно путём своевременного регулирования нужно добиться

того, чтобы высшее образование получало ровно столько людей,

сколько необходимо для края, чтобы мы не получали пролетариев

умственного труда. Нам нужно много учителей, так как прежние кадры

отжили своё. […]

У [белорусских] людей европейский взгляд, и они соответственно

развивают своё искусство. Белорусский народ лучше, чем его

репутация! Именно на этом основании мы должны строить свою

политическую работу. Естественно, проповедовать братство также было

бы ошибочным с нашей стороны, но нужно уважать характер народа. В

задачу немецкого населения не входит выполнять всю работу самому: у

нас нет такого количества людей. Если во всех областях нам удастся

привлечь народ к сотрудничеству, то мы тем самым облегчим свою

задачу. Если белорусы будут на стороне Германии сознательно и по

убеждению, то для нас это только хорошо, только тогда у нас вообще

есть будущее на этой земле, тогда мы сможем что-то выжать из этого

народа. Хозяйственные возможности здесь всё ещё велики. Когда

наступят спокойные времена, от сельского хозяйства можно будет без

усилий получать вдвое больше, причём как в животноводстве, так и в

зерновом хозяйстве. […] Колхозная система многое подавляла, но если

здоровое крестьянство сохранилось, то можно добиться многого.

Следует также установить чётко действующую, пусть даже и строгую

систему правосудия. Правопорядок и доверие к органам юстиции

должны быть укреплены. Народ не должен думать, что в обращении с

ним царит произвол. […]

(Пер. Г.Г.Белькевича)

Стенограмма совещания высшего руководства Генерального

округа «Белоруссия» (Минск, 8-10 апреля 1943 года) / Авт.-сост.

С.В.Жумарь, С.Е.Новиков, Р.А.Черноглазова. – Минск: МГЛУ, 2006. –

С. 103-111

116.Панамарэнка пра пашырэнне партызанскага руху.

Особенно бурный рост партизанского движения начался в те дни,

когда под ударами Красной армии затрещала германская военная

185

машина. За зиму 1942/43 года количество вооружённых партизан

увеличилось вдвое.

Поняв, какую огромную стратегическую силу в руках советского

военного командования представляют партизанские отряды, немецкие

оккупанты с весны 1943 года начали широкие военные действия против

партизан. Например – в мае 1943 года против брянских партизан

действовала целая 40-тысячная армия […]

До 30 тысяч вражеских войск при поддержке танков, артиллерии и

бомбардировочной авиации действуют против одной крупной группы

партизанских отрядов Минской области […]

Немецкое командование принимало все меры к тому, чтобы перед

решающими событиями на фронте летом 1943 года обеспечить

безопасность в своём тылу, подавить партизанское движение путём

многочисленных крупных военных операций. [...]

Пономаренко П.К. Партизанское движение в Великой

Отечественной войне. – М., 1943. – С. 54

117.Аб выніках карнай аперацыі “Котбус” з 22 чэрвеня па 3 ліпеня

1943 г. З данясення генеральнага камісара Беларусі В.Кубэ

рэйхсміністру акупаваных усходніх тэрыторый А.Розэнбергу.

Бригаденфюрер СС, генерал-майор полиции фон Готтберг

сообщает, что операция «Котбус» за указанный период дала следующие

результаты: убито противника – 4500; убито подозреваемых в связях с

бандитами – 5000; убито немцев – 59; ранено немцев – 267; убито

иностранцев – 22; ранено иностранцев – 120; взято в плен бандитов –

250; уничтожено лагерей противника – 57; уничтожено бункеров

противника – 261; захвачено мужской рабочей силы – 2062; захвачено

женской рабочей силы – 450; затоплено больших лодок – 4; затоплено

плотов – 22 […]

Операция проводилась в Борисовском округе генерального

комиссариата Белоруссии. В основном она проходила в двух районах:

Бегомльском и Плещеницком. Теперь полицейские части вместе с

частями вермахта продвинулись к оз. Палик и по всему фронту

достигли Березины. Бои продолжаются в тыловом районе. Названные

цифры показывают, что и в этой операции уничтожено большое

количество населения. Если потери противника убитыми составляют

4500 чел., а трофеев взято только 492 винтовки, то ясно, что в число

уничтоженного противника включено большое количество местных

крестьян. В этом отношении особенно известен батальон Дирлевангера,

который уничтожил бесчисленное количество людей. Среди 5 тысяч

186

чел., заподозренных в связях с бандитами и поэтому расстрелянных,

насчитывается огромное количество женщин и детей […]

Великая Отечественная война советского народа (в контексте

Второй мировой войны) / Под ред. А.А. Кавалени, Н.С.Сташкевича –

Мн: БГУ, 2004. – С. 158-159

118. Памяць пра партызанаў. З успамінаў жыхароў Слонімшчыны

[...] У нас парцізаны дзесяць чалавек немцаў забілі. Аднаго жыв’ём

забралі, дзесяць чалавек забілі. Парцізаны здзелалі засаду. А немцы на

лошадзях прыязжалі са станцыі Яўная сюда за яічкамі. І забілі іх. Ці

думалі парцізаны, што за гэта могуць дзярэўню спаліць? Іх гэта не

інцерэсавала. Яны ж у лесе.

...А немцы акружылі дзярэўню. Загналі ўсіх пад крэст у канцы

дзярэўні. Акружылі, далі лапаты, паставілі пулямёты. Сказалі, што ўсіх

выб’ем. Нас маглі ўсіх убіць. Але прыехаў некі начальнік. Нешта яны

гаварылі, гаварылі... Мужыкоў аддзялілі направа, жэншчын і дзяцей

налева... Тады яны забралі 65 чалавек, мужыкоў толькі ў Германію. А

жэншчын адпусцілі. І немцы былі розныя. Некаторыя немцы былі

харошыя. Як выгналі пад крэст, мама расказвала, то некаторыя стаялі і

плакалі. Жэншчыны плакалі, маліліся, і яны плакалі. Там было пару

чалавек самаахоўцаў, а больш немцы і немцы. Ці плакалі самаахоўцы?

Не! Нашыя беларусы хужэйшыя! Знаеця, з дурака зрабіце пана...

(жыхарка в. Нагуевічы, 1928 г. нар.) [...]

Недалёка Саковіч... парцізаны зрабілі засаду і забілі немца. Гэтыя

немцы ўжэ зналі. Прыехалі, усіх людзей выгналі на балота. Эта в апрэле

месяцы. Усіх выгналі, нікога не пакінулі. Паклалі людзей на тое балота.

А самі запалілі дзярэўню з аднаго канца і з другога... А мы бачылі з

нашай гары, што там стральба і дым. А людзі не мелі права ўстаць.

Згарэла сяло. А потым людзі пайшлі на тое пажарышча... Пачалі шукаць

сваякоў. Мая мама была з Саковіч, тамака дзед мой быў, дзядзькі, то і я

пайшла. А нічаво не асталося. У чым выгналі, то і засталося (жыхарка

в.Харашэвічы, 1922 г. нар.) [...]

Што тады было? Картошка. Мала ў каго хлеб быў. Немцы

прыезжалі за яічкамі, за курамі. Было голадна. ...Немцы самі курэй не

лапалі. Прыдзе, убачыць курыцу і гаворыць: Ідзі лапай! Ідзеш і лапаеш,

дзве-тры... Каб не біў. І хлеб бралі. А парцізаны і не пыталі. Прышоў у

хату, ляжыць хлеб на стале, забярэ і пойдзе. Парцізан не будзе пытаць.

Парцізаны не хадзілі ў форме. Прыдзе, убачыць, спадабалася яму твая

куртка, значыць, здымай... І пакрывала бралі, і бяльё, і верхняе, і ніжняе.

Яны ўсё ноччу хадзілі, рэдка, калі днём [...]

Успаміны запісаны і падрыхтаваны да друку беларускім гісторыкам Алесем Смалянчуком.

187

У партызанах былі свае мужыкі, нават нашыя сваякі, але ад іх

найбольш і нацярпеліся... Мамінага брата Мішу немцы забіралі ў

войска. Павесткі ўсім мужчынам прыйшлі, але ніхто не паехаў у

Слонім. А ён гаворыць, нашыя ж, свае не заб’юць, калі я пайду, а калі не

пайду, то немцы сям’ю расстраляюць. І пайшоў. Тут усё і здарылася.

Немцы яго адпусцілі, а свае забілі. Прыйшлі ўначы. Адзін з іх быў

сваяком і ведаў, дзе Міша спіць. А той спаў у гумне. Папрасіў, каб Міша

адчыніў дзверы. Той адчыніў. Вывелі з гумна і застрэлілі. [...]

Цыт. паводле: Смалянчук А. Вобраз партызана ў памяці

жыхароў Слонімшчыны / Гістарычны альманах. – 2007. – №11. – С.

8-12

119. Прысяга Беларускай Незалежніцкай Партыі

Прысягаю на Бога, што буду верным да сьмерці свайму Народу і

Бацькаўшчыне, буду аддана і самаахвярна змагацца за незалежнасьць

Беларусі і за шчасьце і волю Беларускага Народу. Уступаючы ў рады

БНП, прысягаю ня здрадзіць яе спраў і тайнаў ані словам, ані чынам,

хоць бы мяне чакалі найбольшыя спакусы і мукі. За справу БНП

прысягаю аддаць у кожную хвіліну жыцьцё, бо ведаю, што яе справа –

гэта справа волі і шчасьця Беларускага Народу і Бацькаўшчыны, і што

сяньня толькі ў шчыльных радох БНП мы здабудзем незалежнасьць

Беларусі і дамо адпор нашым ворагам. Ведаю, што за здраду спраў і

тайнаў партыі кожны яе сябра караецца сьмерцю. Ад сяньняшняга дня –

я актыўны змагар і працаўнік БНП.

Ёрш С. Вяртаньне БНП. Асобы і дакумэнты Беларускай

Незалежніцкай Партыі. – Менск-Слонім: Архіў Найноўшае гісторыі,

1998. – C. 11

120. Нацыянальнае жыццё пад акупацыяй. Вытрымкі з кнігі

ўспамінаў Язэпа Малецкага

Дзікі разгул польскіх шавіністых, скрытых пад шыльдай

фольксдойчаў ды летувіскай паліцыі, што з скуры вылазіла, каб

спадабацца Немцам, даваліся крывава ў знакі нашаму жыхарству ў

Вільні й Віленшчыне. У выніку мы склалі нямецкім уладам адумысны

мэмарыял. Гэбітскамісарыят Летувы знаходзіўся тады каля замкавай

Беларуская Незалежніцкая Партыя ўзнікла ў час Другой сусветнай вайны. Паводле версіі В.Пануцэвіча,

БНП узнікла ў канцы 1939 г. у Вільні з ініцыятывы кс. В.Гадлеўскага. Іншая версія падае, што заснаванне

БНП адбылося ўлетку 1942 г. у Менску і тут значная роля адводзіцца Усеваладу Родзьку. Ёсць звесткі, што

БНП дзейнічала на Беларусі да 1956 г., хаця ўжо пасля заняцця Беларусі савецкімі вайскамі пераважная

большасць яе апынулася ў эміграцыі альбо турмах НКУС.

Малецкі Язэп - дзеяч беларускага нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Рэдактар і

выдавец беларускіх газет, календароў, член Віленскага Беларускага нацыянальнага камітэта, аўтар шэрагу

артыкулаў і кніг.

188

гары. Нашая дэлегацыя складалася зь пяці асобаў: др. С.Грынкевіч, др.

Ф.Грышкевіч, а. А.Станкевіч, др. Я.Малецкі й З.Коўш – сакратарка

Камітэту.

Дэлегацыя прастаяла перад дзьвярыма камісарыяту тры з паловай

гадзіны. Урэшце адчынілі нам дзьверы ды запрасілі ў сярэдзіну. Мы

выказалі беларускія крыўды, перадалі мэмарыял. Нам абяцалі, што

нашыя крыўды знойдуць справядлівае вырашэньне.

Не прайшло й месяца, як нам давялося складаць другую візыту

камісару места Вільні, што рэзыдаваў пры вуліцы Міцкевіча. Прычына-

ж гэтае візыты была гэткая: У сакавіку 1943 году ехалі да Сьвянцянаў

заступнік камісара Вільні, гаспадарчы кіраўнік акругі, нейкі важны

партыйны госьць з Бэрліну ды сакратарка гарадзкога камісарыяту. У

сьвянцянскім лесе збройныя людзі затрымалі самаход, адабралі ад

Немцаў аўтаматы й пісталеты, іх застрэлілі, сакратарцы-ж загадалі

вяртацца пехатой да Вільні.

Немцы ў вадказ загадалі выслаць для «пацыфікацыі» 100 СС-манаў

і 300 Летувісаў, якія за адзін дзень перабілі 1200 жыхароў ды спалілі 7

вёсак. Летувісы ў злачынствах перавышалі нямецкіх нацыстаў. Яны бяз

усякага міласердзя стралялі людзей па хатах, на вуліцах, палілі іх

большымі зборышчамі, жудасна зьдзекваліся над меншымі грамадамі.

Што мы маглі ў гэткім выпадку зрабіць для ратунку нашага народу?

Дзеіць даводзілася вельмі асьцярожна. Нашая дэлегацыя ў складзе

тымсамым, што й раней, наведала гэбітскамісара места Вільні Вольфа

[...]. Знаёмы нам галоўны сакратар прыняў нас вельмі ветліва, але каб

дастацца да камісара, трэба было ізноў чакаць каля дзьвёх з паловай

гадзінаў. Урэшце нас дапусьцілі да гэбітскамісара й я ўручыў яму наш

мэмарыял. Ён хутка перабег вокам па галоўных пунктах:

1. Расстраляна 1200 Беларусаў зь 7 вёсак, як рэпрэсія за забойства

трох узброеных Немцаў.

2. Беларускія сяляне, што палі ахвярамі, ня мелі ніякай зброі, былі

заўсёды мірнымі жыхарамі пры ўсякай уладзе.

3. Трох Немцаў пала ад куляў варожых арганізаваных узброеных

бандаў, што цягаюцца па тутэйшых лясох ды нападаюць на мірных

сялян.

4. Перапалоханыя навокала сяляне бягуць да Беларускага Камітэту,

шукаючы справядлівасьці, а мы самі ня ў сілах ім дапамагчы.

5. Калі будуць і ў далейшым тарнаваныя масавыя рэпрэсіі супроць

нявінных людзей на бальшавіцкія правакацыі, дык сяляне будуць

змушаныя шукаць аховы ня ў Немцаў, але ў савецкіх партызанаў.

6. Просім у імя справядлівасьці й супакою не праводзіць падобных

акцыяў, а ў выпадку нямецкіх ахвяраў справядліва караць злачынцаў,

189

ды нішчыць узброеныя банды, як польскія, так і савецкія, што

трывожаць беларускае жыхарства.

Пад канец чытаньня мэмарыялу гэбітскамісар пачаў нэрвова хадзіць

па пакоі. Урэшце падыйшоў бліжэй да нас і сказаў:

- Сябры Беларускага Камітэту! Сталася нячуваная ў гісторыі рэч, бо

на спакойных тылох, 1000 км ад фронту, пала трох маладых заслужаных

Немцаў. Паводля загаду Фюрэра за кожнага паўшага на Ўсходзе Немца,

павінна быць выбіта 100 тутэйшых людзей. У гэтым выпадку забіта

больш, але гэта зрабілі Летувісы. Віноўнікі за гэткую самаволю будуць

пацягненыя да адказнасьці. Ідзеце й скажэце сваім людзям, што акцыя

скончаная і ўсе могуць працаваць спакойна.

[...] На гэтым нашая візыта ў гэбітскамісара скончылася. Выснавы

былі сумныя: бальшавікі з Палякамі будуць рабіць правакацыі, а Немцы

зь Летувісамі будуць перабіваць беларускае жыхарства, паліць вёскі й

хутары. Было пастаноўлена па вёсках і мястэчках арганізаваць

Беларускую Самаахову. Аб становішчы беларускага жыхарства акругі

Летува мы паведамілі праф. В.Іваноўскага ў Менску ды мгр.

М.Шкялёнка ў Бэрліне.

Віленскі Камітэт раіўся цяпер таксама ад тых, што шукалі ратунку,

хацелі вызваліць сваякоў з ваенна-палонных лягероў сьмерці. У іх ад

голаду й пошасьці масава гінулі тыя нешчасьліўцы, што не хацелі

бараніць крывавага Сталіна й ягонай няволі, ды кінуўшы зброю

паддаліся ў палон, спадзяючыся лепшай будучыні. Заміж яе гіронія лёсу

адкрыла ім вароты гітлероўскай сьмерці. Мы давалі ад імя Камітэту

выяўленым у лягерох Беларусам пасьведчаньні з просьбай звальненьня,

ручаліся за іх ляяльнасьць. І шмат было звольненых ды ўратаваных ад

загубы.

Некаторыя прыходзілі ў Камітэт проста з палону, вынішчаныя

дазваньня, бязь верхняй вопраткі, абутку. Трэба было арганізаваць ім

вопратку, харчы, транспарт. Ды ці была магчымасьць выратаваць усіх

палонных Беларусаў ад сьмерці? Ведама, не. У брацкіх магілах

Віленшчыны, дзе толькі былі лягяры палонных, ляжыць 40-60 тысячаў

савецкіх жаўнераў, а між імі шмат Беларусаў. У Беразьвечы палонныя

тры разы ўцякалі цераз калючыя драты й кулямётныя заставы. Іх секлі

кулямётным шквалам, лавілі сабакамі. Шмат аднак уцякло ў лясы, дзе

стварылі першыя партызанскія аддзелы […]

Пра рэлігіі. Намінальным зьверхнікам каталікоў у Беларусі тады

быў біскуп Магілеўскі й Менскі Слоскан, па нацыянальнасьці Латыш,

прабываў ён у Дзьвінску. Нацысты забаранілі яму праводзіць якую-

колечы каталіцкую адміністрацыйную працу ў Беларусі. Не зважаючы

на ўсе нашыя захады ў Вільні, Менску ды Бэрліне, нямецкія ўлады не

зьмянілі свайго загаду.

190

Тады ініцыятыву перанялі беларускія ксяндзы-патрыёты. Кс. др.

філ. Ст.Глякоўскі, узяўшы з сабой на помач толькі-што высьвечаных

ксяндзоў Рыбалтоўскага ды Мальца, накіраваўся з нашым

пасьветчаньнем да Менску. Пасьля ўпорыстых таргоў зь Немцамі яны

адваявалі чырвоны касьцёл, які бальшавікамі быў заменены на тэатр, і

яшчэ адзін касьцёл пры галоўнай вуліцы, дзе быў склад. Катэдру не

маглі абняць, бо ў ёй вымагаўся аграмадны рамонт. У сталіцы Беларусі

пачалася нармальная каталіцкая служба.

З газэтаў ды радыя даведаўся пра гэта ведамы польскі шавініст і

заядлы вораг беларускага народу арцыбіскуп Яблжыкоўскі. Ён ня толькі

адклікаў зь Менску ксяндзоў Глякоўскага, Рыбалтоўскага й Мальца, але

за «непаслухмянасьць» забараніў ім навет прыступаць да аўтара, накш

кажачы «суспэндаваў» іх. Але калі першыя тры беларускія ксяндзы-

місіянеры былі ад аўтара адсунутыя, на іх месца ўжо прыбыў кс.

В.Гадлеўскі, кс. П.Татарыновіч і жмудзкі ксёндз Ігнатавічус. Яны не

падлягалі юрыздыкцыі Ялбжыкоўскага й маглі спакойна працаваць

далей.

Паўгоду пазьней Глякоўскі й Малец, будучы ў тэатры, ня ўсталі

пры адыграньні нямецкага гімну, што паслужыла за довад іх

неляяльнасьці да нямецкае ўлады, ды ня толькі іх, але й іншых

каталіцкіх духоўных. Тады былі арыштаваныя ксяндзы Глякоўскі,

Малец, Рыбалтоўскі й Татарыновіч. Два першыя былі высланыя ў

канцэнтрацыйны лягер Бухэнвальд і там яны загінулі ў хвабрыцы

амуніцыі ад ангельскіх налётаў.

Ксёндз Гадлеўскі дастаў строгі выгавар ад Немцаў і яму забаранілі

казаць казаньні, на якія заўсёды схадзіліся грамады людзей.

[...] Ахвярамі як нямецкага падазрэньня ў існаваньні сярод

Беларусаў падпольнае проангла-амэрыканскае кансьпірацыі, так і траўлі

некаторых засьлепленых праваслаўных, пры пабочным супрацоўніцтве

агентаў з групы Акінчыца, і палі каталіцкія сьвятары Неманцэвіч,

Глякоўскі, Малец, Рыбалтоўскі, Гадлеўскі, ня лічачы тых сьвятароў

беларускага паходжаньня, якіх Немцы расстралялі ў часе масавых

арыштаў каталіцкага духавенства ў Заходняй Беларусі ў 1942 годзе [...]

З выдатнейшых Беларусаў, што пры Немцах актыўна ўлучыліся ў

беларускае нацыянальнае будаўніцтва й зьгінулі, назваць трэба, апрача

ўспомненага ўжо П.Родзевіча, У.Казлоўшчыка, рэдактара менскае

«Беларускае газэты», якога застрэлілі ў будынку рэдакцыі агенты

менскага СД, сымулюючы «партызанаў»; В.Іваноўскага, бурмістра

Менску, гэткім самым спосабам застрэлілі на вуліцы места [...]

Мы тады добра разумелі, што ў дадзеных гістарычных абставінах

адкрыты супраціў новаму акупанту не прынясе ніякіх здабыткаў, але

яшчэ большыя для народу страты, давядзе да вынішчэньня й тае

191

нацыянальнае інтэлігенцыі, што яшчэ засталася пасьля масавых

бальшавіцкіх арыштаў, дэпартацыяў, расстрэлаў. Толькі праз нашае

ўмацаваньне можна было спадзявацца, што будзе магчымасьць змусіць

да тых ці іншых уступак нашых старых ворагаў, бальшавікоў ды

Палякаў і тады, калі Нямеччына падзе. Мы лічылі, што й Аліянты

могуць нас падтрымаць толькі тады, калі мы самі будзем лепш

падрыхтаваныя да самастойнага жыцьця.

І вось, у цяжкім для Немцаў 1943 годзе зь нявіннай Беларускай

Самааховы вырасьлі моцныя парасткі дзяржаўніцкай пабудовы.

Паўсталі паліцыйныя й вайсковыя афіцэрскія й падафіцэрскія школы,

заснаваліся баталіёны Беларускай Самааховы – пачаткі беларускай

нацыянальнай арміі. Адміністрацыя, школьніцтва й судаўніцтва, як

правіла, было ў беларускіх руках. Пры нямецкіх кантрольных ворганах

пастаўленыя былі беларускія «мужы даверу». Добра разьвіваўся Саюз

Беларускае Моладзі (СБМ), у радох якога былі тысячы юнакоў і юначак

зь інструктарскай школай у Альбэртыне. Была апавешчаная аўтакефалія

Беларускай Праваслаўнай Царквы, а Каталіцкі Касьцёл быў змушаны да

беларусызацыі. Немцы спынілі хапанкі моладзі ды вываз яе зь Беларусі,

былі змушаныя даць магчымасьці для разьвіцьця беларускай культуры й

асьветы ў масавых Дамох Культуры, у арганізацыі прафэсійных тэатраў,

хораў, аркестраў. Дзейным было ўжо Беларускае Навуковае Таварыства,

праводзілася аграрная рэформа, мацавалася Ахова Здароўя. [...]

АБАРОННЫЯ ВЁСКІ

Абаронныя вёскі былі арганізаваныя ў 1943 годзе. Гэта была

першая нямецкая спроба здабыць дапамогу ад беларускага сялянства ў

змаганьні з савецкай партызаншчынай. Для вёскі ў лясным прасторы

Немцы давалі пару дзесяткоў старых савецкіх стрэльбаў, зь невялікім

запасам амуніцыі, з загадам адбіваць партызанскія напады ды

вылоўліваць паадзіночных дывэрсантаў.

Напачатку гэта давала некаторы вынік, але з ростам

партызаншчыны, што была кіраваная адмысловым бальшавіцкім

штабам пры галоўнай кватэры Сталіна ды пад начальствам

Панамарэнкі, пры вялікіх ськідах парашутыстых ды вайсковага

матар'ялу, абаронныя вёскі ня былі ў сілах бараніцца ад лепш

узброенага ды вялікага лікам ворага. Цяпер яны сталі адно правакацыяй

для нішчэньня бальшавіцкімі бандамі беларускага жыхарства [...]

УСЕБЕЛАРУСКІ КАНГРЭС У МЕНСКУ

Чырвень 1944 году быў бурлівы падзеямі, 6-га гэтага месяца англа-

амэрыканскія войскі высадзіліся на паўночным пабярэжжы Францыі ды

адкрылі Нямеччыне «другі фронт». Два тыдні пазьней Сталін,

сканцэнтраваўшы вялізарныя сілы на аграмаднай нямецкай абароннай

дузе, што ахоплівала амаль усю Беларусь па лініі Віцебск-Чэрыкава-

192