Конески Б. Историја на македонскиот јазик

Подождите немного. Документ загружается.

163.

Некои заменки, обични во нашиот стар јазик,

зЈ1е

гле од употреба. Таков e случајот со показната заменка

со релативната иже и со количествените «елшгк, шикт* и

др<

Заменката ск се зачувала во архаичниот говор на Бо-

бошчица, каде што денеска го има проширениот облик сој,

сази, сози. Инаку, трага од неа e елементот e во прилозите:

ае

цес(ка),

ноќеска, зимоска и сл.

Броеви. 164. Промена имаме само кај овие карди-

«ални броеви: еден — една — едно — едни, два — две (ж. и

ср.

род)> обата — обете (ж. и ср. род). Во старословенските

текстови обичната форма за бројот 1 e ЕДИИТХ. Таа e дене-

ск

а позната само во мал опсег на нашите источни говори

(но таа се зачувала и во составот на бројот 11: единаесет).

формите од 1ед(к)н- се среќаваат сосем ретко во старосло-

венските текстови. Формата еден e засведочена во Охрид-

скиот апостол. Сп. и: една (плктк) во Мак. ев. Броевите од

десет нагоре, во кои првобитно се деклинирале посебно

составните делови, сраснале во една целост и се подложиле

на скратување. Тоа срастување станувало ве^е при крајот

на старословенската епоха. Дека чувството за употребата на

падежите било рано ослабено кога се работи за бројни

изрази, покажуваат овие примери од Добр. ев.: четмри-

ДКАТИ

и шести1Л л-ктм (Map. ев. Јов. II 20: чггта^/ии ДЃ-

CATTVI и ШЃСТИ1Л л*ктт\); дкд к^дтк (место: дкд к^лтта). Бо на-

родна песна се среќава обев како субјект. Тоа e заправо

старата ген. ак. форма OB'kHX'h, OB'kx'K. Примерот e показа-

телен за навлегувањето на ак. и во субјектна служба (в.

§ 175). Другите кардинални броеви се неменливи во нашиот

современ јазик, освен што ја примаат членската форма

пред имињата (трите наречници и сл.). Редните броеви

ги имаат сите граматички својства на придавки.

Во фонетскиот состав на броевите станале ред скра-

тувања во резултат на асимилации, контракции и губење

на консонанти. Во Дебарско и во Корчанско имаме ена, o, и

(една > енна > ена), спрема кое се образувало и ен м. еден.

Сп.

ги натаму скратувањата во сложенки со десет: единајсе

(и со асимилација: идинајсе), петнајсе, двајсе, двајситри,

ece, шеесе итн. Тетовското шиесе (за шеесе) се образувало

сп

рема триесе.

149

Како нова се создала наставката -мина со која

Се

образуваат броеви што се однесуваат на лица од машкц

род (на другите родови само ако има во дадената група ц

лица од машки род): петмина браќа, стомина, илјадамина

и сл. Секако оваа наставка се добила со преразложуван>

на форми како седмина, осмина {м се сфатило како дел од

наставката). Постоела потреба за диференцијација, бидејќц

наставката -ина образувала и форми на приближни броевц.

Денеска стотина има значење ,.околу сто'

, додека стомина

значи „точно сто лица од машки род".

ЧЛЕНОТ

165.

Членот се има развиено од показни заменки во

постпозиција. Постпозитивната употреба на показните за-

менки e старо својство на словенските јазици — неа ја

познавал прасловенскиот јазик. Така во прилозите денес(ка),

летоска и сл. се содржи некогашната показна заменка ск,

употребена постпозитивно (дкнк+ск и сл.).

Членот ја определува именката, то ест го конкрети-

зира, го прикажува како познат предметот што таа го озна-

чува. Вакво определување прасловенскиот јазик познавал

само во состав од атрибут и именка. Тоа се изразувало со

додавање на формите од заменката *jb, ja, је кон придав-

ката, во резултат на што покрај простата се образувала и

сложена придавска промена. Сп. во ст. сл. дов^гми члов^кт*,

ЗИТ^Ш ^dBTv И СЛ.

Меѓутоа, во повеќето словенски јазици не се развила

натаму наклоноста за определување на предметот со мор-

фолошки знак, na дури и сложените придавски форми ја

загубиле својата определувачка функција. Така, во рускиот

јазик тие претставуваат денеска немаркирана придавска

форма, додека кратките придавки се употребуваат само во

предикатот (хорошип человек: он хорош). Во српскохрват-

скиот јазик уште се чува разликата меѓу определениот и

неопределениот вид, но таа e во ред случаи веќе раско-

лебана.

150

166.

Само во југоисточниот дел на Балканот, во обла-

сТ

а на посебно силното влијание на балканската јазична

редина, словенските говори ја изградиле наполно катего-

рќјата на определеноста. Тука онаа извесна наклоност кон

оП

ределување на предметот, пројавена во прасловенскиот

о веќе споменатиот начин, нашла погодна почва да се

развие во посебна граматичка категорија, со свој морфо-

лошки механизам. Контактот со балканските јазици бил од

пресудно значење

(

во тој поглед. Грчкиот, албанскиот и

романскиот јазик имаат член, а во албанскиот и романскиот

уште повеќе од тоа, членот e постпозитивен, како и во ма-

кедонскиот и бугарскиот.

Некои обиди да се објасни членот во македонскиот

и бугарскиот како самостојна појава, независна од контактот

со балканските јазици, можеме да ги сметаме денеска над-

минати. Тоа што во некои северноруски дијалекти се забе-

лежува развој сличен со оној во нашиот и во бугарскиот

јазик (спротивно на општата тенденција во источнословен-

ската група) — не може да се земе како аргумент за тоа

дека и овде членот претставува самостојна појава.

167.

Меѓутоа, ако e точно дека контактот со балкан-

ските јазици дал суштествена подбуда за изградување на

категоријата на определеноста во нашиот јазик, исто така

e точно дека се забележуваат и некои специфики во упо-

требата на членот во сите тие јазици. Во грчкиот јазик тој

e препозитивен. Во албанскиот и романскиот, каде што e

постпозитивен, имаме случаи и на препозитивна употреба

на членот. Така e со „определителниот" член во романскиот:

Petru eel Mare (Петар Велики) и сл. Во албанскиот имињата

на сродство добиваат покрај постпозитивниот и еден пре-

позитивен член, кога се однесуваат на трегото лице: i ati

неговиот татко; e motra нејзината сестра. Во подробностите

на употребата на членот можат да се посочат уште ред

разлики. Така во грчкиот e редовно членувањето на лич-

ните имиња и на имињата на земјите (6 Хр^стто? Христос,

т) Tspjjtavia Германија; во мак. се членуваат само хипоко-

ристичните форми од женските лични имиња и, понекогаш,

прекарите: Ленчето, Марето, Левата и сл.; во аром. лич-

ните машки имиња се употребуваат во ном. со и без член:

Goglu и Gogu). Исто така, во грчкиот се јавува редупли-

151

цирање на членот во синтагми како тб хахо то

\L6LTI

(буквално

„лошото окото")» што не e обично во нашиот јазик (случаи

на вакво членување во некои од јужните говори се должат

на непосредно грчко влијание).

168.

Старословенскхгге текстови ни сведочат дека во

времето на создавањето на словенската писменост и малку

подоцна членот не бил уште развиен во јазикот на маке-

донските Словени. Во тие текстови членуваните грчки именки

се преве^Јуваат нормално со нечлшувачи словенски именки,

онака како што e и денеска својствено за повеќето сло-

венски јазици. Сепак, во старословенските текстови се

среќаваат спорадично примери што сведочат дека во говорот

почнале да се јавуваат зачетоци на членот, да се изделуваат

и со посебни надворешни својства оние елементи што ќе

го сочинуваат системот на членските форми. Така во фор-

мите како равотк, киек^тотк и др. имаме веќе првообрасци

на членуваните форми од машки род.

Комплексите како

равт*

^-тк и сл. преминале, по из-

вршенпте промени на еровкгге во комплекси како работ

и сл. Во новиот однос раб: работ, последниот комплекс

се анализира по нов начин:

раб

от.

Морфемата от со

тоа веќе претставува надворешно еден поинаков елемент

откодку постарата показна заменска форма тт\. Слично

формално разликување се добива и во други случаи и по

друг начин, на пример, со скратување на постпозитивната

демонстративна заменка во жена-ва, жена-на (оџ,

жена

ова,

жена

+ она). Во препозитивна употреба показните за-

менки, од друга страна, се засилувале со прибавување на

партикули (тт* +

и,

та + га и сл.) и тоа придонесувало уште

повеќе за формалното разграничување на силните и слабите

показни заменки, со што се олеснило превратувањето на

последниве во членски морфеми.

Членот, од овие зачетоци за кои стана збор, се развил

доста рано. Дека тој се развил дури уште не била изме-

стена синтетичката деклинација, ни сведочат членувани

форми во косите падежи, какви што дури и денеска се

феќаваат во некои наши говори (сп.

старцатого,

старцу-

тому, старцитим, женатуи и сл. во корчанскиот говор).

По с& нскажува дека кон 13 в. членот бил веќе изградена

граматичка категорија. Примерот злтаотт^.

$&&!*

од Добреј-

152

ц1овото ев. (13 в.) ни покажува дека членската морфема

^от се пренесувала веќе како посебен морфолошки елемент

д именката на придавката (кон нејзината определена форма

која

сега стан

^ само основа на членуваната придавска

форм

^о истиот текст се среќава и следниов интересен

Пример: тогда ВТ^СТЛША ВСА д-квча т-к (м. д^вта тта), што

ЈЈЛ

покажува дека елементот т* (образуван спрема т*кхпч,

rffe/Miv, и сл.) ги изместил во говорот постарите заменски

форми ти (за м. р.) и тта (за ж. р.)> станувајќи единствеи

пределител за обата рода во множината. Сето ова сведочи

дека во 13 в. веќе сме имале доволно напредната состојба

о изградувањето на категоријата на определеноста, штом

веќе очевидно од дадените примери дека биле создадени

морфолошките средства за нејзиното изразување во онаков

ИД, во каков ги имаме и денеска.

169.

Македонските говори се разликуваат по тоа дали

употребуваат три членски форми или само една. Тројни

членски форми се употребуваат во западното наречје, од

каде што се влезени и во литературниот јазик, и освен тоа

во скопско-црногорскиот и во дел од кумановскиот говор,

во кои тке се јавуваат во ваков вид: -ат, -ав, -аи (спрема

-ат

биле преобразувани формите -ов, -он). Во другите наши

говори се употребува само една членска форма:

-о(т),

-та,

-то,

-те. Надвор од нашата јазична територија тројниот

член e познат во југоисточна Србија (тимочко-заплански

говор) и во трнскиот и родопските говори во Бугарија.

Состојбата со три членски форми несомнено треба да

ја сметаме како постара фаза во развојот на категоријата

на определеноста. Имено, постпозитивната употреба на по-

казните заменки не се ограничувала само на заменката TV

Тогаш e природно дека настанувале споеви и со другите

показни заменки, независно од тоа до колку притоа можело

Да се развие во вистинска смисла членско значење. Ната-

мошен чекор во развитокот на чисто такво значење баш и

имаме во обопштувањето на формата -от, најпригодна да

се

сврзе со него. Денешната географска распределеност на

Ројните членски форми, кога тие се застапени во дијалекти

"сз непосреден допир меѓу себе, може најдобро да се

153

објасни како остаток од старата состојба, нарушена во својот

географски континуитет со обопштување на една членска

форма.

Освен оваа основна разлика, што се состои во упск

требата на три или една членска форма, нашите дијалекти

покажуваат и некои посебности во морфолошкиот облик

на членот. Во северните говори -ат место -от e нормално

поради замената на еровите карактеристична за нив. Губе-

њето на т во формата -от (лебо, дено и сл.) e обично во

нашите источни говори, na и во дел од западните (прилеп-

скиот, битолскиот). Имаме случај на губење на глас во

составот на морфема олеснето со тоа што морфемата e и

без тој глас доволно изразна. Во морфемата -o веќе не e

останата никаква трага од некогашната показна заменка тг.

Во некои говори на исток (малешевско-пиринските) се ја-

вува -e како аломорф на членската морфема -o зад консо-

нанти меки или што некогаш биле меки: кл'уче (клучот)

и сл. Дека, спротивно на ова, во други наши говори член-

ската морфема во -варијантата од тврдата промена се

обопштила веќе во почетокот на 12 век покажуваат овие

примери од Добр. ев.: стоуденецос^Ј денотк.

ИЗМЕСТУВАЊЕ НА СИНТЕТИЧКАТА

ДЕКЛИНАЦИЈА

170.

Во деклинацијата македонскиот јазик има дожи-

веано коренито преобразување. Синтетичката деклинација

наследена од прасловенскиот, со седум падежни форми во

трите граматички броја, била изместена од аналитичка де-

клинација, во која падежните одиоси се изразуваат со

предлошки конструкции и со други состави, во кои стапува

една општа именска форма. Ова преобразување засега едно-

времено ред морфеми во групата на имињата и некои важни

својства на структурата на реченицата. Заправо по своето

засегање во синтаксата тоа e појава од најсуштествено

значење во развојот на нашиот јазик, и затоа со право

преодот од синтетизам кон аналитизам го имаме предвИД

како основна појава и при периодизацијата на исторнјата

na нашиот јазик.

154

171.

Процесот на изместување на старите падежни

формис e долготраен процес. Иако во основното ги дал

своите резултати веќе до 15 в., тој не e наполно завршен

цИ до денеска. Кај заменките како се уште живи форми

И имаме дативот и акузативот, а во некои говори, што се

о овој поглед поархаични, имаме остатоци од падежната

промена и кај именките. Во повеќе западни говори жива

дативната форма во еднина од личните имиња и од

цменките- што значат сродство: мајке, сестре, Петреве,

Стојану и сл. Во архаичниот корчански говор (Бобошчица)

имаме, освен тоа, и дативна форма во лшожината (стар-

цитим и сл.Ј и акузативна во еднината (старцатого). Во

некои северни говори (Скопска Црногорија, Тетовско) се

среќава дативот од лични имиња и во посесивна служба:

Милану Зетовому снава му; викни Га Малану Бојчовому

татка.

Меѓутоа, сето ова e денеска маргинална појава во

нашиот јазик, трага од една состојба што e веќе одживеана.

Притоа овие остатоци се повеќе се истиснуваат. Дури и во

промената на заменките напредува тој процес и понатаму,

опфаќајќи ги долгите форми за дативот, така што, на при-

мер,

na кого (место или покрај кому) e обично во сите

наши говори, а предлошките состави на мене, на нас (м.

мене, нам) и сл. се денеска карактеристични за источното

наречје.

172.

Ние имавме веќе можност (в. § 145—146) да

говориме за тоа како по пат на аналогни израмнувања мегу

именските форми од различни основи се извршило значи-

телно упростување на морфолошкиот состав на деклинаци-

јата наследена од прасловенскиот јазик. Тоа e појава ка-

рактеристична за сите словенски јазици. Меѓутоа, во

словенските говори во југоисточниот дел на Балканот

(Македонија, Бугарија, југоисточна Србија), покрај тоа,

почнува рано да се одвива и оној многу покоренит процес

на преобразување на синтетичката во аналитичка деклина-

Ција, што доведува до истиснување од употреба на најго-

ледшот број на падежни морфеми. Подбудата за тоа прео-

бразување доаѓа несомнено од балканската јазична средина.

Аналитичката деклинација e карактеристична и за грчкиот,

и за албанскиот, и за романскиот јазик.

155

Имаше порано обиди да се откаже значењето на кон-

тактот со балканските јазици во овој поглед и појавата да

се толкува како резултат на извесни фонетски промени што

довеле до неизразност на ред падежни форми и до потрсба

таа да се преодолее по нов начик — со форсирање на

предлошки конструкции и сл. Меѓутоа, фонетскиот фактор

не може да игра пресудна улога во едно вакво коренито

преустројство на деклинацијата. Повеќето словснски јазици

ја зачувале старата синтетичка деклинација, иако и во нив

станувала омонимија на некои падежни форми поради фо-

нетски промени.

Во словенските говори во југоисточниот дел на Бал-

канот се случил во овој поглед таков прелом, што да не

се чувствува потребата да се обнови изразноста на старите

падежни форми, таму каде што таа била засегната, ами

напротив — тоа да лгу иде ,,на рака" на создавањето нови

начини за изразување на падежните односи. Заправо, во

случајов, тоа e усвојување на начините што им биле од

порано својствени на јазиците од балканската ередина.

Интересниот проблем за условите при кои се врши преодот

од синтетизам кон аналитизам. може да се разгледува врз

развојот на тие јазици, на пример на грчкиот, којшто уште

во класичната епоха има редуцирана деклинација од четири

падежа. Чисто фонетскиот фактор не може да се земе како

причинител на појавата во тој и други јазици (на пример

романските). Во случајот со македонскиот и бугарскиот

јазик, проблемот се поставува во поинаква светлина: се

работи за адаптирање кон она што веќс било изградено во

други јазицњ, за промена што ја наоѓа својата подбуда во

туѓото јазично влијание.

Начиниг на кој еден словенски говор можел да оиде

опфатен од сестрано дејство на балканската јазична средина,

и меѓу другото во тој контакт да почне да ја напушта

својата наследна деклинација, може и денеска добро да се

посматра врз примерот на некои српски говори што како

оази живеат на романската страна во Банат. Тие говори го

познаваат веќс и удвојувањето на објектот, и поставувањето

на кратката заменска форма во почетокот на реченицата,

и расколебувањето на употребата на некои падежи — сето

она што иретставува некои од најсуштсствените страни на

156

влијанието на балканската јазична средина врз словенските

говори во југоисточниот дел на Полуостровот.

Интересно e дека во македонскиот и бугарскиот јазик

цзместувањето на синтетичката деклинација e денеска пој-

дено понапред отколку во другите балкански јазици, од

кои подбудата за таа појава заправо потекнала.' Грчкиот,

албанскиот и романскиот јазик се уште чуваат во жива

употреба една генитивно-дативна'- форма. Грчкиот има во

некои промени и посебна акузативна форада. Во албанскиот

се среќаваат случаи кога од генитивно-дативната форма се

разликува локативот и аблативот. Овој факт на некои

лингвисти што се занимаа со прашањето им се чинеше

толку упадлив, што го објаснуваа како потврда за тоа дека

треба да се бараат внатрешни корени на процесот. Ме-

ѓутоа, како на поширокиот план на културата, така и во

јазичниот контакт, не e никако необично еден елемент пре-

земен од страна да доживее многу поголемо распростра-

нување во новата средина отколку што имал во старата.

Така и еден одделен збор, примен од некој туѓ јазик, може

во јазикот што го усвоил да стекне многу поширока сфера

на употреба. Се разбира, дека тогаш треба да постојат

извесни посебно погодни услови за такво распространувње.

173.

Како што ќе видиме малку подолу, во врска со

дативот, нашиот јазик (а истото се однесува и на бугарскиот)

ја минал онаа фаза, што e карактеристична за балканските

јазици, со жива употреба на една генитиво-дативна форма.

He e случајно ни тоа што повеќе остатоци од дативот сре-

ќаваме денеска токму во нашите западни говори, на теренот

каде што контактот со балканските јазици бил посебно

интензивен (в. § 2). Меѓу условите што иридонесле за по-

брзото усвојување и поширокото распространување на

аналитичката деклинација во нашиот јазик се вклучува и

фонетскиот фактор. Тоа, на пример, што A > а и што така

во а-основа дошло до изедначување на акузативната и

инструменталната наставка со номинативната, придонесло

несомнено да се реализира по полесен начин преминот кон

аналитизам. Во еден состав како: се потурив вода формата

вода ја продолжува заправо старата инструментална форма

ВОДА (< водо1*), совпадната по гласовен пат со номина-

тивната и акузативната форма. Еден таков случај, вклучу-

157

вајќи се во модслите веќе познати во балканските јазицц,

можел тогаш да го иоткрепи установувањето na други слични

состави, во кои такво гласовно совпаѓање немало (се по~

турив млеко, песок И сл.).

174.

Процесот на изместување на старите падежнц

форми се вршел постапно, преминувајќи извесни појасно

забележливи фази. Веќе во текстовите од

—12 в. нао-

ѓаме спорадични примери што сведочат дека тој бил почнат.

Во прво преме старата деклинација уште добро се чува, таа

била само частично засегната од тој процес, така што во

нејзините рамки се вршат дури и некои обновувања на

формите. Еден пример за такво градење во рамките на

старата структура имаме во образувањето na множински

форми во м. род од основа проширена со -ов- (сп. во Стру-

мичкиот апостол: часоволњ, воиново/и^, градовФх^). Друг таков

пример ни дава сложената придавска промена, во која се

вршеле некои преобразувања под дејството на заменската

промена, сп. нсчисто/иоу, осиавшо/иоу, слфО/иоу, посиавшо/ису и

сл.

место постарото нечистоу(е)л1С»у и сл. Меѓутоа, овие и

слични случаи биле последни пројави на жизненоста на

старата структура. Едновремено со нив се одвивал и земал

се поширок размав оној основен процес на преобразување

на таа структура што доведува до аналитичка деклинација

ео нашиот јазик.

Во крајните консеквенци тој процес води кон една

општа „падежна" форма, што ги истиснува старите синте-

тички падежни форми (видовме дека тоа не e постигнато

без остаток ни до денеска). Тоа значи пренебрегнување на

падежните наставки, како елементи што ги изразувале од-

носите во кои именката се вклучува во дадена синтагма.

Тежеста се пренесува врз други показатели на тие односи

а тоа се во прв ред предлозите. Затоа и замената на ста-

рите падежни форми оди наспоредно со засилувањето на

предлошките конструкции во нашиот јазик. Еден типичен

цример за такво засилување на употребата на даден предлог

имаме во рамките на стариот инструментал, каде што пред-

логот со, порано ограничен на социјативот, се проширил и

на случаите кога овој падеж изразува средство, орудие (со

човек и со рака, наспрема српхрв. са човеком — руком).

Сп.

во Мак. ев. да н« nonep-vrk ихк ск нога/ии скоилш; и на-

158