Хоміцька З.М. Латинська мова

Подождите немного. Документ загружается.

140

Ï³äðÿäí³ îáñòàâèíè ÷àñó, êîëè éäåòüñÿ ïðî ïîä³¿ ìèíóëîãî,

ìîæóòü ââîäèòèñÿ ñïîëó÷íèêîì cum histor

cum (³ñòîðè÷íå). Ç

öüèì ñïîëó÷íèêîì âæèâàºòüñÿ coniunctivus, ÷àñ ïðèñóäêà ï³ä-

ïîðÿäêîâóºòüñÿ ïðàâèëó consecutio temp

rum, íàïðèêëàä:

Q. Fabius Labeo, cum ad locum venisset, cum Nolanis et Neapo-

litanis separatim locutus est. — Êâ³íò Ôàá³é Ëàáåîí, ï³ñëÿ òîãî ÿê ïðè-

áóâ íà ì³ñöå, ïîãîâîðèâ, çîêðåìà, ³ ç ìåøêàíöÿìè Íîëè ³ Íåàïîëÿ.

§ 74. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÓÌÎÂÈ

Âèð³çíÿþòü òðè òèïè (casus) óìîâíèõ ðå÷åíü:

 casus realis (ðåàëüíèé òèï);

 casus potentialis (ìîæëèâèé òèï);

 casus irrealis (íåðåàëüíèé, íåçä³éñíåííèé òèï).

Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ óìîâè ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî ñïîëó÷-

íèêàìè si — ÿêùî, ÿêáè, nisi — ÿêùî íå.

Casus realis

Ï³äðÿäíå ðå÷åííÿ âêàçóº íà íåìèíó÷ó óìîâó âíàñë³äîê îá’ºê-

òèâíèõ ïðè÷èí. Ä³ºñëîâî âæèâàºòüñÿ â ä³éñíîìó ñïîñîá³. Ñïîëó÷-

íèê si ïåðåêëàäàºòüñÿ ÿê ÿêùî.

Si sententiae prudentium dissentiunt, iudîci licet (quam libet)

sententiam sequi. — ßêùî ñóäæåííÿ þðèñò³â ðîçõîäÿòüñÿ, ñóää³

äîçâîëÿºòüñÿ ïðèéìàòè ð³øåííÿ íà âëàñíèé ðîçñóä.

Casus potentialis

Ä³¿ ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ º ïðèïóùåíÿìè. Ïðèñóä-

êè ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åíü ìàþòü ôîðìó êîí’þíêòèâà

(praesens àáî perfectum coniunctivi).

Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ — ÿêáè, ÿêáè íå.

Sim imprudens, si plus postêlem, quam a homîne secundum rerum

naturam postulari potest. — Öå áóëî á íåðîçóìíî, ÿêáè ÿ ñòàâ æà-

äàòè â³ä ëþäèíè á³ëüøå, í³æ ìîæíà çà ïðèðîäîþ ðå÷åé.

Casus irrealis

Óìîâè, â³ä ÿêèõ çàëåæèòü ä³ÿ ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ, º íåçä³éñíå-

íèìè.

Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ ÿê ÿêáè, ÿêáè íå.

ßêùî éäåòüñÿ ïðî òåïåð³øí³é ÷àñ, òî ïðèñóäêè ãîëîâíîãî ³

ï³äðÿäíîãî âæèâàþòüñÿ â imperfectum coniunctivi, êîëè æ ãîâî-

ðèòüñÿ ïðî ìèíóëå, îáèäâà ïðèñóäêè âæèâàþòüñÿ â plusquam-

perfectum coniunctivi.

Nisi Alexander essem, Diogênes esse vellem. — ßêáè ÿ íå áóâ

Àëåêñàíäðîì, ÿ õîò³â áè áóòè Ä³îãåíîì.

141

Âïðàâà

Ïåðåêëàä³òü:

1. In rem actio compêtit, ut res ipsa, de qua agî tur,

revocetur. 2. Inventa sunt specûla, ut homo ipse se novisset.

3. Hannîbal venenum sumpsit, ne vivus in potestatem

Romanorum veniret. 4. Cum vita sine amicis doloris plena

sit, ratio monet amicos comparare. 5. Cum legêre non

possis, quantum habueris, satis est habere, quantum legas.

6. Omne debîtum demisi tibi, quoniam rogavisti me. 7. Aut

do tibi, ut des, aut do, ut facias; aut facio, ut des, aut facio,

ut facias (Paul.). 8. Si pecuniam do, ut rem accipiam,

emptio — venditio est; si autem rem do, ut rem accipiam,

permutatio est (Digesta). 9. Legîbus servimus, ut libêri esse

possîmus. 10. Littêrae cum sint paucae, tamen innu-

merabilia verba effeciunt. 11. Cum promis

ris, fac!

12. Quidam tabûlas testamenti ita delet, ut testamentum legi

non possit. 13. Apud me, ut bonum iudîcem, argumenta

plus valent, quam testes. 14. Cum domi essem, littêras tuas

gratas accepi. 15. Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura

(Ov.). 16. Non scribo tibi, cum aegrotus sim. 17. Cum ver

advenit, multae aves in nostras regiones advolant. 18. Si

causas mali enumerare velim, dies me deficiat (Cic.). 19. Si

in ius vocat, ito (L. XII t.). 20. Si tacuisses, philosôphus

mansisses. 21. Si iud

cas, cognosce!

Ñëîâíèê

1. actio, onis f — ïîçîâ; comp

êê

êto, ivi, itum,

êê

êre — âèìàãàòè; ipse,

ipsa, ipsum — ñàì; ago, egi, actum, ag

êê

êre — âåñòè ñóïåðå÷-

êó; revoco, avi, atum, are — ïîâåðòàòè.

2. invenio, veni, ventum, ire — âèíàõîäèòè; spec

ûû

ûlum, i n —

äçåðêàëî; novo, avi, atum, are — ñòâîðþâàòè, â³äíîâëÿòè, òóò:

ï³çíàâàòè.

3. Hann

îî

îbal, alis m — Ãàíí³áàë, ãîëîâíîêîìàíäóþ÷èé êàðôà-

ãåíñüêèìè â³éñüêàìè ï³ä ÷àñ äðóãî¿ Ïóí³÷íî¿ â³éíè; ïîê³í÷èâ

æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì ó 183 ð. äî í. å.; venenum, i n — îòðó-

òà; vivus, a, um — æèâèé; potestas, atis f — âëàäà.

4. moneo, ui, itum, ere — ïåðåêîíóâàòè, óìîâëÿòè; comparo,

avi, atum, are — çäîáóâàòè, çíàõîäèòè.

6. deb

îî

îtum, i n — áîðã; demitto, misi, missum,

êê

êre — ñïóñêàòè,

çâ³ëüíÿòè; quoniam — îñê³ëüêè; rogo, rogavi, rogatum, are —

ïðîñèòè.

142

10. paucus, a, um — ìàëèé, ìàëî÷èñëåííèé; innumerab

îî

îlis, e —

íåçë³÷åííèé; efficio, feci, fectum,

êê

êre — ðîáèòè, óòâîðþâàòè.

11. promitto, misi, missum,

êê

êre — îá³öÿòè; fac (imperativus â³ä

facio, feci, factum,

re — ðîáèòè).

12. quidam — õòîñü; deleo, levi, letum, ere — ðóéíóâàòè,

çíèùóâàòè.

15. curo, avi, atum, are — ï³êëóâàòèñÿ.

18. velim — praes. con. ä³ºñëîâà volo; malum, i n — çëî, íåùà-

ñòÿ; deficio, feci, fectum,

êê

êre — âèÿâëÿòèñÿ íåäîñòàòí³ì, íå

âèñòà÷àòè, áðàêóâàòè.

19. in ius — äî ïðåòîðà (íà ñóä); ito, –, –, are — õîäèòè.

20. maneo, mansi, mansum, ere — çàëèøàòèñÿ.

21. iudico, avi, atum, are — ñóäèòè.

DE IURE CIVILI ET GENTIUM

Omnes popûli, qui legîbus et morîbus reguntur, partim suo

proprio, partim communi omnium nîm³num iure utuntur. Nam ius est,

quod quisque popûlus ipse sibi ius constituit, id ipsius civitatis

proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod

vero naturalis ratio inter omnes homînes constituit, id apud omnes

popûlos peraeque custodîtur vocaturque ius gentium, quasi quo iure

omnes gentes utuntur.

Popûlus itâque Romanus partim suo proprio, partim communi

omnium homînum iure utîtur.

(Gai.)

partim — ÷àñòêîâî; ïåðåêëàñòè â òàêîìó ïîðÿäêó: utuntur partim suo

proprio [iure], partim communi iure omnium;

quod — òóò: ÷åðåç òå ùî, îñê³ëüêè;

ipsius (òîáòî popûli) — Gen. possessivus;

naturalis ratio — ïðèðîäíà ïðè÷èíà, ïðèðîäíèé ðîçóì, ïðèðîäíèé

çì³ñò, òîáòî ïîðÿäîê ðå÷åé, óñòàíîâëåíèé ñàìîþ ïðèðîäîþ;

peraeque — çîâñ³ì îäíàêîâî, ð³âíîþ ì³ðîþ;

quo = eo (äèâ.: is, ea, id).

DE VITA ROMAE ANTIQUAE

PERSONALIA

Diocletianus, imperator Caesar Aurelius Valerius Augustus

Ä³îêëåò³àí, ²ìïåðàòîð Öåçàð Àâðåë³é Àâãóñò (áëèçüêî 243–

316 ðð. í. å.),

²ìïåðàòîð (284–305 ðð.), ÷óäîâèé ïîëêîâîäåöü ³ îðãàí³çàòîð,

çàñíîâíèê ðèìñüêî¿ àáñîëþòíî¿ ìîíàðõ³¿ (äîì³íàòà). Çà äîïîìî-

143

ãîþ êðàùèõ þðèñò³â, â³í äîìàãàâñÿ ñòàá³ëüíîñò³ ïðàâà. ×èñëåíí³

ðåñêðèïòè, ùî íàëåæàëè ¿õíüîìó ïåðó, í³ çà ñâîºþ ôîðìîþ, í³ çà

þðèäè÷íèìè çðàçêàìè íå ïîñòóïàþòüñÿ ðåñêðèïòàì êëàñè÷íèõ

÷àñ³â. Ä³îêëåò³àí óâ³â ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ ³ìïåð³¿ ëàòèíñüêó ìîâó

ÿê îô³ö³éíó.

IUS ROMANUM

Candidatus (candîdus — á³ëîñí³æíèé) — ïðåòåíäåíò íà ïîñà-

äó ìàã³ñòðàòó; íàäÿãíóâøè á³ëó òîãó, îòî÷åíèé äðóçÿìè ³ ðàáà-

ìè, â³í õîäèâ ïî ì³ñòó ïåðåä âèáîðàìè, äîìàãàþ÷èñü ïðèõèëü-

íîñò³ âèáîðö³â.

Censores — îðäèíàðí³, ïàòðèö³àíñüê³ ³ á³ëüø âèñîê³, àëå íå

ïîñò³éí³ ìàã³ñòðàòè (magistratus), ùî ³ç ñåðåäèíè IV ñò. äî í. å.

îáèðàëèñÿ ïî äâà, ÿê ïðàâèëî, êîæí³ ï’ÿòü ðîê³â íà òåðì³í íå

á³ëüø í³æ 18 ì³ñÿö³â (ïîò³ì ¿õí³ ïîâíîâàæåííÿ ïåðåõîäèëè äî

³íøèõ ìàã³ñòðàò³â, ãîëîâíèì ÷èíîì äî êîíñóë³â).

ARS

Ñòàòóÿ ìàã³ñòðàòó, IV ñò. í. å.,

Ðèì, ïàëàö Êîíñåðâàòîð³â.

144

ÄÎÏÎÌ²ÆÍ²

ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ

I. ÎÑÍÎÂÍ² ÔÓÍÊÖ²¯ ËÀÒÈÍÑÜÊÈÕ Â²ÄÌ²ÍÊ²Â

Â³äì³íêè ìîæóòü âèðàæàòè ð³çí³ çì³ñòîâ³ â³äò³íêè, ùî íàçè-

âàþòüñÿ ôóíêö³ÿìè.

Nominativus duplex (ïîäâ³éíèé íàçèâíèé) — âæèâàºòüñÿ ïðè

ñïîëó÷åíí³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ï³äìåòà ³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ³ìåí-

íî¿ ÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâàõ:

 íåïåðåõ³äíèõ ç³ çíà÷åííÿì ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, áóâàòè (fi

ri,

esse), çäàâàòèñÿ (videri), ëèøàòèñÿ (manere), íàðîäæóâàòèñÿ, óìè-

ðàòè (nasci, mori), íàïðèêëàä:

Servus manumissus fit libertinus. — Â³äïóùåíèé íà âîëþ ðàá

ñòàº â³ëüíîâ³äïóùåíèì;

 ïåðåõ³äíèõ ó ïàñèâíîìó ñòàí³ (ïðè àêòèâíîìó ñòàí³ âæè-

âàºòüñÿ êîíñòðóêö³ÿ Accusativus duplex) ç³ çíà÷åííÿì: íàçèâàòè-

ñÿ (nominari, dici, vocari, appellari), ââàæàòèñÿ (duci, haberi, putari,

existimari), ïðèçíà÷àòèñÿ, îáèðàòèñÿ (creari, designari, declarari,

legi), íàïðèêëàä:

Julius Caesar et Publius Servilius cons

les creantur. — Þë³é

Öåçàð ³ Ïóáë³é Ñåðâ³ë³é îáèðàþòüñÿ êîíñóëàìè.

Genetivus characterist

îî

î cus (ðîäîâèé, ùî õàðàêòåðèçóº) —

îçíà÷àº îñîáó, ÿê³é íàëåæèòü ä³ÿ ÷è ñòàí, âèðàæåíèé ³íô³í³òèâîì.

Âæèâàºòüñÿ ó ôóíêö³¿ ³ìåííî¿ ÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâ³ esse.

Ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñë³â: âëàñòèâî (êîìó?), º áîðã,

îáîâ’ÿçîê, îçíàêà (êîãî?) òîùî, ïðèéìàº ôîðìó äàâàëüíîãî

â³äì³íêà, íàïðèêëàä:

Hom

nis est errare, nullius, nisi stulti, in errore perseverare. —

Ëþäèí³ âëàñòèâî ïîìèëÿòèñÿ, àëå í³êîìó, êð³ì äóðíÿ, íå âëàñòè-

âà âïåðò³ñòü ó ïîìèëö³.

Genetivus crim

îî

înis (ðîäîâèé çâèíóâà÷åííÿ) — âèðàæàº ïðà-

âîâ³ ïîíÿòòÿ ÷è ä³¿ (îáâèíóâà÷åííÿ, ï³äîçðè ÷è âèïðàâäàííÿ ó

÷îìó-íåáóäü, ïîêàðàííÿ çà ùî-íåáóäü, çàêîíó ïðî ùî-íåáóäü).

Genetivus crim

nis â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ó ÷îìó?, çà ùî?, ïðî

ùî? òîùî, íàïðèêëàä:

Lex Julia repetundarum. — Þë³ºâ çàêîí ïðî õàáàð³.

Crimen falsi. — Çâèíóâà÷åííÿ â íåïðàâä³.

Genetivus gen

êê

êris (quantitatis) (ðîäîâèé ðîäó, âèäó) — âæè-

âàºòüñÿ ïðè ñëîâàõ, ÿê³ ïîçíà÷àþòü ì³ðó ÷è ê³ëüê³ñòü, íàïðèêëàä:

145

Quid comm

di? — ßêà êîðèñòü?

Nihil novi. — Í³÷îãî íîâîãî.

Satis eloquentiae, sapientiae parum (Sall.) — Êðàñíîìîâñòâà

äîñèòü, ìóäðîñò³ ìàëî.

Genetivus partitivus (ðîäîâèé ÷àñòêîâèé) — ïîçíà÷àº ö³ëå, ç

ÿêîãî âèä³ëÿºòüñÿ ÷àñòèíà. Genetivus partitivus óæèâàºòüñÿ ò³ëüêè

â ìíîæèí³; óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³ä-

ì³íêîì ³ç ïðèéìåííèêîì «ç», íàïðèêëàä:

Quis (nemo) nostrum. — Õòî (í³õòî) ç íàñ.

Beneficentiam amicitiae quis hom

num negare potest. — Õòî ç

ëþäåé ìîæå çàïåðå÷óâàòè äîáðî÷èíí³ñòü äðóæáè?

Genetivus possessivus (ðîäîâèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñîáó

àáî ïðåäìåò, ÿê³é àáî ÿêîìó ùî-íåáóäü íàëåæèòü. Genetivus

possesivus â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èé?, ÷è¿?, òîùî, íàïðèêëàä:

Omnis hom

nis studium libertatis proprium est. — Êîæí³é ëþ-

äèí³ âëàñòèâå ïðàãíåííÿ äî âîë³.

Genetivus qualitatis (ðîäîâèé ÿêîñò³) — ñëóæèòü äëÿ ïî-

çíà÷åííÿ âëàñòèâîñò³ ÷è ÿêîñò³ ïðåäìåòà àáî îñîáè. Â îñíîâíîìó

âèðàæàºòüñÿ ñïîëó÷åííÿì ³ìåííèêà ç ïðèêìåòíèêîì — óçãîäæå-

íèì îçíà÷åííÿì. Ïåðåêëàäàºòüñÿ àáî ðîäîâèì, àáî îðóäíèì

â³äì³íêîì, íàïðèêëàä:

Vir exempli recti domi militiaeque. — ×îëîâ³ê áåçäîãàííî¿ ïîâå-

ä³íêè âäîìà ³ íà â³éñüêîâ³é ñëóæá³.

Genetivus qualitatis ìîæå âêàçóâàòè íà ïîõîäæåííÿ, â³ê,

ê³ëüê³ñòü. Íàïðèêëàä: homo gen

ris Graeci — ëþäèíà ãðåöüêîãî

ïîõîäæåííÿ; puer quinque annorum — õëîï÷èê ï’ÿòè ðîê³â.

Genetivus obiectivus (ðîäîâèé îá’ºêòíèé) — îçíà÷àº îá’ºêò

ä³¿ àáî ñòàíó, âæèâàºòüñÿ ó âèïàäêó, êîëè éäåòüñÿ ïðî òå, íà ùî

çâåðíåíà ä³ÿ ÷è ïî÷óòòÿ, íàïðèêëàä:

Homo memînit temp

rum praeteritorum. — Ëþäèíà ïàì’ÿòàº

ïðî êîëèøí³ ÷àñè.

Genetivus subiectivus (ðîäîâèé ñóá’ºêòíèé ÷è ï³äìåòà) —

âæèâàºòüñÿ ò³ëüêè ç ³ìåííèêîì, ùî îçíà÷àº ä³þ ³ âêàçóº íà ñóá’ºêò

ö³º¿ ä³¿, íàïðèêëàä:

motus terrae — ðóõ çåìë³; res gestae divi Augusti — ä³ÿííÿ

áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà.

Dativus auctoris (äàâàëüíèé ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ

ïîçíà÷åííÿ îñîáè, ÿêà âèêîíóº ä³þ:

 ç ãåðóíäèâîì:

Caes

ri haec uno tempôre agenda sunt. — Öåçàðþ öå òðåáà áóëî

çðîáèòè îäíî÷àñíî.

146

 ó ïàñèâí³é êîíñòðóêö³¿:

Hic ego barbârus sum, quia non intellêgor ulli (Ov.). — Òóò ÿ

âàðâàð, òîìó ùî í³õòî ìåíå íå ðîçóì³º.

Is mihi emptus esto. — Íåõàé â³í áóäå ïðèäáàíèé ìíîþ.

Dativus comm

ôô

ôdi (incomm

ôô

ôdi) (äàâàëüíèé âèãîäè ³ íåâèãî-

äè) — îçíà÷àº îñîáó, íà êîðèñòü ÷è íà øêîäó ÿê³é â³äáóâàºòüñÿ

ä³ÿ; â³í â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: äëÿ (çàðàäè) êîãî, ÷îãî?, ó ÷è¿õ

³íòåðåñàõ?, êîìó, ÷îìó íà êîðèñòü (íà øêîäó)?, íàïðèêëàä:

Quidquid discis, tibi discis. — ×îìó á òè íå â÷èâñÿ, äëÿ ñåáå

â÷èøñÿ.

Dativus duplex (ïîäâ³éíèé äàâàëüíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ ñë³â,

ùî ìàþòü ôîðìó äàâàëüíîãî â³äì³íêà, îá’ºäíàíèõ â îäíó êîíñò-

ðóêö³þ äëÿ ïîçíà÷åííÿ îñîáè, â ³íòåðåñàõ ÿêî¿ â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ,

³ ìåòà ö³º¿ ä³¿ íàçèâàºòüñÿ dativus duplex. Äâà ñëîâà â³äïîâ³äàþòü

íà ïèòàííÿ: êîìó? (dativus commôdi), äëÿ ÷îãî?, ÷èì? (dativus

finalis)?, íàïðèêëàä:

Saepe fem

nae ipsa imbecillîtas praesidio est. — ×àñòî ñàìà

ñëàáê³ñòü ñëóæèòü æ³íö³ çàõèñòîì.

Dativus finalis (äàâàëüíèé ìåòè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ âèðàæåííÿ

ìåòè ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ äëÿ ÷îãî?, ç ÿêîþ ìåòîþ?, íàïðèêëàä:

praesidio venire — ïðèõîäèòè äëÿ çàõèñòó;

dies crastînus consilio dicîtur — äëÿ íàðàäè ïðèçíà÷àºòüñÿ çàâ-

òðàøí³é äåíü.

Dativus possessivus (äàâàëüíèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñî-

áó (ïðåäìåò), ÿê³é ùîñü íàëåæèòü, íàïðèêëàä:

Mihi tecum est actio. — Ó ìåíå ³ç òîáîþ ïîçîâ;

salus populi — áëàãî íàðîäó;

ius gentium — ïðàâî íàðîä³â (ì³æíàðîäíå ïðàâî).

Accusativus duplex (ïîäâ³éíèé çíàõ³äíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ

çíàõ³äíèõ â³äì³íê³â, îäèí ³ç ÿêèõ º â³äì³íêîì ïðÿìîãî îá’ºêòà

(äîäàòîê), à ³íøèé — óçãîäæåíèì ç íèì çíàõ³äíèì â³äì³íêîì

ïðåäèêàòà (³ìåííèêà, ïðèêìåòíèêà), íàïðèêëàä:

Romani Ciceronem cons

lem creant. — Ðèìëÿíè îáèðàþòü

Öèöåðîíà êîíñóëîì.

los vulgo spec

lum anîmi vocant. — Î÷³ çâè÷àéíî íàçèâà-

þòü äçåðêàëîì äóø³.

Accusativus exclamationis (çíàõ³äíèé âèãóêó) — âæèâàºòüñÿ

äëÿ âèðàæåííÿ åìîö³é. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ íàçèâ-

íèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä:

O beatiss

mum me omnium homînum. — Î, ÿ íàéùàñëèâ³øèé

ç óñ³õ ëþäåé!

O me mis

rum. — Î, ÿ íåùàñíèé!

147

Ablativus auctoris (àáëàòèâ ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ ç

ä³ºñëîâàìè â ïàñèâíîìó ñòàí³ ³ îçíà÷àº îñîáó, ÿêà ä³º. Ablativus

auctoris çàâæäè ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïðèéìåííèêîì a (ab) ëèøå äëÿ

íàçâ ³ñòîò, ùî íà óêðà³íñüêó ìîâó íå ïåðåêëàäàºòüñÿ. Íàïðèêëàä:

Venatio aut aucupium in alieno fundo potest a dom

no iure

prohibêri. — Ïîëþâàííÿ àáî ëîâè ïòàõ³â íà ÷óæ³é ä³ëÿíö³ ìîæóòü

áóòè ïî ïðàâó çàáîðîíåí³ õàçÿ¿íîì.

Ablativus causae (àáëàòèâ ïðè÷èíè) — îçíà÷àº ïðè÷èíó,

ï³äñòàâó ÿêî¿-íåáóäü ä³¿; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ç ÿêî¿ ïðè÷èíè?,

íàïðèêëàä:

Concordia parvae res crescunt. — Ó çãîä³ ìàë³ ñïðàâè çðîñòàþòü.

Ablativus comparationis (àáëàòèâ ïîð³âíÿííÿ) — âæèâàºòü-

ñÿ äëÿ ïîçíà÷åííÿ îá’ºêòà ïîð³âíÿííÿ ïðè ïðèêìåòíèêàõ àáî ïðè-

ñë³âíèêàõ ó âèùîìó ñòóïåí³. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòü-

ñÿ çíàõ³äíèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä:

Patria mihi vita mea est carior. — Â³ò÷èçíà ìåí³ äîðîæ÷à çà

æèòòÿ.

Ablativus instrumenti (àáëàòèâ çíàðÿääÿ) — îçíà÷àº ïðåäìåò,

ùî º çíàðÿääÿì àáî çàñîáîì, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî âèêîíóºòüñÿ ä³ÿ,

³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èì?, çà äîïîìîãîþ ÷îãî?. Â³äïîâ³äàº

óêðà³íñüêîìó îðóäíîìó â³äì³íêó, íàïðèêëàä:

Miles gladio vulneratus est. — Âî¿í áóâ ïîðàíåíèé ìå÷åì.

Ablativus limitationis (àáëàòèâ îáìåæåííÿ) — âæèâàºòüñÿ ç

ä³ºñëîâàìè àáî ïðèêìåòíèêàìè äëÿ îáìåæåííÿ (óòî÷íåííÿ) ä³¿,

ñòàíó ÷è îçíàêè, âèðàæåíî¿ êåðóþ÷èì ñëîâîì, ÿêèì ìîæå áóòè

³ìåííèê, ïðèêìåòíèê, ä³ºñëîâî; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ùîäî

÷îãî?, íàïðèêëàä:

Vir excellens scientia iuris civilis. — Ëþäèíà, íåïåðåâåðøåíà

â çíàíí³ öèâ³ëüíîãî ïðàâà.

Ablativus loci (àáëàòèâ ì³ñöÿ) — ïîçíà÷àº ì³ñöå ä³¿ ³ â³äïîâ³-

äàº íà ïèòàííÿ äå? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêàìè àáî áåç

íèõ, íàïðèêëàä:

terra marique — íà ñóø³ ³ âîä³.

Ablativus modi (àáëàòèâ ñïîñîáó ä³¿) — âæèâàºòüñÿ äëÿ ïî-

çíà÷åííÿ ñïîñîáó çä³éñíåííÿ ä³¿, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÿê?, ÿêèì

÷èíîì?. Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì cum, êîëè ïðè ³ìåí-

íèêó íåìàº îçíà÷åííÿ, íàïðèêëàä:

Cum clamore in urbemeunt. — Âîíè ç êðèêîì âõîäÿòü â ì³ñòî.

²ure nominare — íàçèâàòè ïî ïðàâó.

Damnari potest, qui reum dolo non exhibet. — Ìîæå áóòè çà-

ñóäæåíèé òîé, õòî ç íàì³ðîì íå ïðåä’ÿâëÿº ñóäó ï³äñóäíîãî.

148

Ablativus qualitatis (àáëàòèâ ÿêîñò³) — âæèâàºòüñÿ â ïî-

ºäíàíí³ ç îçíà÷åííÿì ³ ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ ÿêîñò³ îñîáè àáî

ïðåäìåòà. Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³ä-

ì³íêîì áåç ïðèéìåííèêà àáî ïðèéìåííèêîâîþ êîíñòðóêö³ºþ, íà-

ïðèêëàä:

Caesar excelsa statura fuit. — Öåçàð áóâ âèñîêèé íà çð³ñò.

Ablativus separationis (àáëàòèâ â³ääàëåííÿ) — îçíà÷àº îñîáó

àáî ïðåäìåò, â³ä ÿêîãî ùî-íåáóäü â³ääàëÿºòüñÿ àáî â³äîêðåì-

ëþºòüñÿ. Â³äïîâ³äàº íà çàïèòàííÿ: çâ³äêè?, â³ä ÷îãî?. Âæè-

âàºòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè ç³ çíà÷åííÿì â³ääàëåííÿ àáî çâ³ëüíåííÿ,

íàïðèêëàä:

servitute liberare — çâ³ëüíÿòè â³ä ðàáñòâà;

domo exire — âèõîäèòè ç áóäèíêó;

Non semper vacare ira aut misericordia iudex potest. — Íå çàâ-

æäè ñóääÿ ìîæå áóòè â³ëüíèì â³ä ãí³âó ÷è ñï³â÷óòòÿ.

Ablativus temp

ôô

ôris (àáëàòèâ ÷àñó) — ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åí-

íÿ ÷àñó, ïðîòÿãîì ÿêîãî â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ:

êîëè? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì ³ áåç ïðèéìåííèêà, íà-

ïðèêëàä:

prima luce — íà ñâ³òàíêó;

anno extremo — íàïðèê³íö³ ðîêó;

in bello — ï³ä ÷àñ â³éíè.

149

.II. ÇÂÅÄÅÍ² ÌÎÐÔÎËÎÃ²×Í² ÒÀÁËÈÖ²

1. ƪƟƬƴƟƵƲƶƪƟ ƯƨƲƟƵƿƭƵƵǇ Ʒ’Ǉƺư ƪƟƬƴƟƵ

ǊǭǌǔǭǕǈ

ƟƟ ǊǭǌǔǭǕǈ ƟƟƟ ǊǭǌǔǭǕǈ ƟV ǊǭǌǔǭǕǈ V ǊǭǌǔǭǕǈ

Casus

f m n m f n m n f

Singularis

Nom. -a -us, -er -um ɪɿɡɧɿ -us -u -es

Gen. -ae -i -i -is -is -is -us -us -ei

Dat. -ae -o -o -i -i -i -ui -u -ei

Acc. -am -um -um -em -em ɹɤ ɜ

Nom.

-um -u -em

Abl. -a -o -o -e (-i) -e (-i) -e (-i) -u -u -e

Pluralis

Nom. -ae -i -a -es -es -a (-ia) -us -ua -es

Gen. -arum -orum -orum -um

(-ium)

-um

(-ium)

-um

(-ium)

-uum -uum -erum

Dat. -is -is -is -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -ebus

Acc. -as -os -a -es -es -a (-ia) -us -ua -es

Abl. -is -is -is -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -Ʊbus -ebus