Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

Неабходна заўважыць, што Вітаўт спачатку быў на баку Ягайлы і

ра-зам з ім падпісаў дакументы Крэўскай уніі, актыўна ўдзельнічаў ён і ў

хрышчэнні Літвы. і тым не менш менавіта гэты вядомы тады князь узна-

чаліў барацьбу супраць Ягайлы. Прычым Вітаўт (гэту думку падзяляюць

практычна ўсе гісторыкі) праследваў не асабістыя, а дзяржаўныя

інтарэсы, імкнуўся захаваць самастойнасць ВКЛ, не дапусціць яго

зліцця з Польшчай. "Пасля уніі літоўска-беларускай дзяржавы з

Польшчай 1386 г.. калі прад Вітаўтам ва ўсёй гразе стала ідэя Ягайлы,

ідэя інкарпарацыі. — пісаў А.Станкевіч, — ён у ва ўсёй красе і славе

проціставіў ей сваю ідэю, ідэю самабытнасці нашага краю."

Барацьба Вітаўта з Ягайлам працягвалася з 1389 па 1392 гады.

Яе падтрымалі шырокія слаі насельніцтва, перш за ўсё

ўсходнеславянскіх зямель Княства. На баку Вітаўта было і Маскоўскае

княства, умацаванню сувязей з якім садзейнічаў шлюб маскоўскага

князя Васіля Дзмітрыевіча з дачкой Вітаўта Соф'яй, а таксама і

крыжаносцы. Праўда, апошнім Вітаўт вымушаны быў уступіць

Жамойцію. Абапіраючыся на шырокую падтрымку як унутры Княства,

так і па-за яго межамі, Вітаўт у 1392 г. нанёс Ягайлу і яго прыхільнікам

некалькі паражэнняў, і той, не жадаючы дапусціць канчатковага

аддзялення ВКЛ ад Польшчы, прызнаў яго перамогу. Яе вынікам стала

пагадненне, падпісанае ў 1392 годзе ў м.Востраве (каля горада Ліда).

Гэта пагадненне насіла кампрамісны характар і рэзка

разыходзілася з Крэўскімі дакументамі. У ім, у прыватнасці, ужо нічога

не гаварылася аб т.зв. інкарпарацыі ВКЛ, яго зліцці з Польшчай. Ягайла

фактычна прызнаў Вітаўта кіраўніком ВКЛ (праўда, пакуль што без

тытула "вялікі князь", а з тытулам князя Літвы), а той, у сваю чаргу,

абавязаўся захоўваць вернасць Ягайлу як польскаму каралю (па-

сутнасці, ён прызнаў сябе васалам Ягайлы).

. Такім чынам, хоць унія

паміж ВКЛ і Польшчай засталася, захавалася, у яе былі ўнесены

істотныя змены, яна стала персанальнай (асабістай). Галоўны вынік

усіх гэтых падзей — забеспячэнне самастойнага развіцця ВКЛ, але

цяпер гэта развіццё так ці інакш было звязана з гісторыяй Польшчы.

Крэўская унія, якадзначае В.Насевіч, "на доўгі час звязала польскую

гісторыю з гісторыяй Вялікага княства ў адзінае рэчышча" і гэтыя дзве

дзяржавы "сталі як бы палітычнымі пабрацімамі".

§ 2. Княжанне Вітаўта. Барацьба феадальных груповак

за ўладу ў 30-я гады ХУ стагоддзя.

3 прыходам да ўлады Вітаўта адкрывалася новая старонка ў

развіцці ВКЛ. Перш за ўсё тады ўдалося пераадолець сур'ёзны

ўнутрыпалітычны крызіс, у якім апынулася Княства пасля падпісання

Крэўскага пагаднення. Разам з тым з'явілася магчымасць далейшага

ўмацавання ВКЛ, забеспячэння яго самастойнага развіцця. Менавіта ў

гэтым напрамку і дзейнічаў Вітаўт на працягу свайго амаль 38-гадовага

кіравання (ён быў на вялікакняжацкай пасадзе з 1392 па 1430 гады).

І сучаснікі, і гісторыкі адзначалі, што гэта быў буйны і таленавіты

дзяр-жаўны дзеяч, які зрабіў вельмі многа для ўмацавання ВКЛ

Невыпадкова летапісцы называлі яго Вітаўтам Вялікім, і такім ён

увайшоў у гісторыю беларуска-літоўскай дзяржавы. Пры ім Вялікае

княства дасягнула сваей найбольшай магутнасці, а яго тэрыторыя

пашырылася да максі-мальных памераў, калі не лічыць часовай страты

Жамойціі і Падляшша. Вітаўт, як мы ўжо адзначалі, нават хацеў

пераўтварыць ВКЛ у каралеўства і зрабіцца гегемонам усёй Усходняй

Еўропы.

Але ўнутрыпалітычнае становішча ў Княстве заставалася

складаным, таму што працягвалі дзейнічаць тыя супярэчнасці, якія

ўзніклі ў ім яшчэ да Крэўскай уніі. Пасля Крэўскай уніі абвастрылася

рэлігійнае пытанне, з'явілася шмат праблем на глебе ўзаемаадносін з

Польшчай, не спыняліся і канфлікты дынастычныя, групавыя. Усё гэта

не магло не адбіцца на палітыцы Вітаўта, і тым не менш яна

адрознівалася мэтанакіраванасцю і актыўнасцю.

Сярод мерапрыемстваў, якія былі ажыццёўлены Вітаўтам ужо ў

па-чатковы перыяд княжання, трэба вылучыць яго рэформу па

ўмацаванні цэнтральнай улады, аслабленні ўплыву мясцовых князёў.

Гэта рэформа была звязана з ліквідацыяй шэрагу ўдзелаў і

пераўтварэннем іх у намесніцтвы, якія ўзначальваліся прадстаўнікамі

вялікага князя. Такія прадстаўнікі былі накіраваны ў Віцебск, Друцк,

Оршу, а потым і ў Кіеўс-кія, Галіцка-Валынскія, Ноўгарад-Северскія і

Смаленскія землі. Праўда, не абышлося без канфліктаў, але ўзнятыя

мецяжы былі даволі хутка ліквідаваны. Толькі асобныя землі і, у

прыватнасці, Полацкая і Віцебская, працягвалі карыстацца ўнутранай

самастойнасцю, захоўваць мясцовыя законы і звычаі, аднак і ў гэтых

землях агульнадзяржаўныя інтарэсы прадстаўлялі намеснікі вялікага

князя.

На ўмацаванне ВКЛ былі накіраваны і знешнепалітычныя крокі

Вітаўта. Так, яму ўдалося ўзмацніць свае пазіцыі ў адносінах з

Маскоўскім княствам, значна пашырыць уплыў у Ноўгарадзе і Пскове,

актывізаваць палітыку ў паўднёвым напрамку. У Вітаўта тады нават

узнік план выкарыстаць у сваіх палітычных мэтах Залатую Арду, якая

перажывала цяжкасці з-за ўнутраных канфліктаў. Вядома, што ён не

толькі даў прытулак хану Тахтамышу з яго двума сынамі і шматлікай

раднёй, якія збеглі ў ВКЛ, але і прыняў удзел сумесна з ім у паходзе

супраць правіцеля Залатой Арды хана Цімур-Кутлука. Вітаўт разлічваў

атрымаць ад Тахтамыша ярлык на кіраванне ўсімі рускімі землямі, як

тымі, што ўжо былі далучаны да ВКЛ, так і тымі, што знаходзіліся ў

складзе Вялікага княства Уладзімірскага. Паход гэты (а ў ім

удзельнічала амаль уся феадальная знаць ВКЛ, многія польскія

арыстакраты, падтрымаў паход і рымскі папа, абвясціўшы яго

крыжовым паходам) павінен быў увогуле прадэманстраваць незалежны

характар палітыкі Вітаўта, узмацніць яго міжнародныя пазіцыі.

Аднак планы Вітаўта не збыліся, войска, якое ён узначальваў з

Тах-тамышам, пацярпела цяжкае паражэнне ў бітве на р.Ворскле ў

1399 годзе. Гэта паражэнне, па аднадушнай думцы гісторыкаў, не толькі

падарвала аўтарытэт Вітаўта як кіраўніка дзяржавы, але і ўнесла

пэўныя змены ў яго адносіны з Полыйчай. 3 Польшчай Вітаўт

вымушаны быў падпісаць новыя пагадненні, якія пацвердзілі саюз

абедзвюх дзяржаў і разам з тым яшчэ больш ускладнілі

ўнутрыпалітычнае жыццё ў ВКЛ. Умовы першага такога пагаднення

былі выпрацаваны ў Вільні на з'езд-зе намбольш уплывовых феадалаў-

католікаў ВКЛ і з'ездзе прадстаўні-коў польскіх феадалаў у горадзе

Радоме, якія адбыліся адпаведна ў студзені і сакавіку 1401 г. У

гістарычнай літаратуры гэта пагадненне вядома як Віленска-Радамская

унія. Праўда, прынцыпова новага ў ад-носіны дзвюх дзяржаў яна не

ўнесла, пагадненне 1401 г. толькі пацвердзіла заключаную раней, 16

гадоў таму, Крэўскую унію з улікам тых змен, якія былі зафіксаваны ў

Востраўскім пагадненні 1392 г. І тым не менш сувязі ВКЛ з Польшчай

працягвалі ўмацоўвацца, што станоўча адбілася на іх барацьбе з

крыжаносцамі (у 1410 г. Польшча і ВКЛ атрымалі важную перамогу над

крыжаносцамі пад Грунвальдам).

У 1413 г., ужо пасля Грунвальдскай бітвы, у замку Горадлі над

Бугам, адбыўся яшчэ адзін з'езд прадстаўнікоў Польшчы і ВКП, на гэты

раз сумесны (ад Княства на ім прысутнічала 47 феадалаў-католікаў). На

гэтым з'ездзе былі прыняты дакументы, якія не толькі развівалі сувязі

паміж дзвюмя дзяржавамі, але і яшчэ больш прывязвалі ВКЛ да

Польскага каралеўства. Прычым, у прывілеі, выдадзеным ад імя

Ягайлы і Вітаўта, з'явіліся словы пра ўключэнне Вялікага княства ў

склад Польшчы. Так, у артыкуле першым сцвярджалася, што з таго

часу, як была прынята польская карона "з мэтай пашырэння

хрысціянскай веры" дзяржавы і землі, злучаныя ў Вялікім княстве, былі

"прысвоены, уключаны, злучаны, перададзены" Польскаму каралеўству

са згоды князёў, паноў, шляхты, службовых асоб і баяр Вялікага

Княства (мелася на ўвазе Крэўскае пагадненне 1385 г.). І далей

гаварылася ад імя Ягайлы і Вітаўта, што землі, якія заўсёды да гэтага

часу яны мелі і маюць у поўным уладанні на падставе права

наследвання як законныя гаспадары, са згоды і волі паноў, шляхты,

баяр другі раз інкарпаруюць, далучаюць, уз'ядноўваюць у Каралеўства

Польскае, прысвойваюць яму, злучаюць і аб'ядноўваюць з ім,

звязваюць і назаўсёды замацоўваюць. "•

3 гэтага запісу відаць, што і на гэты раз пэўныя палітычныя сілы

Поль-шчы ставілі пытанне аб ліквідацыі самастойнасці ВКП, зліцці

дзвюх дзяржаў. Але такога зліцця і тады не адбылося — саюз ВКЛ і

Польшчы заставаўся існаваць у форме персанальнай уніі. Аб гэтым

сведчыць ар-тыкул 11 Гарадзельскага прывілея 1413 г. У ім

гаварылася, што "паны і шляхцічы пасля смерці Аляксандра Вітаўта,

цяперашняга князя, нікога не будуць мець або выбіраць вялікім князем і

гаспадаром Літвы, як толькі каго кароль польскі і яго наступнікі,

параіўшыся з прэлатамі і панамі Польшчы і зямель Літвы, палічаць за

неабходнае выбраць і паставіць. Гэтак сама і прэлаты, паны і шляхта

каралеўства Польскага, калі памрэ польскі кароль, не пакінуўшы

нашчадкаў і законных наследнікаў, не па-вінны выбіраць сабе караля і

гасудара без ведама і парады нашай, г.зн. вялікага князя Аляксандра,

паноў і шляхты названых вышэй зямель Літ-вы".

. 3 гэтага артыкула

відаць, што пытанне аб выбранні кіраўнікоў дзяржаў павінна было

вырашацца феадаламі Польшчы і ВКЛ на раў-напраўнай аснове. Таму,

і нягледзячы на ўсе словы аб далучэнні, зліцці і г.д., ВКЛ захоўвала

сваю самастойнасць.

Разам з тым дакументы Гарадзельскага з'езда яшчэ больш

узмацнілі ў ВКЛ пазіцыі феадалаў-католікаў, абмежавалі правы

праваслаўнай знаці, паставіўшы яе ў вельмі нязручнае, па-сутнасці,

дыскрымінацыйнае становішча. Так, у адпаведнасці з артыкулам 9

Гарадзельскай пастановы толькі католікі маглі займаць вышэйшыя

дзяржаўныя пасады ў ВКЛ; артыкул 12 пазбаўляў праваслаўных

феадалаў права выбрання вялікага князя, гэтым правам карысталіся

толькі "паны і шляхцічы зямлі Літоўскай... прыхільнікі хрысціянскай

рэлігіі, Рымскай царкве падулад-ныя, не схізматыкі ці іншыя

няверуючыя."

. Пацвярджалася і забарона на шлюбы паміж католікамі і

праваслаўнымі, а таксама эканамічныя прывілеі і падараванні, якія

атрымалі феадалы-католікі раней ад вялікага князя літоўскага і караля

польскага. Пры гэтым феадалы-католікі ВКЛ маглі карыстацца гербамі

польскіх феадалаў і за гэта абяцаліся ад імя шляхты, баяр і паноў і ўсіх

грамадзян Княства (хоць іх ніхто не ўпаўнаважываў на гэта) ніколі не

пакідаць польскіх паноў, прэлатаў і шляхты ва ўсіх іхніх справах,

памагаць ім супраць усялякіх непрыяцеляў, захоўваць вернасць

Ягайлу, Вітаўту і іх нашчадкам.

Безумоўна, усё гэта падрывала адзінства феадальнага класа ВКЛ

і не магло не ўскладніць унутрыпалітычнае жыццё ў дзяржаве.

Гарадзельская пастанова, як слушна заўважыў гісторык П.Лойка, "была

ўжо далёка не клінам, укалочаным паміж дзвюма часткамі Вялікага

Княства, а паг-розлівым дынамітам, закладзеным пад федэратыўнае

адзінства гэтага дзяржаўнага ўтварэння".

. І дынаміт гэты ў хуткім часе

даў выбух, які і адбыўся ў 30-я гады ХУ стагоддзя пасля смерці Вітаўта,

калі ў ВКЛ рас-пачалася сапраўдная грамадзянская вайна.

Смерць Вітаўта, а адбылося гэта ў 1430 г., адразу ж паставіла

пытан-не аб выбранні новага вялікага князя. Прапаноўбыло некалькі.

Так, поль-скія саноўнікі хацелі пакінуць вялікакняжацкі пасад за каралём

Ягайлам і тым самым здзейсніць свае планы па далучэнню ВКЛ да

Польшчы, аб'яднанні дзвюх краін. Іх задаволіла б і кандыдатура

Вітаўтавага брата —Жыгімонта Кейстутавіча.

Аднак гэтыя прапановы не атрымалі падтрымкі з боку асноўнай

часткі беларускіх і іншых т.зв. "рускіх" праваслаўных феадалаў, якія

адстойвалі незалежны шлях развіцця ВКЛ, былі супраціўнікамі

ўключэння яго ў склад Польшчы. Яны выбралі вялікім князем свайго

стаўленніка — 70-гадовага брата Ягайлы, былога віцебскага князя

Свідрыгайлу Альгер-давіча. Менавіта ён і стаў у 1430 г. пераемнікам

Вітаўта.

Прыход да ўлады Свідрыгайлы не мог не адбіцца на

ўнутрыпалітыч-ным курсе Княства, што і адбылося. Так, Свідрыгайла

пачаў абапірацца на праваслаўных князёў і баяр, прыцягваць іх да

вырашэння дзяржаў-ных спраў. Цяпер праваслаўныя князі і баяры

аказаліся ў акружэнні вялікага князя, увайшлі яны і ў склад

гаспадарскай Рады, займалі іншыя пасады. Гісторык М.Любаўскі ў сваіх

нарысах па гісторыі ВКЛ прыводзіць вытрымку з ліста кракаўскага

біскупа Збігнева Алясніцкага кардыналу Юліяну Цэзарыні, які датаваны

студзенем 1432 г., аб тым, што Свідрыгайла ва ўсім слухаецца рускіх

схізматыкаў і параздаваў ім усе галоўныя замкі і пасады, чаго не было

пры нябожчыку Вітаўце.

Змяніліся адносіны і да Польшчы. Так, адразу ж пасля каранацыі,

Свідрыгайла заявіў Ягайлу, што разрывае ўнію з Польшчай і не

збіраецца прысягаць яму на вернасць, прызнаваць васальную

залежнасць ад яго, таму што ён — "князь Літоўскі воляю Божаю і па

спадчыне ад продкаў".

Такі паварот у палітыцы вялікага князя літоўскага вызваў

незадаво-ленасць Польшчы і вясной 1431 г. яна фактычна пачала

ваенныя деянні супраць ВКП — захапіла шэраг гарадоў на Падоллі і

запатрабавала ўступкі Валыні. Супраць Свідрыгайлы выступілі і

феадалы-католікі, якіх было нямала ў Княстве, іншыя князі,

незадаволеныя яго палітыкай. Менавіта абапіраючыся на іх, Ягайла

вырашыў скінуць Свідрыгайлу з вялікакняжацкай пасады. Знойдзена

была і замена яму, вялікім князем прапанавалі стаць брату Вітаўта -

Жыгімонту Кейстутавічу, які і згадзіўся ўзначаліць ВКЛ. 3 гэтага часу,

па-сутнасці, і пачалася грамадзянская ці феадальная вайна ў Княстве,

таму што Жыгімонт Кейстутавіч са сваімі ўзброенымі прыхільнікамі

распачаў адкрытую барацьбу супраць Свід-рыгайлы. У жніўні 1431 г. з

польскім атрадам ён патаемна ўступіў на Беларусь і неўзабаве заняў

Вільню. Пры гэтым Жыгімонт пайшоў на падман: абвясціў, што

Свідрыгайла памёр. Праз некаторы час новага вялікага князя прызналі і

іншыя гарады і землі —Трокі, Коўна, Жамой-ція, Гродна.

Неабходна заўважыць, што Свідрыгайла апынуўся ў вельмі

цяжкім становішчы, ад яго адмовіліся многія князі, нават і тыя, хто

падтрымліваў раней. Больш таго, супраць яго была падрыхтавана

змова з мэтай забойства. Замах на яго жыццё адбыўся ў ноч на 1

верасня 1432 г., але беспаспяхова. Свідрыгайла ўцёк і схаваўся ў

Полацку, дзе знайшоў падтрымку з боку мясцовых праваслаўных

феадалаў, якія па-ранейшаму лічылі яго вялікім князем.

Тутжа Свідрыгайла абвясціў аб стварэнні незалежнага Вялікага

княс-тва Рускага. Яго сталіцай стаў Полацк. Аб існаванні такога княства

ад-значана і ў летапісе. У ім запісана: "И Литва же посадиша великаго

князя Жыгимонта Кестутевичь на великое княжение на Вилни и на

Троцех месяца сентября 1 день. И приде Швитригайло на Полотескь и

на Смоленскь, и князи руськыи и бояре посадиша князя Швитрыгайла

на великае княжение на Руское".

Уладу Свідрыгайлы прызналі і іншыя землі: Віцебская,

Смаленская, Чарнігава-Северская, Кіеўская, частка Валыні і Падоліі.

Такім чынам, ВКЛ у пачатку 30-х гадоў XV стагоддзя распалася на

два самастойныя дзяржаўныя ўтварэнні — Вялікае княства Літоўскае і

Вя-лікае княства Рускае. Гэта яшчэ больш распаліла грамадзянскую

вайну і яна зацягнулася да канца 30-х гадоў ХУ стагоддзя.

Аднак абставіны склаліся так, што Свідрыгайла не змог атрымаць

перамогу. Гэтаму ў значнай ступені садзейнічалі выдадзеныя Ягайлам і

Жыгімонтам у 1432 і 1434 гадах прывілеі, якія пашыралі правы правас-

лаўных феадалаў, у некаторых адносінах ураўнялі іх з феадаламі-като-

лікамі і яны пагэтаму сталі адыходзіць ад Свідрыгайлы.

Бітва, якая вырашыла ход вайны, адбылася ў 1435 г. пад Вількамі-

рам. Войска Свідрыгайлы пацярпела тут паражэнне і ён збег ў Віцебск,

а потым накіраваўся на Украіну. Пасля гэтай бітвы яго яшчэ

падтрымлівалі некаторыя землі, але зыход барацьбы, ды і лёс самога

Свідрыгайлы ўжо былі вызначаны. У 1437 г. Жыгімонт заняў Полацк і

Віцебск і, як адзначаецца ў "Хроніцы Быхаўца", "...пачаў... княжыць у

Вялікім княстве Літоўскім і Рускім". Праўда, польскі кароль Уладзіслаў

(ён заняў каралеўскі пасад летам 1434 г. пасля смерці Ягайлы)

паспрабаваў памірыць Свідрыгайлу з Жыгімонтам. У 1437 і 1438 гадах

яго ўлада распаўсюджвалася на Кіеўшчыну, некаторыя раёны Падолля

і Валыні. Аднак працягвалася гэта нядоўга, у канцы 30-х гадоў ХУ

стагоддзя Свід-рыгайла ўцёк у Малдовію.

Так закончылася грамадзянская вайна 1431-1437 гадоў у Вялікім

княстве Літоўскім. На думку гісторыкаў, паражэнне Свідрыгайлы не

было выпадковым. Яно адлюстравала слабасць тых палітычных колаў,

якія былі прыхільнікамі незалежнага развіцця ВКЛ. У асноўным гэта

былі прадстаўнікі праваслаўных феадалаў беларускіх, украінскіх і іншых

т.зв. "рускіх зямель" Княства, незадаволеных сваім прыніжаным

становішчам. Прывілеі 1432 і 1434 гадоў некалькі палепшылі гэта

становішча, але поўнага раўнапраўя феадалаў-праваслаўных і

феадалаў-католікаў яшчэ не адбылося. У ВКЛ усё яшчэ не быў

адменены артыкул 9 Гарадзельскага прывілея 1413 г., а г.зн., што

праваслаўныя феадалы па-ранейшаму не маглі ўдзельнічаць у рабоце

вышэйшых органаў ўлады.

Вось чаму ўнутрыпалітычнае становішча ў ВКЛ заставалася

напружаным, няўстойлівым, што праявілася і пасля грамадзянскай

вайны 30-х гадоў ХУ стагоддзя, у час кіравання Жыгімонта

Кейстутавіча. Хоць гэты князь і імкнуўся ўлічваць інтарэсы ўсіх

феадальных груповак ВКЛ, як літоўскага так і ўсходне-славянскага

паходжання, яго палітыка не карысталася шырокай падтрымкай.

Асабліва незадаволеныя былі арыс-такратычныя элементы, якіх ён

нярэдка ігнараваў. Гісторык М.Доўнар-Запольскі, абапіраючыся на

старажытных летапісцаў, адзначаў, што "Жыгімонт вылучаўся крайняй

жорсткасцю ў адносінах да ўсяго шля-хецтва, князёў і баярства ўсіх

зямель як рускіх, так і літоўскіх, што Жы-гімонт нават задумаў знішчыць

усіх высакародных, праліць іх кроў і на іх месца падняць "род хлопскі",

г.зн. сялянскі".

Магчыма летапісец, на якога спасылаўся М.Доўнар-

Запольскі, перабольшваў прасялянскую накіраванасць палітыкі

Жыгімонта, але менавіта ў арыстакратычным асяроддзі ўзнікла змова

супраць Жыгімонта. У 1440 г. у ВКЛ адбыўся дзяржаўны пераварот,

падрыхтаваны з удзелам прадстаўнікоў правас-лаўнай знаці на чале з

валынскімі князямі Іванам і Апяксандрам Чарта-рыйскімі. Жыгімонт быў

забіты, а вялікім князем пры падтрымцы літоўс-кіх феадалаў стаў сын

Ягайлы — Казімір, пазней польскі сейм выбраў яго каралём.

§ 3. Унутрыпалітычнае становішча ў ВКЛ у другой палове

ХУ -г першай палове ХУІ стагоддзяў. Паўстанне М.Глінскага.

Аналізуючы княжанне Казіміра Ягайлавіча, гісторыкі ўжо даўно

звярнулі ўвагу на тое, што яно было найбольш працяглым у ВКЛ — гэты

князь знаходзіўся на прастоле больш за 50 гадоў, з 1440 па 1492 гады,

прычым з 1447 г. ён адначасова ўзначальваў і Польскае каралеўства.

Аднак не толькі гэтым стаў вядомы Казімір. Гісторыкі даволі высока

ацэньваюць і ў цэлым яго кіраванне, і ў прыватнасці, унутраную

палітыку. Хоць Казімір і прыйшоў да ўлады дзякуючы падтрымцы

літоўскіх феадалаў, ён дзейнічаў, асабліва на першых парах, вельмі

асцярожна, не адмаўляўся ад кампрамісаў, імкнуўся ўлічваць інтарэсы

розных груповак і перш за ўсё мясцовых князёў. Так, ён пацвердзіў

абласцям устаўныя земскія граматы, дадзеныя яшчэ Вітаўтам,

некаторым з кня-зёў былі нават вернуты ўдзелы, адабраныя

Жыгімонтам (напрыклад, князю Алельку Уладзіміравічу быў аддадзены

яго Кіеўскі ўдзел).

Але агульным напрамкам унутранай палітыкі Казіміра стала

падтрымка цэнтралізатарскіх тэндэнцый у Княстве, абмежаванне

правоў феадальнай арыстакратыі, узвышэнне шляхецтва, людзей

"простага стану". Аб гэтым сведчаць тыя прававыя акты, якія былі

выдадзены пры Казіміры, і ў прыватнасці, прывілей 1447 г.

. Ён

тычыўся жыцця ўсіх зямель Княс-тва і забяспечваў правы як асобы, так

і маёмасці князёў, баяр, служылай шляхты, а таксама і мяшчан. На

думку гісторыкаў, прывілей 1447 г. садзейнічаў умацаванню не толькі

эканамічных, але і палітычных пазіцый феадалаў ВКЛ, Пры гэтым

значна пашырыліся прававыя магчымасці феадалаў у адносінах да

сялян. Менавіта гэты прывілей паклаў пачатак юрыдычнаму

афармленню феадальнай залежнасці сялян.

Звяртаюць на сябе ўвагу і тыя артыкулы прывілея 1447 г., якія

абера-галі ВКП ад пасягненняў з боку польскіх феадалаў на яго

суверэнныя правы і адасобленасць, нягледзячы на тое, што Казімір у

чэрвені 1447 г. Стаў каралем Польшчы. Так, прывілей забараняў ураду

раздавацьдзяр-жаўную маёмасць і пасады іншаземцам. Гэтая норма як

раз і была накі-равана супраць пранікнення польскіх феадалаў у

Вялікае княства Літо-ўскае.

Яшчэ больш шырокае значэнне меў Судзебнік Казіміра,

выдадзены ім у 1468 г. Гэты Судзебнік паклаў пачатак новаму этапу ў

развіцці як прававой тэорыі, так і практыкі заканадаўчай дзейнасці ВКЛ.

Ён з'явіўся першай спробай правесці кадыфікацыю права ў княстве,

усталяваць на ўсёй яго тэрыторыі адзіныя прававыя нормы,

абмежаваць самавольства суддзяў і забяспечыць абарону правоў не

толькі феадалаў, але і іншых груп насельніцтва.

3 прыходам да ўлады Казіміра ўзрасло і значэнне найвышэйшага

ўрадавага органа ВКЛ — гаспадарскай Рады ці паноў-рады. Паны-рада

практычна кіравала дзяржавай у малалетства Казіміра (яму было 13

гадоў, калі ён стаў вялікім князем). Як вышэйшы ўрадавы орган, яна

выступала і ў час працяглых ад'ездаў Казіміра з Вялікага княства пасля

таго, як ён у 1447 г. быў абраны польскім каралём.

Але і ў гэты перыяд палітычныя правы праваслаўных феадалаў

за-ставаліся абмежаванымі. Яны па-ранейшаму не мелі шырокага

доступу на вышэйшыя дзяржаўныя пасады, у тым ліку і ў гаспадарскую

Раду. Ля штурвала дзяржаўнай улады Вялікага княства стаялі

прадстаўнікі літоўскай арыстакратыі, феадапы-католікі, якія не вельмі

спяшаліся падзяліць яе з прадстаўнікамі ўсходнеславянскіх зямляў, што

уваходзілі ў склад ВКЛ. Не зніклі і іншыя ўнутрыпалітычныя

супярэчнасці. Усё гэта стварала ўмовы для незадаволенасці,

хваляванняў, адкрытых бунтаў і змоў, накіраваных супраць вялікага

князя. Так, у 1481 г. некалькі праваслаўных князёў (Міхаіл Алелькавіч,

яго стрыечны брат Федар Бельскі, Іван Гальшанскі і інш.) арганізавалі

змову супраць Казіміра ў Кіеве. Яны хацелі скінуць Казіміра і захапіць

ўладу ў Княстве, а ў выпадку няўдачы перайсці на службу да

Маскоўскага князя. Сафійскі летапіс так паведамляе аб гэтай змове:

"восхотеша вотчичи — Ольшанский да Олелькович, да князь Федор

Бельский по Березыну реку отсести на великого князя (Московскога).

Змова, аднак, не ўдалася, некаторыя яе ўдзельнікі былі пакараны

смерцю, а князь Ф.Бельскі ўцёк у Маскву. Неабходна заўважыць, што

апазіцыйныя, прамаскоўскія настроі сярод праваслаўных феадалаў

асабліва шырока былі распаўсюджаны ва ўсходніх раёнах ВКЛ, якія

непасрэдна прымыкалі да межаў Маскоўскага княства. Менавіта з гэтых

раёнаў пачасціліся тады пераходы мясцовых князёўда маскоўскага

князя Напрыклад, з 1487 па 1493 гады на бок Масквы перайшлі князі

Варатынскія, Бялеўскія, Мярэцкія, Вяземскія.

Істотна не палепшылася ўнутрыпалітычнае становішча ў ВКЛ і ў

канцы ХУ — пачатку ХУІ стагоддзяў, калі вялікім князем быў абраны

Аляксандр — сын Казіміра. Адбылося гэта ў 1492 годзе. Новы вялікі

князь працягваў лінію на ўмацаванне дзяржавы, пашырэнне правоў

феадалаў. Так, у 1492 годзе Аляксандр Казіміравіч выдаў прывілей

канстыту-цыйнага характару. Такую ацэнку гэтаму прывілею давалі

многія гісто-рыкі. Напрыклад, М.Доўнар-Запольскі назваў яго першай

агульнадзяр-жаўнай канстытуцыйнай хартыяй шляхецкіх вольнасцяў у

ВКЛ.

На думку сучаснага беларускага гісторыка Я.Юхо, прывілей-1492

г. стаў "своеасаблівай феадальнай канстытуцыяй, якая замацавала

асновы гра-мадзянскага і дзяржаўнага ладу Вялікага княства Літоўскага,

пануючага становішча класа феадалаў і яго вярхоў — паноў".

Выключнае дзяр-жаўна-прававое значэнне гэтаму акту надавалі

сучаснікі, называючы яго "генеральным прывілеем". Прывілей 1492 г. не

толькі пацвердзіў усе правы і вольнасці, якія феадалы ВКЛ атрымалі

раней, але і дараваў новыя. Разам з тым, у ім больш выразна былі

выкладзены асноўныя прынцыпы грамадзянскага, сямейнага,

крымінальнага і адміністрацыйнага права. Прычым абмяжоўвалася і

ўлада самаго вялікага князя на карысць гаспадарскай Рады, роля якой

пры Аляксандры Казіміравічы ўзрасла.

Канстытуцыйны характар меў і агульназемскі прывілей 1506 г. 3

вы-даннем гэтага прывілея закончыўся першы этап развіцця

дзяржаўнага права ў ВКЛ. Далейшая яго кадыфікацыя і сістэматызацыя

была звязана з распрацоўкай Статутаў, з'яўленнем сеймавых пастаноў

(ухвал і канстытуцый). Што ж тычыцца прывілеяў, дык яны або

пацвярджалі законнасць раней выдадзеных, або насілі больш

абмежаваны характар. Працягвала развівацца і мясцовае права. Аб

гэтым сведчыць выданне шэрагу абласных, валасных і гарадскіх

прывілеяў. Так, у пачатку ХУІ стагоддзя былі выдадзены прывілей

Віцебскай (1503 г.,1509 г.), Полацкай (1511 г.), Смаленскай (1505 г.),

Кіеўскай (1507 г.), Валынскай (1507 г., 1509 г.), Драгічынскай землям,

Бельскаму павету (1501 г.).

Адначасова прымаліся меры і па ўмацаванню сістэмы мясцовых

ор-ганаў. Ужо ў пачатку ХУІ стагоддзя ў Княстве пачалося правядзенне

рэформы адміністрацыйна-тэрытарыяльнага кіравання, на аснове ства-

рэння ваяводстваў. Так, у 1503 годзе было створана Віцебскае

ваяводства, праз год - Полацкае, а ў 1507 годзе з'явілася

Новагародскае ваяводства,

Усё гэта, безумоўна, умацоўвала палітычна-прававыя і

сацыяльныя асновы ВКЛ, але становішча тут заставалася напружаным,

нестабільным, таму што па-ранейшаму заставалася нявырашаным т.зв.

"рускае пытанне", звязанае з абмежаваннем палітычных правоў

беларускіх, украінскіх і іншых праваслаўных феадалаў.

Працягвалі аказваць уплыў на ўнутрыпалітычнае жыццё Княства і

знешнепалітычныя фактары і, у прыватнасці, абвастрэнне адносін з

Масквою. 3 канца ХУ стагоддзя гэтыя дзве дзяржавы ўступілі ў паласу

аомн, якія адбываліся амаль на працягу ўсяго наступнага ХУ! стагод-

дзя. Прычым ваенныя канфлікты паміжімі нярэдка правакаваліся пра-

васлаўнымі феадаламі прыгранічных земляў ВКЛ, якія пераходзілі на

бок Масквы. Так, у канцы 90-х гадоў ХУ стагоддзя перайшлі пад упаду

Маскоўскага князя Сямён Бельскі. Сямён і Іван Мажайскія, Васіль Ша-

мяціч, у выніку чаго ад Вялікага княства адышло шмат зямель з

гарадамі Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў, Старадуб, Гомель і інш. Такое

развіццё падзей не магло не прывесці да вайны і яна неўзабаве

адбылася паміж ВКЛ і Маскоўскім княствам.

Сведчаннем напружанасці і нестабільнасці ўнутрыпалітычнага

жыц-ця ў ВКЛ у гэты час з'явілася і такая падзея, як паўстанне

М.Глінскага. Яно адбылося ў 1508 годзе і ахапіла значную тэрыторыю

Княства, галоўным чынам беларускія і ўкраінскія землі. Ёсць падставы

сцвярджаць, што паўстанне М.Глінскага —самае буйнае ваенна-

палітычнае выступленне ў ВКЛ пасля феадальнай вайны 30-х гадоў ХУ

стагоддзя.

Хто ж такі М.Глінскі, які ўзначаліў паўстанне? Чаму яно адбылося?

Міхаіл Глінскі быў тады вядомы дзяржаўны дзеяч і, як адзначае М.До-

ўнар-Запольскі, адзін з самых адукаваных людзей свайго часу.

Гэту

адукацыю ён атрымаў, пабыўшы за мяжою, у еўрапейскіх краінах. У

Княстве М.Глінскі не толькі займаў высокія дзяржаўныя пасады, але і

карыстаўся асабістай дружбаю вялікага князя Аляксандра Казіміравіча,

да якога быў прыбліжаны. Тады ён практычна быў кіраўніком дзяржавы,

першай асобай у Княстве.

Аднак, пасля смерці Аляксандра, М.Глінскі быў адхілены ад

вялікакняжацкага двара і трапіў у няміласць да новага гаспадара, што,

як лічаць некаторыя гісторыкі, і стала прычынай яго незадаволенасці, а

зна-чыць, і паўстання, якое ён узначаліў.

Безумоўна, асабістыя крыўды адыгралі сваю ролю. Але прычыны

паўстання нельга звесці толькі да гэтага, яны знаходзіліся глыбей і звя-

заны былі зтымі супярэчнасцямі, якія ўжо даўно існавалі ўнутры

пануючага класа ВКЛ.

Перш за ўсё супярзчнасцямі паміж феадаламі-праваслаўнымі і

феа-даламі-католікамі. М.Глінскі добра ведаў насгроі праваслаўных

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 1

Подождите немного. Документ загружается.