Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

Рыгай, расійскімі гарадамі Ноўгарадам, Псковам, Масквою. Брэст

гандляваў з Варшаваю, Торунем, Гданьскам, Познанню, Люблінам,

Кракавам, Львовам. Гродзенскія купцы падтрымлівалі пастаянныя

сувязі з Польшчай, Чэхіяй, Валахіяй, Венгрыяй. Некаторыя беларускія

купцы дабіраліся да Візантыі, гарадоў Усходу.

Безумоўна, у якасці тавараў выступалі не толькі рамесныя

вырабы, але і шмат якія сельскагаспадарчыя прадукты, сыравіна

(збожжа, мёд, воск, поташ, лён, льняное семя і г.д.), аднак у любым

выпадку гарады былі аоноўнымі пунктамі гандлёвых сувязей, што

павышала іх агульную ролю ў жыцці дзяржавы

Трэба заўважыць, што гандлёвую дзейнасць гараджан

падтрымліва-ла і вярхоўная ўлада, таму што пошлінныя зборы былі

важнай крыніцай папаўнення дзяржаўнай казны. У пачатку ХУ)

стагоддзя адзін Полацк даваў дзяржаве толькі пошліннага збору ад

гандлю воскам і соллю штогод 3936 коп грошаў, ці 20% збору па гэтай

крыніцы даходу з усіх гарадоў ВКЛ.

Гандлёвыя сувязі гарадоў мелі важнае значэнне не толькі для

развіцця рамёстваў, промыслаў, але і садзейнічалі фармаванню

ўнутранага рынка. Праўда, гэты рынак тады не склаўся, але менавіта ў

працэсе гандлёвай дзейнасці гарадоў развіваліся яго элементы, новыя

арганізацыйныя формы гандлёвых адносін. Напрыклад, ужо ў той

перыяд на базе некаторых буйных беларускіх гарадоў праводзіліся

ярмаркі ці кір-машы, на якія прыбывалі не толькі мясцовыя купцы, але і

купцы з больш аддаленых раёнаў, замежных краін.

Усё больш дасканалай станавілася і сістэма грашовага

абарачэння, якая паступова выцясняла натуральны абмен. Разам з тым

і тады ў якасці эквіваленту тавару, плацёжнага сродку

выкарыстоўваліся не толькі грашовыя адзінкі, але і зліткі-грыўны пэўнай

вагі (100, 160, 200г.). Найбольш развітай у той перыяд, нз думку

гісторыкаў, была полацка-віцебская грашова-вагавая сістэма, на аснове

якой у ХУ стагоддзі ўста-лявалася адзіная агульнадзяржаўная грашова-

вагавая сістэма. Некалькі пазней замест гэтай сістэмы была ўзедзена

новая, лічбавая грашовая сістэма, гэта адбылося прыкладна з пачатку

ХУІ стагоддзя. Аднак у той перыяд у грашовы ўжытак і гандлёвую

дзейнасць насельніцтва Беларусі, як і на ўсёй тэрыторыі ВКЛ, шырока

ўваходзілі манетныя адзінкі розных еўрапейскіх краін —

прыбалтыйская, лівонская манета, пражскі грош. Апошні доўгі час

увогуле складаў фундамент грашовай гаспадаркі дзяржавы. Але

пачынаючы з ХУІ стагоддзя, як адзначае В.Рабцэвіч, асноўнай манетай

Вялікага княства Літоўскага становіцца грашовы знак унутранай

вытворчасці — літоўскі паўгрош. Ён чаканіўся на манетным двары ў

Вільні, які пачаў працаваць з 1492 г.

Актывізацыя гандлёвай дзейнасці гарадоў спрыяла і таму, што ў

ВКП узнікла і крэдытная сістэма. Яна давала магчымасць купцам

атрымлі-ваць пазыку ў больш багатых кампаньёнаў ці феадалаў для

правяд-зення той або іншай гандлёвай аперацыі. Крэдыторамі

станавіліся і ліхвяры, якія ў гэты час таксама з'явіліся на Беларусі.

Такім чынам, гарады станавіліся цэнтрамі фармавання новых

сацыяльна-эканамічных адносін, якія хоць і не выходзілі за межы

феадальнага ладу, усё ж не ўкладваліся ў яго традыцыі.

Усё гэта стварала аб'ектыўныя ўмовы і для таго, каб перад

гараджа-намі ўзнікла пытанне аб пашырэнні іх правоў, пазбаўленні

самавольства феадалаў і адміністрацыйных асоб, прадстаўлення з

боку дзяржавы саслоўных гарантый. І такое пытанне. як сведчаць

гістарычныя крыніцы, сапраўды ставілася ў тых скаргах, якія паступалі

ад жыхароў гарадоў на імя вялікага князя. Вялікія князі і ўвогуле

вярхоўная ўлада не маглі не ўлічваць інтарэсы гараджан, таму што яны

былі зацікаўлены ў развіцці гарадоў і перш за ўсё таму, што гарады

давалі немалыя прыбыткі ў дзяржаўную казну. Сведчаннем таму

служыць з'яўленне прававых актаў, якія спрыялі развіццю рамеснай і

гандлёвай дзейнасці гарадскога насельніцтва. Такія акты былі

выдадзены ўжо ў другой паловве ХУ стагоддзя. Заканадаўчае

прызнанне саслоўнай самастойнасц гарадскога насельніцтва знайшло

адлюстраванне і ў Статутах ВКЛ. Напрыклад, Статут 1529 г. разглядваў

гарадское насельніцтва як саслоўнае ў дзяржаве, што відаць з першага

артыкула раздзела 1. Артыкул дзевяты III раздзела Статута ў вядомай

ступені нават ураўноўваў мяшчанскае саслоўе з іншымі саслоўямі

феадальнага грамадства, прызнаючы за імі "яко княжата і панове

хоругвные, шляхта", права спадчыннасці маёмасці бацькоў.

Гісторыкі адзначаюць, што ўжо ў сярэдневяковы перыяд у шэрагу

еўрапейскіх краін склаўся своеасаблівы саюз паміж вярхоўнай уладай:

ў асобе манарха (караля, князя і г.д.) і гарадамі, у выніку чаго апошнія

г.зн. гарады, атрымалі права на самакіраванне, якое найбольш

дакладна было распрацавана жыхарамі нямецкага горада Магдэбурга

вядома як Магдэбургскае права.

Першым на тэрыторыі Беларусі магдэбургскае права атрымаў

Брэст—у 1390г.. потым Гродна—у 1391 г. У ХУ стагоддзі такое права

было дадзена яшчэ тром беларускім гарадам — Слуцку (1441), Полацку

(1498);і Мінску (1499). Да сярэдзіны ХУІ стагоддзя магдэбургскае права

мелі амаль што ўсе больш ці менш значныя гарады Беларусі. Нават

магна-ты-уладальнікі гарадоў і мястэчак таксама давалі гэта права іх

жыхарам.

У адпаведнасці з магдэбургскім правам вырашаліся многія

пытанні жыцця гарадоў. Так, гарады, якія атрымалі такое права, замест

шматлікіх натуральных павіннасцяў плацілі на карысць дзяржавы

адзіны грашовы падатак. Яны таксама вызваляліся ад суда і ўлады

вялікакняжацкіх намеснікаў і ваявод.

Гарадскую ўладу цяпер фарміравалі самі гараджане, якія выбіралі

органы самакіравання — раду і лаву, якія часам зліваліся ў адну

ўстанову. Рада складалася з бурмістраў і радцаў, загадвала

гаспадаркай горада, яго добраўпарадкаваннем і разглядала цывільныя

справы гараджан (колькасць яе членаў у розных гарадах была розная і

вагалася ад 6 да 24). Лава — судовая калегія, складалася з войта і

прысяжных лаўнікаў, якім належыў суд па крымінальных справах.

Але роля войта не зводзілася толькі да старшынства на

пасяджэннях лавы. Войт узначальваў гарадское самакіраванне, па

сутнасці, ён быў гарадскім галавою. Праўда, войт не выбіраўся

гараджанамі (гэтага яны дабіліся пазней), а прызначаўся вялікім князем

э ліку шляхты, прад-стаўнікоў феадальнага класа, прычым гзта пасада

давалася ў пажыццёвае ці нават у спадчыннае валоданне.

1 тым не менш ўстанаўленне самакіравання — гэта важная з'ява ў

жыцці беларускіх гарадоў, яно, безумоўна, адыгрывала, нягледзячы на

абмежаванні, станоўчую ролю ў развіцці гарадской гаспадаркі,

аслабляла залежнасць гараджан ад феадалаў.

Аднак і ў гзтых умовах феадалы імкнуліся пранікнуць у гарады,

выкарыстаць магчымасці гарадскога жыцця ў асабістых мэтах. Так, яны

набывалі ў гарадах участкі і дамы і перасялялі туды сваіх сялян, якія і

займаліся рамеснай або гандлёвай дзейнасцю. У выніку ў гарадах

Беларусі з'явіліся прыватныя ўладанні, т.зв. юрыдыкі ці юрысдыкі,

жыха-ры якіх не былі падуладны органам гарадскога самакіравання і не

плацілі падаткі, іншыя зборы ў бюджэт горада.

Першыя звесткі аб юрыдыках у гарадах Беларусі ўтрымліваюць

гра-маты Брэста і адносяцца да ХУ стагоддзя.

. У далейшым сведчанні

аб іх маюцца ў многіх крыніцах: магістратскіх кнігах, уставах рамесных

цэхаў, судовых і падатковых распараджэннях вялікакняжацкай

адміністра-цыі і іншых. Ва ўсіх гэтых крыніцах юрыдыкі разумеюцца як

штосьці звы-чайнае, паўсядзённае. Трэба сказаць, што юрыдыкі ўзніклі

з ведама вяр-хоўнай улады, у 1563 г. яны афіцыйна былі зацверджаны

вялікім князем.

Пзўную ролю ў сацыяльна-палітычным жыцці гарадоў Беларусі

адыгрывалі таксама цэхавыя арганізацыі рамсснікаў, купецкія гільдыі,

пра-васлаўныя рэлігійныя брацтвы. Яны з'яўляліся формамі і сродкамі

праяўлення саслоўнай салідарнасці гараджан. Рамесныя цэхі і купецкія

гільдыі вырашалі гэтую задачу ў сферы эканомікі і сацыяльным жыцці,

брацтвы— у ідэйнай вобласці. якая знаходзілася ў феадальную эпоху

цалкам пад уплывам рэлігіі і царквы.

У цэлым. аднак, працэс саслоўнай кансалідацыі гараджан

лраходзіў у складаных умовах і застаўся незавершаным. Самі ж гарады

ў сваёй асноўнай масе заставаліся ў становішчы паўаграрным,

паўгандлёвым з невялікай колькасцю рамеснікаў. Такі ўзровень

гарадскога жыцця быў характэрны для большасці еўрапейскіх краін.

У заключэнне неабходна адзначыць, што сацыяльна-эканамічнае

развіццё беларускіх зямель другой паловы ХПІ — першай паловы ХУІ

стагоддзяў адлюстроўвала асаблівасці, уласцівыя феадальнай сістэме.

Менавіта тады канчаткова склаліся галоўныя рысы гэтай сістэмы, і яна

забяспечвала рост вытворчых сіл. Такі рост, хоць і павольна,

адбываўся, як мы бачылі, і ў сельскай гаспадарцы, і ў прамысловай

дзейнасці, якой займаліся сяляне і жыхары гарадоў і мястэчак.

Раздзел III. УНУТРЫПАЛІТЫЧНАЕ СТАНОВІШЧА Ў ВКЛ

(сярэдзіна XIII — першая палова ХУІ стагоддзяў).

§ І.Абвастрэнне ўнутрыпалітычных супярэчнасцяў

у ВКЛ у 70-80-я гады ХІУ стагоддзя. Крэўская унія.

Разглядаючы працэс утварэння ВКЛ, мы адзначалі, што гэта

дзяржава сфармавалася на шырокай поліэтнічнай тэрытарыяльнай

аснове і ўкпючала ў сябе як беяарускія і іншыя ўсходнеславянскія землі,

так і землі ўласна літоўскія. Таюя абставіны не маглі не адбіцца на

дзяржаўным ладзе Княства, унутрыпалітычным становішчы, якое

складвалася тут. ВКЛ як дзяржава ў час утварэння не вызначалася

цэятралізацыяй, адзінствам, па-сутнасці, з'яўлялася федэрацыяй

зямель-княстваў, прызнаўшых вярхоўную ўладу вялікіх князёў літоўскіх.

Прычым. у Княстве з самага пачатку яго існавання вылучыліся дзве

часткі — заходняя пад назвай — "Літва" і ўсходняя, якую часцей за ўсё

называлі "Руссю".

Гісторыкі адзначаюць, што пераход пад уладу вялікіх князёў

літоўскіх не ўнёс, асабліва на першых парах, карэнных змен у

становішча мясцовай знаці, яна працягвала самастойна вырашаць усе

справы на сваіх землях.

Разам з тым у ВКЛ прымаліся меры па цэнтралізацыі кіравання

дзяржавай, умацаванні вярхоўнай улады, а гэта прыводзіла да таго,

што мясцовая знаць, у тым ліку і князі з дынастыі Рурыкавічаў, стала

адсоўвацца на другі план, што, безумоўна. выклікала яе

незадаволенасць. Пры гэтым вакол вялікіх кмязёў літоўскіх групаваліся

перш за ўсё прад-стаўнікі дынастыі Гедымінавічаў і ўвогуле феадалы

літоўскага паход-жання, літоўская знаць.

Такім чынам, можна гаварыць аб наяўнасці пэўных супярэчнасцяў

унутры самога пануючага класа ВКЛ, яіоя ўскладнялі палітычнае стано-

вішча ў дзяржаве.

Гэтыя супярэчнасці яшчэ больш абвастрыла рэлігійнае пыганне,

якое ўзнікла ў сувязі з распаўсюджаннем у Княстве ўжо з канца ХІУ

стагоддзя каталіцызму. Новую рэлігію прынялі перш за ўсё літоўскія

феадалы, якія раней былі язычнікамі, прычым яны атрымалі пэўныя

прывілеі. Феадалы ж беларускіх і іншых усходнеславянскіх зямель

заставаліся праваслаўнымі і былі пазбаўлены многіх правоў. Усё гэта

прывяло да таго, што ў ВКЛ паступова склаліся як бы дзве палітычныя

групоўкі: літоўска-каталіцкая і славянска-праваслаўная, паміж якімі, як

мы ўбачым, пачнецца вострая барацьба.

Вялікі ўплыў на ўнутрыпалітычнае становішча ў ВКЛ і, у

прыватнасці, на тую барацьбу, якая праходзіла паміж названымі вышэй

групоўкамі, аказвалі знешнепалітычныя фактары. У гэтым плане трэба

асобна вылучыць адносіны ВКЛ з Маскоўскім княствам і Польшчай.

Абедзве гэтыя дзяржавы ўважліва сачылі за падзеямі, якія адбываліся ў

Княстве, і імкнуліся выкарыстаць іх у сваіх палітычных мэтах. Так,

Маскоўскае княства (яно стала ўзмацняцца ў другой палове ХІУ

стагоддзя) спадзявалася аб'яднаць пад сваёю ўладаю ўсе былыя

старажытнарускія землі, у тым ліку і тыя, што знаходзіліся ў складзе

ВКЛ, і таму ўмешвалася ў яго справыі. Пры гэтым яно аказвала

ўсебаковую падтрымку правас-лаўным жыхарам ВКЛ, якія па меры

ўзрастання ролі каталіцкай царквы гатовы былі перайсці пад уладу

Масквы, асабліва гэта адносіцца да праваслаўных князёў і баяр.

Што ж тычыцца Польшчы, дык яна падтрымлівапа католікаў і

рабіла ўсё, каб ВКЛ не ператварылася ў магутную праваслаўную

дзяржаву ва Усходняй Еўропе і не зблізілася з Масквою.

Аналіз падзей, якія праходзілі ў Княстве, паказвае, што

абвастрэнне ўнутрыпалітычнага жыцця тут адбылося ў канцы 70 -

пачатку - 80-х гадоў ХІУ стагоддзя, адразу ж пасля смерці вялікага

князя Альгерда. Гэты князь, як ўжо адзначалася, зрабіў вельмі многа

для ўмацавання краіны, пышырэння яе тэрыторыі. Пры гэтым ён

праводзіў "прарускую" палітыку, абапіраючыся перш за ўсё на

праваслаўных феадалаў (і сам, на думку гісторыкаў, быў

праваслаўным). Пры ім асаблівых унутрыпалітычных канфліктаў у ВКЛ

не назіралася.

Становішча ў Княстве рэзка змянілася, як толькі памер Альгерд.

Ад-былося гэта ў 1377 годзе, калі Альгерду бьіло 83 гады. Трэба

заўважыць, што Альгерд пакінуў надзвычай вялікае патомства — 12

сыноў (5 ад першага шлюбу з віцебскай князёўнай Мэрыяй і сем ад

другой жонкі — цвярской князёўны Юліяны) і не менш шасці дачок.

Такая колькасць сыноў, безумоўна. таіла небяспеку смуты, узнікнення

барацьбы за ўладу, што і адбылося. як толькі вялікакняжацкі прастол

заняў Ягайла — старэйшы сын Альгерда ад другога шлюбу.

Супраць Ягайлы выступіў старэйшы сын Альгерда ад першай

жонкі — полацкі князь Андрэй. Даследчыкі адзначаюць, што гэта быў

выдатны дзяржаўны дзеяч, таленавіты палкаводзец і ён меў усе правы

на вялікакняжацкую пасаду. Але Андрэй Полацкі барацьбу за ўладу

тады прайграў і перайшоў на бок Масквы (ён пакінуў Полацк, калі

Ягайла ўжо зняў аблогу горада і накіраваўся ў Пскоў, а потым у

Маскву).

Аднак палачане не прынялі і стаўленіка Ягайлы - князя Скіргайлу

— фармальна за тое, што ён не быў праваслаўным, заставаўся

язычнікам. Крыніцы сведчаць, што палачане пасадзілі Скіргайлу на каня

задам наперад і з ганьбаю выправадзілі з горада. У 1381 г., у час гэтых

падзей, у Полацку адбыўся сапраўдны бунт, які падтрымалі смаленскія і

маскоўскія князі, на бок Полацка стаў схіляцца і Ноўгарад. Аднак

выступленне палачан Ягайлу ўдалося падавіць.

Новае абвастрэнне ўнутрыпалітычнага жыцця ў ВКЛ адбылося

таксама ў пачатку 80-х гадоў ХІУ стагоддзя. На гэты раз яно было

выклікана ўступленнем у барацьбу супраць Ягайлы брата Альгерда -

Кейстута, якому належала заходняя частка Княства і за якім стаялі

ўплывовыя палітычныя сілы. Гісторыкі адзначаюць, што і пасля смерці

Альгерда ў ВКЛ фактычна працягвала існаваць двоеўладдзе ці

дуумвірат. Аднак Кейстут, хоць і падтрымаў рашэнне Альгерда аб

перадачы вялікакняжацкай пасады Ягайлу, быў незадавопены

дзеяннямі апошняга і, у прыватнасці, сувязямі Ягайлы з крыжаносцамі

(іх Ягайла паспрабаваў выкарыстаць у барацьбе з палачанамі ў 1381 г).

Ён быў не супраць ўвогуле заняць вядучае месца ў дзяржаве

Сутыкненне гэтых двух князёў было непазбежным, і яно

неўзабаве адбылося, у выніку чаго Ягайла быў зведзены з вялікага

княжання. За ім, па просьбе Вітаўта (а ён быў на баку Кейстута)

захаваўся толькі замак Крэва і Віцебск.

Галавою дзяржавы стаў Кейстут Але кіраваў ён ёю не доўга, прык-

ладна каля года. Супраць Кейстута выступілі многія князі начале з Ягай-

лам і яго братамі Скіргайлам і Карыбутам. У Княстве тады пачалася

страшэнная ўсобіца, яно стаяла на парозе грамадзянскай вайны.

Вынікам усобіцы з'явілася пераразмеркаванне палітычных сіл на

карысць віленскай групоўкі, на якую абапіраўся Ягайла. Кейстут і шмат

якія з яго прыхільнікаў загінулі ці вымушаны былі з'ехаць у іншыя

краіны. Ягайла зноў стаў вялікім князем. Аднак і пасля гэтай усобіцы ў

дзяржаўна-палітычным ладзе Княства істотных змен не адбылося; яно

па-ранейшаму заставалася, па-сутнасці, расшчэпленым на ўдзелы.

Як ўжо адзначалася вышэй, на ўнутрыпалітычнае становішча ў

ВКЛ пэўны ўплыў аказвалі знешнія фактары. Вялікім князям Літоўскім

пры-ходзілася не толькі ўпічваць знешнепалітычныя ўмовы, але і

шукаць падтрымкі ў суседніх дзяржавах, ісці з імі на пагадненні. Так, у

час усобіц, якія адбыліся ў Княстве ў канцы 70 - пачатку 80-х гадоў XIV

стагоддзя, і Ягайла і Кейстут спрабавалі выкарыстаць дапамогу

Тэўтонскага ордэна. Прыкладна ў той жа час Ягайла ўстанавіў сувязі і з

Залатой Ардой і, у прыватнасці, дамовіўся з ханам Мамаем

удзельнічаць у сумесным з татарамі паходзе на Маскву, намечаным на

восень 1380 г.

Але ад Кулікоўскай бітвы, у якой сустрэліся войскі маскоўскага

князя Дзмітрыя і хана Мамая, Ягайла ўхіліўся. Чаму? На гэта пытанне

няма адназначнага адказу. Разам з тым дакладна вядома, што пасля

Кулікоўскай бітвы намецілася збліжэнне ВКЛ з Маскоўскім княствам

праз шлюб Ягайлы з дачкою Дзмітрыя Данскога Соф'яй. Па гэтым

пытанні былі праведзены спецыяльныя перамовы, аднак шлюб, а

значыць, і магчымае збліжэнне дзвюх дзяржаў, не атрымаліся, таму

што, як было афіцыйна заяўлена, маскоўскі князь патрабаваў ад

Ягайлы прызнаць васальную залежнасць.

Такое патрабаванне сапраўды магло адыграць адмоўную ролю,

але справа не толькі ў гэтым. Саюз з Масквою тады не адбыўся па

іншых, больш глыбокіх прычынах. Якадзначаюць многія гісторыкі,

збліжэнне з Масквою не хацелі і нават баяліся многія літоўскія феадалы

празаходняй арыентацыі. Іх больш задавальняў саюз з другой суседняй

дзяржавай — Польшчай, з якой у жніўні 1385 г. і было падпісана

пагадненне, вядомае ў гістарычнай літаратуры пад назвай "Крэўская

унія". Пагадненне падпісалі Ягайла і яго браты князі Скіргайла,

Карыбут, Вітаўт, Лінгвіт.

Трэба адразу сказаць, што Крэўская унія з'явілася значнай

падзеяй у гістарычным развіцці ВКЛ. Яна аказала вялікі ўплыў як на яго

ўнутры-палітычнае жыццё, так і на міжнароднае становішча, звязала

Княства з Польскім каралеўствам. На якіх жа ўмовах была падпісана

гэта унія? Перш за ўсё неабходна адзначыць, што ў аснове Крэўскай

уніі ляжала шлюбная зделка: Ягайла пагадзіўся жаніцца на польскай

каралеўне Ядвізе і стаць каралём Польшчы. Але Крэўскае пагадненне

нельга звесці толькі да шлюбу Ягайлы і Ядвігі, таму што гэты шлюб быў

абгавораны ўмовамі, якія праследвалі далёка ідучыя мэты. Так, Ягайла

павінен быў перайсці ў каталіцтва і садзейнічаць распаўсюджанню

гэтай рэлігіі ва ўсім Княстве. Ён абяцаў таксама перадаць на патрэбы

Польшчы дзяржаўную казну ВКЛ, заплаціць 200 тыс. флорынаў

Вільгельму Аўстрыйскаму (з дома Габсбургаў) за адмову ад шлюбу з

Ядвігай (такі шлюб павінен быў адбыцца). Акрамя гэтага, Ягайла

абяцаў і гарантаваў “уласным коштам і стараннем вярнуць каралеўству

польскаму ўсе краі, кім бы яны ад яго не адарваны і забраны" і

вызваліць з палону (мелася на ўвазе з турэцкага палону — П.Дз.)

хрысціян, якія там знаходзіліся. I, нарэшце, той жа вялікі князь Ягайла

абяцае землі літоўскія і рускія на "вечныя часы да кароны каралеўства

польскага далучыць".

Вось якімі ўмовамі быў абстаўлены шлюб Ягайлы з Ядвігай. Гэтыя

ўмовы, якслушна заўважыў Я.Юхо, нагадвалі акт безагаворачнай капі-

туляцыі. "Асабліва, — піша ён, — здзіўляе абяцанне перадаць казну на

патрэбы Польшчы, заплаціць 200 тыс.флорынаў Вільгельму

Аўстрыйскаму, г.зн. суму, на якую ў той час можна было купіць цэлую

дзяржаву, і ліквідаваць Вялікае княства Літоўскае, далучаючы яго да

Польшчы толькі за гонар зрабіцца прымакоші Ядвігі."

Чаму ж Ягайла пагадзіўся на такія цяжкія ўмовы? Гісторыкі ўжо

даўно спрабуюць даць адказ на гэта пытанне, і многія з іх прыйшлі да

высновы, што такіх умоў увогуле не магло быць, што акт Крэўскай уніі

быў падроблены, сфальсіфікаваны ў Польшчы пазней складальнікамі

хро-нік або зменены польскімі феадаламі. На гэту думку наводзяць

наступныя абставіны: 1) няма арыгіналу тэкста, а той дакумент, што

падаецца як Акт Крэўскага пагаднення (у польскай гістарыяграфіі ён

названы "Актам Ягайлы і братоў яго аб саюзе Літвы з Польшчай"), ні па

форме, ні па зместу нельга лічыць дагаворам. Гэта, як адзначае

гісторык С. Цярохін, — "тыповае камюніке, афіцыйнае паведамленне аб

міждзяржаўных перамовах."

Прычым тэкст Крэўскага пагаднення стаў

вядомы толькі пасля смерці Ягайлы, ён быў апублікаваны ў хроніцы

Яна Длугаша; 2) дакумент не мае неабходных і абавязковых рэквізітаў,

г.зн. подпісаў і пячатак, без якіх міжнародныя пагадненні не маюць

юрыдычнай моцы; 3) звяртае на сябе ўвагу і той факт, што тэкст

Крэўскага пагаднення захоўваўся не ў дзяржаўным сховішчы, дзе

трымаліся ўсе дзяржаўна-прававыя акты, а ў архіве Кракаўскай

капітулы.

Сумненне аб праўдзівасці дакумента, які падаваўся як "Акт

Крэўскай уніі", не раз выказвалі ў ХУІ стагоддзі і самі прадстаўнікі ВКЛ.

Аспрэчва-ўся ён і на Люблінскім Сейме ў 1569 г., калі вырашалася

пытанне аб аб'яднанні Польшчы і ВКЛ. Тады прадстаўнікі ВКЛ прама

заявілі, што запісы, на якія спасылаўся польскі бок, наогул ніколі не

існавалі. Маг-чыма, як адзначае Я.Юхо, падроблены быў не ўвесь акт

уніі, а толькі асобныя месцы, выгадныя для Польшчы.

Такім чынам, ёсць падставы сцвярджаць, што дакумент, які

юрыдыч-на замацоўваў Крэўскую унію паміж Польшчый і ВКЛ, не мог

быць сап-раўдным прававым актам. І тым не менш такая унія была

абвешчана. Паўстае пытанне: чаму яна стала магчымай?

На гэтае пытанне гісторыкі давалі розныя адказы, а некаторыя з іх

лічылі Крэўскую унію выпадковай з'явай. Так, польскі гісторык І.Філевіч

пісаў, што барацьба паміж Польшчай і Вялікім княствам завяршылася

"нікім не прадбачнай выпадковасцю — шлюбам Ягайлы і Ядвігі. Нічым

не падрыхтаванае, а таму недаступнае розуму, бяспрыкладнае ў

гісторьіі шчасце заззяла цяпер на сцьмелым польскім даляглядзе".

Аднак большасць навукоўцаў адмаўляюць выпадковасць Крэўскай уніі і

адзначаюць, што ў ёй былі зацікаўлены не толькі пэўныя палітычныя

сілы кожнай з дзяржаў, але і самі гэтыя дзяржавы. Прычым ініцыятыва

Крэўскай уніі зыходзіла з польскага боку.

Справа ў тым, што Польскае

каралеўства ў 80-я гады ХІУ стагоддзя перажывала цяжкі перыяд і іс-

пытвала моцны ціск з боку суседніх краін, у тым ліку і з боку ВКЛ, якое

неаднаразова рабіла паходы на яго землі. Напрыклад, у 1376 г. войскі

Вялікага княства спустошылі значную частку Польшчы і захапілі 23

тысячы палонных. Спусташальным быў і паход Ягайлы на Цэнтраль-

ную Польшчу ў 1383 і 1384 гадах. Безумоўна, усё гэта павінна было

прымусіць урадавыя колы Польшчы шукаць прымірэння з ВКЛ.

Яшч? большая пагроза Польшчы зыходзіла з боку крыжаносцаў.

Ім удалося не толькі захапіць многія польскія тэрыторыі (Сілезію,

Гданьс-кае Памор'е, Дабжынскую і Хелмінскую землі), але і пашырыць

свой уплыў унутры краіны праз вьіхадцаў з Нямеччыны, якія ўзялі пад

кан-троль многія галіны эканомікі, гарадское самакіраванне, гандаль.

Больш таго, ! сам польскі лрастол апынуўся ў руках асобы, якая

негатыўна была настроена да ўсяго польскага — у 1380 г. венгерскі і

польскі ка-роль Людвік паставіў яа чале Польшчь; немца (мужа свае

старэйшай дачкі) Сігізмунда Люксембургскага. Па сведчанні польскіх

гісторыкаў, ён нават не хаваў сваю непрыхільнасць да палякаў і

сімпатыю да крыжаносцаў. Такое становішча не магло не непакоіць

патрыятычна нароеныя колы польскіх феадалаў, і яны пачалі шукаць

выйсце і, у прыватнасці, сталі дамагацца скасавання шлюбнага

пагаднення з Габсбургамі і. як сцвярджае летапіс, "вымыслілі вялікага

князя Ягайлу гаспадаром на каралеўства ўзяць, калі ён ахрысціцца ў

хрысціянскую веру рымскага закона і каралеву Ядвігу ў жонкі возьме".

Аб тым, што Ядвіга зведала тады моцны ціск з боку пэўнай часткі

прадбачлівых польскіх феадалаў і біскупаў, гаворыцца і ў хроніцы Яна

Длугаша. Пры гэтым улічваліся і рэлігійныя інтарэсы, звязаныя з

распаўсюджаннем каталіцтва на землях ВКЛ. Ян Длугаш адзначае:

"Каралева польская Ядвіга на ўзмоцненыя просьбы і ўгаворы прэлатаў і

польскіх паноў, якія даказвалі ёй, што заключаныя з эрцгерцагам

Аўстрыі Вільгельмам у час яе дзяцінства пагадненні аб шлюбе ніколі яе

не звязваюць, змякчылася і, адкінуўшы ранейшыя дамовы, як не

маючыя сілы, згадзілася на шлюб з князем літоўскім Ягайлам ужо не па

прычыне яе асабістых жаданняў, а для лашырэння і ўмацавання

хрысціянскай веры".

Нельга таксама не ўлічваць і той факт, што ў

Польшчы было шмат і такіх паноў, якія імкнуліся выкарыстаць унію з

ВКЛ у захопніцкіх мэтах. спадзеючыся пашырыць тэрыторыі

каралеўства за кошт зямель ВКЛ.

Але Крэўская унія стала магчымай не толькі таму, што яна была

вы-гадна Польшчы, у ёй было зацікаўлена і Вялікае княства Літоўскае, у

тым ліку і сам Ягайла. Гісторыкі адзначаюць, што значным аргументам

на карысць уніі было даволі хісткае становішча Ягайлы, які ўжо быў

зведзены з вялікакняжацкага прастола Кейстутам. На гэты прастол мелі

тады прэтэнзіі многія сваякі Ягайлы, а іх было вельмі шмат (Ягайла меў,

апрача сясцёр, адзінаццаць родных і каля сарака стрыечных братоў).

Аднак галоўнай прычынай таго, што Ягайла даў згоду на унію з

Польшчай, з'явіўся міжнародны, знешнепалітычны фактар і, у прыват-

насці, пагроза з боку крыжаносцаў. Яны ўяўлялі значную небяспеку і

ВКЛ і Польшчы. Аб'яднанымі сіламі было б лягчэй супрацьстаяць гэтай

пагрозе.

Такім чынам, аб выпадковасці Крэўскай уніі гаварыць не

даводзіцца, і адзін і другі бок быў зацікаўлены ў ёй, хоць і праследвалі

яны розныя мэты.

Трэба падкрэсліць, што рэалізацыя уніі пачалася адразу, як толькі

яна была падпісана. Ужо ў лютым 1386 г. Ягайла прыбыў у Кракаў і

літаральна праз два діні змяніў праваслаўе на каталіцтва, а разам з

гэтым імя Якаў на Уладзіслаў. 18 лютага ён абвянчаўся з Ядвігай, а 4

сакавіка адбылася яго каранацыя — Ягайла стаў польскім каралём,

адначасова ўзначальваючы і Вялікае княства Літоўскае (яго намеснікам

да 1392 г, быў Скіргайла — родны брат Ягайлы). Аднак рэалізаваць

іншыя ўмовы Крэўскай уніі аказалася не так проста, і яна хоць і

захавалася, але, як убачым, далёка не ў тым відзе, як таго хацелася яе

ініцыятарам.

Справа ў тым, што супраць Ягайлы і яго унітарнай палітыкі

пачалася барацьба. Спачатку яе ўзначалілі полацкі князь Андрэй

Альгердавіч і смаленскі князь Святаслаў Іванавіч, за якімі стаялі тыя

праваслаўныя сілы, якія не бачылі ніякіх пераваг у збліжэнні з

Польшчай і арыентаваліся на самастойнае развіццё ВКЛ, а магчыма, і

на саюз з Масквою. Выступленне Андрэя Полацкага і Святаслава

Смаленскага адбылося ў 1386 г. Яно было падтрымана і Лівонскім

ордэнам, з якім быў закпюча-ны саюз. Асноўныя падзеі, звязаныя з

гэтым выступленнем, разгарнуліся ў раёне Полацка, Віцебска, Оршы,

Мсціслаўля, але Ягайлу ўсё ж удалося падавіць узнікшы бунт і

ўмацаваць свае пазіцыі ў дзяржаве.

На працягу 1386-1387 гадоў

большасць удзельных князёў ВКЛ прысягнула каралю Уладзіславу-

Ягайлу без асаблівых канфліктаў.

Тады ж Ягайла, выконваючы ўзятыя на сябе абавязацельствы,

пачаў хрышчэнне Літвы ў каталіцтва. У сувязі з гэтым трэба звярнуць

увагу на прывілеі, якія ён выдаў у 1387 г. і, у прыватнасці, на прывілей

ад 20 лютага 1387 г. (ён змешчаны ў Хрэстаматыі па гісторыі Беларусі

для студэнтаў ВНУ. Мн.,1977.С.24-25). У адпаведнасці з гэтым

прывілеем князі і баяры, якія пераходзілі ў каталіцтва, атрымлівалі

вялікія правы ў адносінах да зямельных уладанняў і маёмасці, такія

правы, якімі карысталася і польская шляхта. На феадалаў жа

праваслаўных гэтыя правы не распаўсюджваліся. Менавіта прывілеі

1387 г. адкрылі шырокі прастор для экспансіі каталіцкай царквы на

Беларусі, і яны ж рэзка абвастрылі ўнутрыпалітычнае становішча ў ВКЛ,

забілі клін ва ўнутрыпалітычнае адзінства гэтай дзяржавы. Гісторыкі

адзначаюць, што з вы-даннем гэтых дакументаў адбылася

пераарыентацыя ва ўнутранай палітыцы вялікіх князёў літоўскіх ад

"прарускай" накіраванасці з апорай на праваслаўных феадалаўда

пракаталіцка-пітоўскай.

Такі паварот не мог не выклікаць незадаволенасці тых феадалаў,

якія заставаліся праваслаўнымі і адстойвалі незалежнае развіццё ВКЛ, і

ў ім зноў распачалася барацьба супраць Ягайлы, на гэты раз яе

ўзначаліў Вітаўт.

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 1

Подождите немного. Документ загружается.