Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ

Подождите немного. Документ загружается.

толькі тады, калі да іх была прыкладзена пячатка, якая знаходзілася ў

канцлера і пастаўлены яго подпіс. Намеснікам канцлера быў

падканцлер, такая пасада з'явілася з 1566 г

Не менш важнай па значэнні была і пасада падскарбія земскага.

Спа-чатку ён выконваў абавязкі галоўнага дзяржаўнага касіра, які

прымаў і выдаваў па распараджэнню гаспадара і паноў-рады грашовыя

сродкі, што паступалі ў цэнтр з месцаў. Але ўжо ў XVI стагоддзі

падскарбі земскі ператварыўся ў сапраўднага міністра фінансаў. Яго

намеснікам быў падскарбі надворны. які адказваў за грашовыя і

матэрыяльныя сродкі, што ішлі на патрэбы вялікакняжацкага двара.

У ліку важнейшых службовых асоб трэба вылучыць і гетмана ВКЛ,

гетмана найвышэйшага, як яго называлі. На першых парах ён быў

толькі галоўнакамандуючым узброенымі сіламі падчас ваенных

кампаній, а ваенныя справы знаходзіліся выключна ў кампетэнцыі

гаспадара і паноў-рады. У XVI стагоддзі гетман атрымаў больш шырокія

правы і фактычна выконваў функцыі ваеннага міністра. Намеснікам

гетмана з'яўляўся гетман дворны ці польны.

Вельмі значнай была ў Княстве і такая дзяржаўная асоба, як

маршалак земскі. Ен старшынстваваў на пасяджэннях Сейма і Рады,

кіраваў прыёмам замежных паслоў, дапускаў да вялікага князя

прасіцеляў са скаргамі і чалабітнымі, сачыў за парадкам і этыкетам пры

двары і пад-час афіцыйных аўдыенцый, займаўся некаторымі іншымі

пытаннямі. Дапамагаў яму маршалак дворны. ён з'яўляўся і

непасрэдным кіраўніком усіх гаспадарскіх дваран, якія выконвалі

разнастайныя даручэнні і загады вялікага князя і паноў-рады.

Неабходна заўважыць, што службовыя асобы цэнтральнага

кіраван-ня напачатку не былі аддзелены ад дварцовай адміністрацыі,

выступа-лі як памочінікі вялікага князя па тых ці іншых пытаннях, ведалі

яго гаспадаркай. Але ў сувязі з пашырэннем самой сферы дзяржаўнага

кіравання іх роля ўзрасла і яны ўзначалілі самастойныя агульнадзяр-

жаўныя органы княства. Што ж тычыцца прыдворных пасад, дык яны

сталі пачэснымі тытуламі і іх займалі выключна шляхцічы.

Даволі складанай, асабліва на першых этапах фарміравання ВКЛ,

была сістэма мясцовага кіравання. Яна склалася і развівалася на базе

адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу дзяржавы і адлюстроўва-ла

яго асаблівасці. У ХIII—XIV стагоддзях гэты падзел быў звязаны са

старымі межамі, якія склаліся паміж княствамі да ўтварэння ВКЛ, а самі

гэтыя княствы мелі вялікую аўтаномію і выступалі як суб'екты

дзяржаўна-прававых адносін.

Аднак паступова старая сістэма адміністрацыйна-

тэрытарыяльнага падзелу і мясцовага кіравання была зменена. Так,

ужо пры Альгердзе (сярэдзіна XIV стагоддзя) цэнтральная частка

Княства была падзелена на дзве ваенна-адміністрацыйныя акругі, якія

потым атрымалі назву Віленскага і Трокскага ваяводстваў.

Пазней з'явіліся і новыя ваяводствы. Яны ў сваю чаргу падзяліліся

на паветы. Усяго на тэрыторыі ВКЛ у XVI стагоддзі было створана 8

ваяводстваў, большасць якіх цалкам або часткова ахоплівала землі

Беларусі. Колькасць паветаў даходзіла да 30, 16 з іх знаходзілася ў

межах сучаснай дзяржаўнай тэрыторыі нашай рэспублікі. Паветы пры

гэтым сталі асноўным звяном мясцовага кіравання, цэнтрам

шляхецкага жыцця, іх інтарэсаў, У склад паветаў уваходзілі воласці.

Такі адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ВКЛ вызначыла рэформа

1564-1566 гадоў, ён быў потым замацаваны Статутам 1588 г. і

праіснаваў да канца XVIII стагоддзя. Больш нагляднае ўяўленне аб

гэтым можа даць табліца 1.

ТАБЛІЦА 1.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел беларускіх зямель у XVI

стагоддзі.

Ваяводствы Паветы, якія ўваходзілі ў ваяводствы

Брэсцкае Брэсцкі, Пінскі

Віцебскае Віцебскі, Аршанскі

Мінскае Мінскі, Рэчыцкі, Мазырскі (да 1569 г.

ваходзіў у склад Кіеўскага ваяводства)

Мсціслаўскае Мсціслаўскі

Новагародскае Новагародскі, Ваўкавыскі, Слонімскі

Віленскае Ашмянскі, Браслаўскі (астатнія паветы

адносіліся да тэрыторыі Літвы)

Трокскае Гродзенскі, Лідскі (астатнія адносіліся да

тэрыторыі Літвы)

Гісторыкі адзначаюць, што ўтварэнне ваяводстваў і паветаў было

прагрэсіўным крокам, яно дазволіла вярхоўнай уладзе, не закранаючы

маёмасных правоў феадальнай знаці, істотна абмежаваць яе

палітычную ролю, умацаваць цэнтральнае кіраванне праз сваіх

прадстаўнікоў на месцах.

Важнейшым з гэтых прадстаўнікоў быў ваявода. Ён стаяў як бы на

вяршыні піраміды мясцовай адміністрацыі і валодаў шырокімі правамі

па вырашэнні ўсіх дзяржаўных, ваенных і ў значнай ступені судовых

спраў на падначаленай яму тэрыторыі. Прызначаліся ваяводы з ліку

буйных феадалаў вялікім князем і радаю, прычым абавязкова з

ураджэнцаў ВКЛ. Праўда, у такіх землях, як Полацкая і Віцебская,

кандыдатуры ваяводаў вялікі князь павінен быў узгадняць з мясцовым

баярствам. Больш таго, і пасля прызначэння ваяводаў у гэтыя землі

мясцовая знаць мела права іх змены. Самі ж мясцовыя справы, у тым

ліку і судовыя. ваяводы тут вырашалі не асабіста, а з удзелам

тутэйшых баяр і мяшчан. Такі парадак, напрыклад, быў вызначаны ў

вялікакняжацкім прывілеі Полацкай зямлі ад 23 ліпеня 1511 г. У

артыкуле 15 прывілея запісана: "А ваяводе нашему Полоцкому мещан

одному не судити; а судити ему с бояры и мещаны".

. Увогуле, і гэта

трэба падкрэсліць, полацкае і віцебскае баярства мела значную

палітычную самастойнасць. Шырока яно было прадстаўлена і ў

цэнтральных органах Княства, што тлумачыцца ў асноўным трыма

абставінамі. Па-першае, тым, што яны ўвайшлі ў склад ВКЛ на ўмовах

т.зв. "ряда" (дагавору), па-другое, тут былі вельмі трывалыя ўдзельныя

традыцыі, і па-трэцяе, улічвалася іх прыгранічнае становішча па

адносінах да рускай дзяржавы.

Кіраўнікамі адміністрацыі ў паветах былі старасты (старосты)

Назна-чаліся яны, як і ваяводы, вялікім князем і паны-радай з ліку

буйных фе-адалаў і павінны былі забяспечыць правапарадак на

падначаленай ім тэрыторыі, назіраць за гаспадаркай ў дзяржаўных

фальварках, клапаціцца аб замках і іншых дзяржаўных пабудовах,

разглядваць некаторыя судовыя справы, выконваць пастановы

вышэйшых судовых інстанцый.

Неабходна адзначыць, што ваяводы і старасты абапіраліся ў

сваёй дзейнасці на цэлы шэраг урадаўцаў і слуг, з дапамогай якіх яны і

ажыццяўлялі кіраванне. Разам з тым яны ўлічвалі і рашэнні, якія

прымаліся на ваяводскіх і павятовых сеймах ці сейміках мясцовай

шляхтай.

Ніжэйшай адзінкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу

ВКЛ, як ужо адзначалася, была воласць. Ёю кіраваў сельскі войт або

стараста. Тут жа дзейнічалі, галоўным чынам у тых мясцовасцях, дзе

жылі дзяржаўныя сяляне і не было замкаў і дзяржаўных маёнткаў

(двароў), органы сялянскага самакіравання — сялянскія сходы. Органы

самакіравання меліся і ў большасці гарадоў ВКЛ. Такому

самакіраванню садзейнічала і сама вярхоўная ўлада, якая

прадстаўляла гарадам Маг-дэбургскае права.

У завяршэнне адзначым, што мясцовыя органы кіравання ў ВКЛ

ка-рысталіся шырокімі паўнамоцтвамі і мелі значную самастойнасць у

вырашэнні ўсіх асноўных пытанняў. Прычым іх дзейнасць не толькі

вызначалася заканадаўствам, але і грунтавалася на старых традыцыях,

якія склаліся яшчэ ў папярэдні час Значны ўплыў на сістэму мясцовага

кіравання аказвала і развіццё вялікакняжацкай гаспадаркі, прыватнага

землеўладання. Так, у тэрыторыі многіх паветаў і ваяводстваў

укліньваліся вялікакняжацкія ці каралеўскія эканоміі, якія мелі свой

падзел на воласці што ў сваю чаргу складаліся з войтаўстваў (у кожнае

з іх уваходзіла 4-6 і больш сел), староствы (якія таксама дзяліліся на

воласці), дзяржавы, графствы, намесніцтвы. У гэтым, на думку

гісторыкаў, рэальна адлюстроўвалася няздольнасць вярхоўнай улады

справіцца з ладам, які яна атрымала ў спадчыну ад удзельных часоў.

Паступова развівалася і станавілася ўсё больш дасканалай і

судовая сістэма Вялікага княства Літоўскага. Яна таксама абапіралася

як на старажытнае звычаёвае права, так і на законы, распрацаваныя на

працягу XIII—XVI стагоддзяў Аналіз гэтай сістэмы паказвае, што яе

фун-кцыянаванне забяспечвалі два асноўныя віды судоў — агульныя

суды для ўсяго насельніцтва і саслоўныя суды толькі для шляхты.

Акрамя таго, дзейнічалі і суды для асобных груп насельніцтва —

духавенства, мяшчан, сялян, татар,яўрэяў.

Самай вышэйшай судовай інстанцыяй для ўсяго насельніцтва

з'яўляўся вялікакняжацкі ці гаспадарскі суд, а таксама суд паноў-рады і

як іх разнавіднасць — камісарскі суд. Аднак у далейшым, у прыватнасці,

у 1581 г быў створаны новы судовы орган— Галоўны суд (Трыбунал)

ВКЛ, які абмяжоўваў судовую ўладу вялікага князя і Рады. На гэты суд

ускладалася задача апеляцыйнага перагляду спраў і разгляд некаторых

спраў па першай інстанцыі

Сярод мясцовых судоў даследчыкі вылучаюць замкавы ці гродскі

суд. Я.Юхо адзначае, што ў гэтым судзе галоўная роля належала

прадстаўнікам мясцовай адміністрацыі княства — ваяводам, старастам,

дзяржаўцам і іх намеснікам. Замкавы суд дзейнічаў у двух саставах —

вышэйшым і ніжэйшым — і разглядаў справы па абвінавачванні

шляхты, мяшчан і сялян у крымінальных злачынствах. У некаторым

сэнсе ён быў усесаслоўным судом, аднак поўнасцю не быў аддзелены

ад адміністрацыі.

Незалежным і разам з тым выбарным саслоўным судом для

шляхты быў земскі павятовы суд, які ўзнік у першай палове XVI

стагоддзя. Такім жа, г.зн. аддзеленым ад органаў дзяржаўнага

кіравання, стаў і падкаморскі суд, які займаўся справамі па зямельных

спрэчках (суддзя называўся падкаморый).

На новых прынцыпах выбарнасці, незалежнасці будаваўся і

войтаўс-ка-лаўнічны суд у гарадах. У сялянскім асяроддзі працягваў

тады дзей-нічаць старажытны копны суд, але ён мог разглядаць і

справы, якія закраналі інтарэсы паноў, шляхты, асабліва тады, калі яны

былі заціка-ўлены ў гэтым.

Такім чынам, у ВКЛ склалася і існавала даволі развітая сістэма

кіра-вання і суда, якая давала магчымасць прадстаўнікам беларускіх

зямель удзельнічаць у вырашэнні як мясцовых, так і

агульнадзяржаўных спраў.

Але было б не зусім правільна, як гэта робяць аўтары асобных

публі-кацый, ідэалізаваць гэтую сістэму, лічыць яе дэмакратычнай, таму

што яна служыла ў першую чаргу інтарэсам пануючага феадальнага

класа. Менавіта прадстаўнікі феадальнага класа — магнатаў і шляхты

— займалі практычна ўсе дзяржаўныя пасады ў Княстве. У іх руках быў

і суд, судовая сістэма У Вялікім княстве Літоўскім складвалася і

развівалася шляхецкая дэмакратыя, а шляхта, як вядома. гэта толькі

невялічкая частка народа.

Гісторыкі заяртаюць увагу і на тое, што ў дзяржаўных органах

княст-ва, па-сутнасці, не было ні якой зменнасці асоб. Усе пасады

звычайна лічыліся пажыццёвымі, пазбаўленне пасады магло быць

праведзена толькі судом за ўчыненне цяжкага крымінальнага

злачынства.

Пры гэтым у ВКЛ вельмі шырока была распаўсюджана такая

практыка, калі адна і тая ж асоба займала адначасова некалькі

дзяржаўных пасад. Нзпрыклад, А.І.Хадкевіч у 1534 г. Займаў тры

пасады: старасты берасцейскага, маршалка дворнага, дзяржаўцы

вілкейскага, астрынскага і кнышынскага. Ян Радзівіл у 1535 г. з'яўляўся

кашталянам віленскім, гетманам найвышэйшым, старастам

гродзенскім, маршалкам дворным, дзяржаўцам лідскім і беліцкім, г.зн.

займаў пяць пасад

. 47

Такія прыклады можна было б працягваць.

Нярэдка дзяржаўныя пасады пераходзілі толькі да прадстаўнікоў таго ці

іншага феадальнага сямейства і амаль па спадчыне.

3 другога боку, у ВКЛ важнае значэнне надавалася асабістай

адказ-насці ў выкананні дзяржаўных абавязкаў, дысцыпліне,

неабходнасці сво-ечасовага з’яўлення на праводзімыя пасяджэнні

дзяржаўных органаў, асабліва Сейма. Напрыклад, каб пазбегнуць

шкоды. якую можа пры-чыніць Вальнаму Сейму спазненне яго

ўдзельнікаў, была прынята пас-танова (самім жа Сеймам у 1566-1567

г.г.), што калі хто з паноў-радных без уважлівых прычын не прыедзе на

трэці дзень пасля адкрыцця Сейма, той пазбаўляецца на столькі дзён

права голасу. на колькі спазніўся, і без пярэчання павінен прыняць тое,

што было прынята на Сейме ў яго адсутнасць. Хто з астатніх (г.зн. не

паноў-радных) не прыедзе на Сейм у той жа тэрмін і таксама без

уважлівых прычын, той траціць права голасу на ўсю сесію, не маючы,

аднак, права ад'езду з Сейма. Вызначаны былі таксама штрафы за

спазненне і няяўку на павятовыя сеймікі.

Нельга не адзначыць і той факт. што ўсе асноўныя пытанні

дзяржаўна-прававога характару ў Княстве рэгуляваліся заканадаўчымі

актамі. Так, нават у пачатковы перыяд, калі фарміравалася Княства,

кожная з яго абласцей кіравалася не толью звычаем. але і пісаным

правам, законам і, ў прыватнасці, "Рускай праўдай" і мясцовымі

ўстаўнымі грама-тамі.

Кал і ж склалася дзяржава, у якасці заканадаўчых актаў сталі

дзей-нічаць вялікакняжацкія граматы (прывілеі). Потым з'явіліся і агуль-

надзяржаўныя прававыя акты, першым з якіх можна лічыць Судзебнік

Казіміра, прыняты ў 1468 г.

Новы этап у развіцці законатворчай дзейнасці ў ВКЛ гісторыкі

звязваюць з распрацоўкай Статутаў. У 1529 г. быў складзены першы

Статут ВКЛ, які афіцыйна быў прызнаны агульнадзяржаўным

заканадаўчым актам. Ён стаў галоўным прававым дакументам

дзяржавы і меў перавагу над іншымі юрыдычнымі актамі. У 1566 г.

з'явілася другая рэдакцыя Статута, а ў 1588 г. —трэцяя. Юрыдычныя

нормы гэтых рэдакцый таксама мелі агульнадзяржаўны характар і

распаўсюджваліся на ўсе саслоўі, усе вобласці ВКЛ. Аналіз зместу

Статутаў паказвае, што ўжо ў першым выданні Статут ВКЛ уяўляў

сабою дакумент, які адлюстраваў даволі высокі ўзровень развіцця

прававой думкі, прававой тэорыі. Ён ахопліваў нормы дзяржаўнага,

крымінальнага, цывільнага і працэсу-альнага права. Яшчэ больш

дасканалай стала другая і асабліва трэцяя рэдакцыя Статута.

Статут 1588 г., як адзначаў М.Доўнар-Запольскі. пакінуў далёка за

сабою сучасныя яму славянскія і заходнееўрапейскія кодэксы, ва ўсякім

разе, стаяў непамерна вышэй за тыя сціплыя спробы кадыфікацыі, якія

былі зроблены прыблізна ў той час у Польшчы. Гэты Статут, па-

сутнасці, з'явіўся першым усебакова распрацаваным кодэксам

феадальнага права ў Еўропе, своеасаблівай канстытуцыяй, якая

рэгулявала ўсе бакі жыцця ВКЛ, а значыць, і беларускіх зямель. Важна

пры гэтым адзначыць і той факт, што і Судзебнік Казіміра і Статуты ВКЛ

ды і шмат якія з княжацкіх прывілеяў былі напісаны на беларускай мове

і ў іх аснове ляжалі не толькі дасягненні ў развіцці прававой тэорыі,

думкі, але і вопыт народа, накоплены ў папярэднія часы.

Вось тыя асноўныя пытанні, якія тычацца ўтварэння Вялікага

княства Літоўскага. яго этнічнай асновы, дзяржаўна-палітычнага ладу.

На заканчэнне трэба падкрэсліць наступнае. Працэс утварэння ВКЛ

адлюс-траваў глыбокія змены як у сацыяльна-эканамічным, так і

палітычным развіцці беларускіх і іншых зямель, якія ўвайшлі ў яго

склад. Хоць гэтая дзяржава. як адзначалася вышэй, і не з'яўлялася

чыста беларускай, яна пакінула значны след у нашай гісторыі.

Утварэнне ВКЛ паскорыла развіццё вытворчых сіл на беларускіх

землях, узмацніла тут этнічныя працэсы, садзейнічала іх культурнаму

развіццю. 3 Вялікім княствам Літоўскім звязаны і іншыя станоўчыя

змены на Беларусі. Больш падра-бязныя матэрыялы па гісторыі

ўтварэння і развіцці ВКЛ можна знайсці ў вучзбнай і навуковай

літаратуры.

Раздзел II. ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ І САЦЫЯЛЬНЫЯ

АДНОСІНЫ НА БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХIII ~ ПЕРШАЙ

ПАЛОВЕ ХVІ СТАГОДДЗЯЎ.

§ 1. Змены ў сельскай гаспадарцы.

Далейшае развіццё феадальных адносін.

Вялікае княства Літоўскае, у складзе якога апынуліся беларускія

зем-лі, як мы ўжо адзначалі, было феадальнай дзяржавай. Менавіта

феадальны спосаб вытворчасці вызначыў і характар эканамічнага

развіцця Беларусі і тых сацыяльных адносін, якія склаліся тут

Асаблівасцю эканомікі таго часу было тое, што вядучую ролю ў ёй

адыгрывала сельская гаспадарка. Яна з'яўлялася галоўнай

матэрыяльнай базай грамадства. Гэта было характэрна для ўсіх

феадальных краін, у тым ліку і для ВКЛ, у якім знаходзіліся беларускія

землі.

Вывучэнне становішча сельскай гаспадаркі Беларусі паказвае,

што яе развіццё праходзіла па тых жа напрамках, якія вызначыліся ўжо

ў папярэдні час. Так, на Беларусі, як і ў іншых частках ВКЛ,

працягвалася асваенне зямель, занятых лесам, але прыгодных для

земляробства, розных пусташаў. Ёсць усе падставы сцвярджаць, што

плошчы сель-скагаспадарчых угоддзяў да сярэдзіны ХУІ стагоддзя

пашырыліся, асаб-ліва ў цэнтральных і заходніх раёнах Беларусі. У

гэтым былі зацікаўлены і феадалы, якія рознымі льготамі заахвочвалі

распрацоўку сялянамі лясных участкаў.

У разглядваемы перыяд, як і раней, болынасць сялянскіх

пасяленняў на тэрыторыі Беларусі называліся ''сёламі". ''пагостамі",

"весямі". Разам з тым у крыніцах ХУ-ХУІ стагоддзяў сустракаюцца і такія

пасяленні, як "слабада", "воля", "засценак", "аколіца" і нават проста

"селішча". Усе гэтыя назвы адлюстроўвалі асаблівасці ўзнікнення

пасяленняў, іх агульную ролю або месца ў сістэме населеных пунктаў

таго часу.

Найбольш буйнымі пасяленнямі былі "сёлы" і "пагосты". Яны

існавалі ў большасці раёнаў Беларусі на даўно асвоеных

старажытнаворыўных землях і, як правіла, з'яўляліся цэнтрамі

ніжэйшых адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак — валасцей або

рэлігійнымі цэнтрамі (тады яны называліся пагостамі).

Больш дробнымі ў параўнанні з "сёламі" былі вёскі, ну, і зусім

невялікімі пасяленнямі з'яўляліся засценкі, якія сталі ўзнікаць ужо ў

першай палове ХУІ стагоддзя ў выніку аграрных пераўтварэнняў.

Спачатку заценкамі называлі адрэзкі ворнай ці сенакоснай зямлі, а

потым гэта нава замацавалася за пасяленнямі, заснаванымі на такіх

адрэзках. Пер-шапачаткова засценкі былі паселішчамі пераважна

прывілеяванай і сва-боднай часткі сялян, аднак у далейшым яны сталі

пасяленнямі дробных служылых саслоўяў —шляхты, земян, путных

баяр, баяр панцырных. Жыхары пасяленняў — з назваю "слабада",

"воля", мелі льготы і правы, якімі іх надзялілі на пэўны тэрмін

феадалы.

Сельскія населеныя пункты складваліся з т.зв. "дымов'' і

"дворышч". "Дым" — гэта двор, у якім пражывала сялянская сям'я з

сваёю ўласнасцю, адначасова "дым" быў і адзінкай падаткаабкладання,

жыхары "дымаў" павінны былі таксама несці павіннасці і на карысць

землеўладальніка, г.зн. выконваць феадальныя павіннасці.

"Дворышчы" — больш складаная гаспадарчая адзінка. Пашыраны

яны былі на паўднёвым захадзе Беларусі. У іх уваходзіла па 5-10 і

нават больш сваяцкіх сем'яў, а ў некаторых выпадках да іх далучаліся і

прышлыя людзі — прымакі, дольнікі. сябры. Дворышчы карысталіся

агульным інвентаром. сумесна вялі гаспадарку і пароўну дзялілі

ўраджай, хоць сем'і, якія ўваходзілі ў іх, і жылі асобнымі дварамі.

Трэба, аднак, заўважыць, што дворышчы не былі ўстойлівымі

аб'яд-наннямі. Унутры іх развівалася індывідуалізацыя вытворчасці, у

выніку якой яны распадаліся на "дымы". Менавіта "дымы" з'яўляліся

асноўнай ячэйкай сельскагаспадарчай вытворчасці.

Значную ролю ў сялянскім жыцці адыгрывала абшчына (грамада).

Яна складалася з аднаго або некалькіх сельскіх пасяленняў і займалася

пытаннямі сялянскага землекарыстання, забяспечвала выкананне

дзяржаўных і феадальных павіннасцяў, вырашала іншыя пытанні, мела

органы самакіравання (сельскі сход, выбарных асоб). Аднак па меры

развіцця феадальных адносін дзейнасць абшчыны, яе органаў усё

больш абмяжоўвалася ўладальнікамі зямлі, асабліва гэта было бачна

на захадзе Беларусі, дзе ўзніклі фальваркі.

Паступова ўдасканальвалася і культура земляробства. Так, у

разгля-даемы перыяд на большай частцы Беларусі ўжо панавала

папаравая сістэма земляробства, асновай якой стаў трохпольны

севазварот. Праўда, і ў гэты час у некаторых раёнах выкарыстоўвалася

і двухполле і нават лясны пералог, галоўным чынам на Палессі і ў

некаторых раёнах Падняпроўя.

Аднак істотна не змяніліся да сярэдзіны ХУІ стагоддзя прылады

пра-цы сялян. Асноўнымі земляробчымі прыладамі заставаліся

драўляная двухзубая саха з жалезным сашніком і барана. У якасці

цяглавай сілы на захадзе Беларусі выкарыстоўваліся пераважна валы,

а на ўсходзе — коні.

Убіралі ўраджай, як і раней, сярпамі, касой-гарбушай, снапы

малацілі драўлянымі цапамі, а зерне малолі ў ручных жорнах,

выкарыстоўваліся таксама ручныя і нажныя ступы. 3 канца ХУ

стагодддзя, калі пашырыліся гандлёвыя сувязі з заходнееўрапейскімі

дзяржавамі, на Беларусі сталі з'яўляцца, галоўным чынам пры буйных

гаспадарках, ветраныя і вадзяныя млыны.

Асноўнай галіною сельскай гаспадаркі на Беларусі заставалася

рас-лінаводства, а галоўнай збожжавай культурай было тады жыта,

прычым найбольш высявалася азімае жыта. На землях дзяржаўных і

буйных феадальных гаспадарак шырока практыкавалася пшаніца (як

яравая, так і азімая), якую нават экспартавалі разам з жытам за мяжу

Але ўраджайнасць зерневых культур была нізкай: у сярэднім складала

сам-3, толькі на ўгноеных палетках яна дахадзіла да сам-4, сам-5 (гэта

азначала, што збіралі ў 3-4 альбо 5 разоў болын, чым сеялі).

Сеялі на Беларусі таксама авёс, ячмень, проса, грэчку, бабовыя,

лён, каноплі, хмель і г.д. Сярод агародных і садовых культур былі

распаў-сюджаны капуста, морква, буракі, цыбуля, часнок, рэпа, рэдзька,

мак, вішні, слівы, яблыні, грушы і інш.

Другой важнай галіною сельскай гаспадаркі з'яўлялася

жывёлагадо-ўля. Галоўнае месца ў ёй займала буйная рагатая жывёла,

разам з тым ва ўсіх гаспадарках разводзілі коней, свіней, авечак, коз,

хатнюю птушку. Як бачым, тут асабліаых змен не адбылося.

Як і раней, у разглядаемы перыяд сельскагаспадарчая праца

спалу-чалася з разнастайнай прамысловай дзейнасцю сялян і хатнім

рамяством. Кожная сялянская сям'я звычайна ўласнымі сіламі

вырабляла палатно. грубае сукно, вопратку, абутак і г.д. Разам з тым

было тады і шмат сельскіх рамеснікаў. для якіх земляробства

станавілася ўжо другарадным заняткам. Гэта кавалі, цесляры. калёснікі,

саннікі, бондары, ганчары, муляры, жарноўшчыкі, кушнеры, гарбары,

краўцы, шаўцы і інш. Вельмі шырокае развіцце тады мелі таксама

бортніцтва, паляўнічы і рыбапоўны промыслы, збіральніцтва. Аднак

сялянскія промыслы ў асноўным мелі дапаможнае значэнне.

У цэлым грамадскі падзел працы ў сельскай гаспадарцы тады быў

неглыбокі, што стрымлівала развіццё рынкавых, таварна-грашовых

адносін. I, тым не менш, такія адносіны пашыраліся, асабліва з другой

паловы ХУ стагоддзя, калі феадалы сталі ўцягвацца ў міжнародны ган-

даль збожжам, іншымі сельскагаспадарчымі прадуктамі і сыравінай.

Трэба адзначць, што калі ў папярэдні час яшчэ шмат якія з сялян

Беларусі былі свабоднымі і выконвалі павіннасці толькі на карысць

дзяр-жавы, дык ў сувязі з развіццём феадальных адносін узрасла

колькасць тых, хто ўжо залежыў ад землеўладальнікаў. Пры гэтым

сяляне страчвалі права ўласнасці на землю, яна стала канцэнтравацца

ў руках ці самой дзяржавы, ці ў руках прыватных асоб, якія служылі

дзяржаве, г.зн. у руках феадальнага класа.

Аднак суадносіны паміж дзяржаўнымі і прыватнаўласніцкімі

землямі па іх колькасці не былі пастаяннымі. Гісторыкі падлічылі, што

больш за ўсяго дзяржаўных зямель у ВКЛ, у тым ліку і на тэрыторыі

Беларусі, было ў другой палове ХIII-ХІV стагоддзяў, з канца ж ХІУ

стагоддзя іх колькасць стала змяншацца, таму што вялікія князі

раздавалі гэтыя землі феадалам за службу, а таксама і царкве. Так,

калі ў канцы ХІУ стагоддзя на дзяржаўных землях пражывала большая

частка насельніцтва, дык у першай чвэрці ХУІ стагоддзя толькі 1/3.

Дзяржаўныя землі пераважалі на ўсходзе ВКЛ, таму што феадалы

не вельмі імкнуліся атрымаць там уладанні з-за войн з Расіяй, ды і

землі там былі неўрадлівыя.

Галоўнай тэндэнцыяй развіцця феадальных адносін таго часу быў

рост прыватнай зямельнай уласнасці. Менавіта на аснове гэтага

працэсу склаліся асноўныя групы феадальнага класа. якія

адрозніваліся памерамі зямельных уладанняў.

Сярод такіх груп трэба перш за ўсё вылучыць невялікую па

колькасці праслойку буйнейшых землеўладальнікаў, т.зв магнатаў. Яны

складалі арыстакратычную частку феадальнага класа ВКЛ і валодалі не

толькі вялізнымі зямельнымі масівамі, але і гарадамі, мястэчкамі,

займалі асноўныя дзяржаўньія пасады ў Княстве. Шмат якія з іх насілі

княжацкія тытулы ці тытулы "паноў'' (тытул "князь" меў

старажытнарускае па-ходжанне, а тытул “пан" — польскага, ён стаў

выкарыстоўвацца з пачатку ХУ стагоддзя ў дачыненні да тых феадалаў,

якія займалі важныя пасады ў дзяржаўным апараце) Да іх ліку трэба

аднесці прадстаўнікоў такіх шырока вядомых тады сямействаў, як

Радзівілы, Сапегі, Гаштольды, Глебавічы, Гальшанскія, Друцкія,

Алелькавічы і інш.

Буйных феадалаў, як ўжо адзначалася, было не вельмі многа

Праўда, па гэтым пытанні ў літаратуры прыводзяцца розныя лічбы,

таму што гісторыкі карыстаюцца неаднолькавымі крытэрыямі

вызначзння ўмоўных катэгорый феадалаў ВКЛ. Але галоўнай крыніцай

усіх падлікаў з'яўляюцца дадзеныя перапісаў (''попісаў") войска ВКЛ

1528. 1565 і 1567 гадоў. Гэтыя перапісы, хоць і няпоўныя, даюць

магчымасць ахарактарызаваць структуру феадальнага землеўладання

ў ВКЛ, у тым ліку і на Беларусі, разгледзець суадносіны розных груп

феадалаў. Так, па падліках А.Грыцкевіча, у перапісу 1528 г.

зафіксаваны 23 магнаты, якія мелі зямельную ўласнасць на Беларусі, а

ў 1567 г. — 29. Гэтай невялікай групе феадалаў (да іх А.Грыцкевіч

адносіць тых, хто меў больш за 1000 сялянскіх дымаў) належыла

17,2%, а ў 1567 г. - больш за 40% зямельных уладанняў феадалаў.

Гісторык М.Спірыдонаў у якасці фытэрыя вызначэння груп землеў-

ладальнікаў выкарыстаў колькасць коней, якіх выстаўлялі яны ў войска

ВКЛ і, на яго думку, на Беларусі ў 1528 г. было 14 магнатаў, а ў 1567 г.

—16.

Ёсць і іншыя лічбы, аднак усе гісторыкі аднадушны ў тым, што ў

структуры феадальнага землеўладання Беларусі тады вельмі значнай

была ўдзельная вага буйных, латыфундаваных уладанняў.

Немалая колькасць зямель знаходзілася таксама і ў руках

сярэдніх і дробных феадалаў. Гэта была асноўная частка феадальнага

класа Беларусі, ваенна-служылае саслоўе. Іх галоўным абавязкам

была служба на карысць вялікага князя або буйных землеўладальнікаў.

Яны называліся па-рознаму: баяры, зямяне, шляхта. Аднак паступова

за гэтымі землеўладальнікамі замацавалася назва "шляхта". Гэта

назва, на думку навукоўцаў, прыйшла на Беларусь з Нямеччыны праз

Чэхію і Польшчу разам з еўрапейскімі рыцарскімі традыцыямі і

геральдыкай.

Такі тэрмін упершыню ўпамінаецца ў Гарадзельскім

прывілеі 1413 г., а потым ён стаў асноўным. У шырокім сэнсе назва

"шляхта" адносілася і да ўсіх феадалаў ВКЛ, а пасля 1569 г. -і Рэчы

Паспалітай.

Трэба падкрэсліць, што роля шляхты пастаянна ўзрастала, і

гісторыкі гавораць аб шляхтызацыі ВКЛ. Фарміраванне шляхты як

прывілеяванага феадальнага саслоўя пачалося ўжо ў часы

старажытнай Русі (тады гэта было баярства), а канчаткова юрыдычныя

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ - першая палова XVII стст.) Частка 1

Подождите немного. Документ загружается.