Брыгадзін П.І., Ладысеў У.Ф., Зялінскі П.І. і інш. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Часть 2. XIX XX стагоддзі

Подождите немного. Документ загружается.

альных навуковых праблем. Больш актыўная ў апошнія гады

падтрымка з боку дзяржавы фундаментальных даследаванняў

дазволіла часткова пераадолець крызіс у навуцы. Назіраецца

тэндэнцыя звароту даследчыкаў да навукова-інавацыйных пра-

ектаў. Першынство ў гэтым напрамку належыць Беларускаму

дзяржаўнаму універсітэту, які сцвердзіў сябе як буйнейшы на-

вуковы і навукова-вытворчы цэнтр краіны.

Роля вядучай навуковай установы нададзена Нацыянальнай

акадэміі навук Беларусі, у сценах якой сканцэнтравана каля

70% фундаментальных даследаванняў краіны. У 1993 г. быў

прыняты Закон “Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай

палітыкі», які ўсклаў на Акадэмію навук адказнасць за развіццё

ў краіне фундаментальных навуковых даследаванняў.

Пашыраны функцыі Дзяржаўнага камітэта па навуцы і

тэхналогіях, удасканалена нарматыўна-прававая база раз-

віцця навукі і тэхнікі, зацверджаны пералік і паслядоў-

насць фарміравання і выканання дзяржаўных навукова-тэх-

нічных праграм. Для пераадолення старэння прыборнага

парка навуковых устаноў, актывізацыі працэсу яго папаў-

нення сучасным абсталяваннем, Дзяржаўным камітэтам па

навуцы і тэхналогіях сумесна з іншымі органамі дзяржаўна-

га кіравання распрацавана і пачала выконвацца з 1997 г.

праграма развіцця матэрыяльна-тэхнічнай базы навукі і

арганізацыі цэнтраў калектыўнага карыстання навуковым

абсталяваннем. Створана міжведамасная экспертная рада

па развіццю навукі з ліку аўтарытэтных вучоных і аргані-

затараў навукі.

Распрацавана сістэма дзяржаўнай фінансавай падтрымкі

навуковых даследаванняў, якія выконваюцца маладымі наву-

коўцамі. Удасканальваецца сістэма маральных і матэрыяльных

стымулаў.

У апошнія гады навуковыя калектывы больш актыўна

ажыццяўляюць канцэнтрацыю сіл і сродкаў на прыярытэт-

ных напрамках, распрацоўках і рэалізацыі мерапрыемтваў

па развіццю навукова-тэхнічнага прагрэсу. У 1996-2000 гг.

на Беларусі распрацоўвалася 48 дзяржаўных праграм фун-

602

даментальных даследаванняў, у якіх удзельнічала 141 ус-

танова.

Апошняе дзесяцігоддзе азнаменавана далейшай інтэгра-

цыяй беларускай навукі ў міжнародную навуковую суполь-

насць. У 1993 г. Акадэмія навук Беларусі прынята ў якасці

нацыянальнага члена ў Міжнародную раду навуковых са-

юзаў (ВСSU) - няўрадавую арганізацыю для развіцця на-

вукі і аховы правоў і свабод вучоных. Рада аб’ядноўвае

акадэміі навук 95 краін, 25 міжнародных саюзаў практыч-

на па ўсіх галінах навукі. У 1998 г. падпісана пагадненне

аб супрацоўніцтве паміж ЮНЕСКА і НАН Беларусі, дзе ў

якасці прыярытэтаў вызначаны фізіка і матэматыка, інфар-

матыка, камунікацыя, інжынерныя навукі, аднаўляльныя

крыніцы энергіі і новыя тэхналогіі, хімія, геалогія, біялогія

і біятэхналогіі, праблемы сацыяльных навук і культурнай

спадчыны.

Выконваецца шэраг міждзяржаўных праграм. Пашыраны

міжнародныя сувязі вышэйшых навучальных устаноў рэс-

публікі. У 1999 г., напрыклад, дзейнічала 27 дагавораў і пагад-

ненняў на міжакадэмічным узроўні, выконваліся 265 праектаў

з замежнымі навуковымі ўстановамі.

Культура. У 90-я гады скарбніца беларускай культуры па-

поўнілася значнымі творамі літаратуры, мастацтва. Гучны рэза-

нанс у культурным жыцці атрымала пастаноўка ў 1995 г. балета

«Страсці» («Рагнеда») А. Мдывані і В. Елізар’ева. Аўтары пас-

таноўкі атрымалі Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь (1996)

і прэмію Міжнароднай асацыяцыі танца пад эгідай ЮНЕСКА

(1996). Рэпертуар Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы і

балета Рэспублікі Беларусь узбагацілі оперы «Князь Нава-

градскі», «Майстар і Маргарыта», «Візіт дамы» і інш.

Да мастацкага асэнсавання рэальных гістарычных падзей

былі скіраваны сучасныя пастаноўкі Нацыянальнага акадэмі-

чнага тэатра імя Я. Купалы «Князь Вітаўт», «Звон не маліт-

ва», «Страсці па Аўдзею», «Саламея» і інш.

Поспеху беларускай драматургіі паспрыяла падтрымка ўра-

Да, асабліва конкурсы на лепшую п’есу для драматычных, ля-

603

лечных і дзіцячых тэатраў, якія раз у два гады праводзіць

Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь.

Побач з прызнанымі ў свеце творчымі калектывамі акадэ-

мічных тэатраў прафесійным майстэрствам вылучаюцца акцёр-

скія трупы Маладзёжнага тэатра, Тэатра кінаакцёра, тэатра-

лабараторыі «Вольная сцэна», тэатра «Дзея», Альтэрнатыўна-

га тэатра, Мінскага абласнога драматычнага тэатра ў Мала-

дзечне, тэатра-студыі «Абзац» і інш. Зараз у рэспубліцы дзей-

нічае 24 тэатры.

Традыцыйным стала правядзенне музычных фестываляў

«Музычнае Палессе», «Музы Нясвіжа», Міжнародны фесты-

валь арганнай музыкі ў Полацку, «Мінская вясна», «Беларус-

кая сакавіца», беларускай песні і паэзіі ў Маладзечне і інш.

Асаблівай папулярнасцю карыстаецца міжнародны фестываль

«Славянскі базар у Віцебску».

У 90-х гг. развіваліся міжнародныя кантакты беларускіх

творчых калектываў. Паспяхова гастралявалі ў краінах Еўро-

пы розныя тэатральныя трупы.

У беларускай літаратуры 90-х гадоў прыкметна праявіліся

спробы адысці ад празмерна ідэалагізаванага мастацтва і ўзрас-

ла цікавасць да мінулых літаратурных эпох, мадэрнізму і пост-

мадэрнізму. Новае пакаленне літаратараў ахвотна выкарыс-

тоўвае ў сваёй творчасці разнастайныя жанравыя і стылёвыя

формы замежнай літаратуры, і не толькі еўрапейскай. Звычай-

ным стаў зварот пісьменнікаў да асэнсавання беларускай гісто-

рыі. У актыўны ўжытак увайшлі паўзабытыя або недаступныя

працы В. Ластоўскага, У. Ігнатоўскага, А. Цвікевіча, Я. Карс-

кага, М. Доўнар-Запольскага і інш.

Літаратура вызначылася велізарным попытам на новыя этыч-

ныя і эстэтычныя каштоўнасці. Павышанай увагай да сацы-

яльнага боку рэчаіснасці, імкненнем выкрываць маральныя

язвы грамадства вылучаюцца многія творы сучаснай тэматыкі.

Адкрыта заяўленая грамадзянская пазіцыя, высокае гумані-

стычнае гучанне характэрна для шматлікіх твораў I. Шамякі-

на, В. Быкава, Я. Брыля, П. Панчанкі, I. Пташнікава, А. Раза-

нава, А. Дударава, Я. Янішчыц і інш.

604

Разам з тым, не збыліся пакуль што спадзяванні на ўзлёт

беларускай прозы ў сучасны перыяд. Літаратары не адшу-

калі яшчэ героя новага часу, а прадстаўнікі камерцыйнай

генерацыі, якія прысутнічаюць у большасці твораў, такімі

героямі не сталі.

У сучасным выяўленчым мастацтве выразна пашырыліся

нефармальныя тэндэнцыі. Адкрыліся недзяржаўныя галерэі

«Арт-творчасць», «Віта-нова», «Жыльбел», «Верхні горад» і

інш. З’явіліся неафіцыйныя творчыя аб’яднанні. Традыцыйна

высокім прафесіяналізмам вызначаецца беларуская школа

графікі, у тым ліку работы В. Шаранговіча, А. Кашкурэвіча,

М. Купавы, Ю. Герасіменка-Жызнеўскага і інш.

Асаблівы змест набыло мастацтва М. Савіцкага. Ім сгвора-

ны цыкл карцін «Чорная быль». Сусветнае прызнанне атры-

малі творы мастака Я. Батальёнка. Сем грандыёзных выстаў

было наладжана мастаком А. Кузьмічом, асноўная тэма твор-

часці якога - стварэнне галерэі мадоннаў.

Крок наперад зрабіла беларускае кінамастацтва. У 2000 г. пад-

рыхтавана кінастужка рэжысёра М. Пташука «У жніўні сорак

чацвёртага...» Цікавыя творы зроблены ў анімацыйным кіно.

У маі 1993 г. быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахо-

ве гісторыка-культурнай спадчыны». Помнікі культурнай спад-

чыны сканцэнтраваны ў 138 музеях і іх філіялах - гістарычных,

краязнаўчых, гісторыка-археалагічных, літаратурна-мемарыяль-

ных, мастацкіх. Іх фонды папоўніліся асабістымі архівамі

шматлікіх вядомых дзеячаў літаратуры і мастацтва. Прадоўжы-

лася рэстаўрацыя гістарычнай забудовы Верхняга горада ў Мінску,

Мірскага замка, які на сесіі адпаведнага камітэта ЮНЕСКА быў

ўключаны ў спіс сусветнага культурнага наследства. Пашыраны

рэстаўрацыйныя рабогы ў Гродне, Нясвіжы, Брэсце і інш.

Апошнім часам адраджаецца і актыўна развіваецца каля

40 відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, дзейнічае

больш 50 клубаў і дамоў рамёстваў, творчых майстэрняў на-

родных майстроў.

Духоўны патэнцыял нацыі ўзбагаціўся шляхам далучэння да

яго сіл і творчасці прадстаўнікоў беларускай дыяспары. Яскравы

605

прыклад - дзейнасць лаўрэата Нобелеўскай прэміі Ж. Алфёрава,

які падтрымлівае сувязі з навукай і грамадскім жыццём Беларусі.

Сталае месца ў нацыянальнай культуры ў 90-я гг. займаюць

высокатэхналагічныя сучасныя сродкі камунікацыі: кабельнае

і спадарожнікавае тэлебачанне, вытворчасць аўдыё- і відэа-

прадукцыі, якія якасна змянілі рынак тавараў і паслуг культур-

нага прызначэння. Іх цесная сувязь з галіной электронікі пры-

вяла да пашыранага разумення культурнай сферы. Сфера куль-

туры цяпер нярэдка разглядаецца не толькі як вытворца і заха-

вальнік культурных каштоўнасцяў, але і як важны сектар эка-

номікі, які забяспечвае развіццё навукаёмкіх галін.

Такім чынам, час эканамічных і сацыяльна-палітычных пе-

рамен у грамадстве быў цесна звязаны з пошукамі і здабыт-

камі ў галіне адукацыі, навукі і культуры краіны.

ХРАНАЛОГІЯ

1772 г. - Стварэнне Магілёўскай і Пскоўскай губерняў з

уключэннем у іх склад тэрыторыі, далучанай да Расіі пасля

першага падзелу Рэчы Паспалітай.

1776 г. - Стварэнне Полацкай губерні замест Пскоўскай.

1778 г. - Заснаванне С.Г. Зорычам Шклоўскага шляхетнага

вучылішча - першай расійскай ваеннай навучальнай устано-

вы на тэрыторыі Беларусі.

1788 г. - Загад аб адкрыцці народных вучылішчаў у Полац-

кай і Віцебскай губернях - пачатак ажыццяўлення на Бела-

русі адукацыйнага праекта П.В. Завадоўскага 1782 г.

1794 г., 23 чэрвеня - Вызначэнне мяжы яўрэйскай аседласці ў

Расійскай імперыі ў межах 15 губерняў.

1793 г. - Заснаванне Мінскай губерні.

1796 г. - Утварэнне Віленскага і Слонімскага намесніцтваў.

1796 г., 12 (23) снежня - Правядзенне Паўлам I адміністра-

цыйна-тэрытарыяльнай рэформы. Утварэнне Беларускай (з

Віцебскай і Магілёўскай) і Літоўскай (з Віленскай і Слонім-

скай) губерняў.

1796-1797 гг. - Дзейнасць Віленскай асацыяцыі - тайнага

антыўрадавага згуртавання.

1796 г. - Маніфест Паўла I аб трохдзённай паншчыне.

1801 г., 9 (21) верасня - Указ аб аднаўленні пяці губерняў (у

т. л. дзвюх "беларускіх" і дзвюх "літоўскіх") і аб падпарадка-

ванні памежных губерняў ваенным губернатарам. Скасаван-

не Літоўскай і Беларускай губерняў і падзел іх на Віленскую і

Гродзенскую, Віцебскую і Магілёўскую губерні.

1802 г., 8 (20) верасня - Заснаванне ў Расіі міністэрстваў.

1802-1804 гг. - Ажыццяўленне ў Расіі адукацыйнай рэ-

формы.

607

1803 г. - Адкрыццё Віленскага універсітэта і арганізацыя

Віленскай навучальнай акругі.

1810 г. - Утварэнне ваенных пасяленняў на Беларусі.

1812-1820 гг. - Дзейнасць у г. Полацку езуіцкай акадэміі.

12 (24) чэрвеня 1812 г. - Нашэсце арміі Напалеона на Расію.

19 чэрвеня (1 ліпеня) 1812 г. - Утварэнне Камісіі Часовага

ўрада Вялікага княства Літоўскага - органа адміністрацый-

нага кіравання на акупіраванай войскамі Напалеона тэрыто-

рыі заходніх губерняў Расіі.

1812 г., 14-16 (26-28) лістапада - Пераправа французскіх

войскаў цераз р. Беразіну ў раёне в. Студзёнка (Барысаўскі

р-н). Гібель "вялікай арміі".

1817-1823 гг. - Дзейнасць тайных студэнцкіх таварыстваў у

Віленскім універсітэце.

1820 г. - Выгнанне езуітаў з Расійскай імперыі.

1825 г. - Дзейнасць на Беларусі таварыства "Ваенныя сябры"

ў Літоўскім асобным корпусе.

1826-1841 гг. - Дзейнасць у г. Віцебску Беларускага вольна-

га эканамічнага таварыства.

1829-1850 гг. - Дзейнасць Беларускай навучальнай акругі.

1830-1831 гг. - Паўстанне ў Польшчы, на Беларусі, Правабя-

рэжнай Украіне і ў Літве.

1831 г. - Скасаванне Статута Вялікага княства Літоўскага

1588 г. у Віцебскай і Магілёўскай губернях.

1832 г. - Закрыццё Віленскага універсітэта.

1835-1918 гг. - Дзейнасць Полацкага кадэцкага корпуса.

1836 г. - Утварэнне Ф. Савічам нелегальнага студэнцкага

"Дэмакратычнага таварыства" ў Віленскай медыка-хірургіч-

най акадэміі.

608

1838-1917 гг. - Выданне 'Тубернскнх ведомостей" у гу-

бернскіх гарадах Беларусі.

1838-1864 гг. - Жыццё і дзейнасць К. Каліноўскага.

1839 г. - Полацкі царкоўны сабор. Ліквідацыя уніяцкай

царквы на Беларусі.

1840 г. - Адкрыццё ў мястэчку Горы-Горкі земляробчай шко-

лы (з 1848 г. - Горы-Горацкі земляробчы інстытут; дзейнічаў

да 1864 г.).

1840 г. - Скасаванне Статута Вялікага княства Літоўскага

1588 г. у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях.

1840-1850 гг. - Дзейнасць у Мінску тэатра, арганізаванага

В.І. Дуніным-Марцінкевічам.

1842-1863 гг. - Дзейнасць Аляксандраўскага (Брэсцкага) ка-

дэцкага корпуса.

1844 г. - Пачатак правядзення на Беларусі інвентарнай рэ-

формы.

1844-1857 гг. - Перавод дзяржаўных сялян на аброчную

сістэму.

1846-1849 гг. - Дзейнасць на Беларусі падпольнай арганіза*

цыі "Саюз свабодных братоў".

1852 г., 21 лютага (5 сакавіка) - Пастаноўка ў Мінску трупай

B.І. Дуніна-Марцінкевіча першай беларускай оперы "Ідылія"

C. Манюшкі і К. Кжыжаноўскага.

1857 г., 20 лістапада (2 снежня) - Рэскрыпт Аляксандра II на

імя віленскага генерал-губернатара У.І. Назімава аб ства-

рэнні губернскіх камітэтаў па сялянскаму пытанню.

1861 г., 19 лютага (3 сакавіка) - Адмена прыгоннага права ў

Расійскай імперыі.

1862 г. - Пачатак ажыццяўлення ваеннай рэформы. Утварэн-

не Віленскай ваеннай акругі.

609

1862 г., чэрвень - 1863 г., май - Выданне К. Каліноўскім

газеты "Мужыцкая праўда" - першай нелегальнай рэвалю-

цыйна-дэмакратычнай беларускай газеты.

1862 г., лета - Стварэнне Літоўскага правінцыяльнага камі-

тэта (ЛПК) у Вільні.

1863 г., студзень - 1864 г. - Паўстанне ў Польшчы, на Бела-

русі і ў Літве.

1863 г., 1(13) сакавіка - Указ царскага ўрада аб увядзенні

абавязковага выкупу сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гро-

дзенскай, Ковенскай, Мінскай губернях і ў інфлянцкіх паве-

тах Віцебскай губерні.

1863 г., 18(30) кастрычніка - Цыркуляр М.М. Мураўёва аб

прадастаўленні трохдзесяціннага сямейнага надзелу сялянам,

якія былі абеззямелены ў 1846 - 1856 гг., і аб вяртанні надзе-

лаў сялянам, абеззямеленым пасля 1857 г.

1863 г., 2(14) лістапада - Указ аб увядзенні абавязковага

выкупу сялянскіх надзелаў у Магілёўскай губерні і бела-

рускіх паветах Віцебскай губерні.

1864 г., 29 студзеня (10 лютага) - Арышт К. Каліноўскага

(пакараны смерцю 10 (22) сакавіка 1864 г.).

1864 г., 5(17) сакавіка - Палажэнне аб ільготах і перава-

гах пры куплі зямлі ў заходніх губернях асобам рускага

паходжання.

1864 г., 10(22) ліпеня - Забарона яўрэям купляць зямлю па-за

гарадамі і мястэчкамі заходніх і паўднёва-заходніх губерняў.

1864 г., 14(26) ліпеня - Прыняцце "Палажэння аб пачатковых

народных вучылішчах" і новага "Статута гімназій і прагім-

назій". Пачатак школьнай рэформы.

1864 - 1876 гг. - Адкрыццё настаўніцкіх семінарый у Мала-

дзечне, Нясвіжы, Свіслачы і Полацку.

1865 г. - Прыняцце новага цэнзурнага статута. Пачатак пра-

вядзення цэнзурнай рэформы.

610

1865 г., 10(22) снежня - Забарона асобам польскага пахо-

джання купляць і арандаваць зямлю ў заходніх і паўднёва-

заходніх губернях.

1867 г., 16(28) мая - Палажэнне аб пазямельным упарадка-

ванні дзяржаўных сялян заходніх губерняў.

1872 г. - Увядзенне міравых судоў. Пачатак ажыццяўлення

на Беларусі судовай рэформы.

1873 - 1875 гг. - Узнікненне першых народніцкіх гурткоў у

беларускіх гарадах.

1874 г., 1(13) студзеня - Увядзенне ўсеагульнай вайсковай

павіннасці.

1875 г., красавік (май) - Рэформа гарадскога кіравання ў

заходніх губернях.

1877 г. - Дзейнасць у Мінску гурткоў арганізацыі "Зямля і

воля".

1879 - 1882 гг. - Дзейнасць у Мінску гурткоў арганізацыі

"Чорны перадзел".

1881 г., 1(13) сакавіка - Забойства нарадавольцамі імперата-

ра Аляксандра II.

1882-1889 гг. - Дзейнасць у Мінску гурткоў "Народнай волі".

1882 г. - Забарона яўрэям пражываць па-за межамі гарадоў

на тэрыторыі, уключанай у мяжу яўрэйскай аселасці.

1884 г. - Выданне нелегальнага часопіса "Гоман" - органа

беларускіх нарадавольцаў.

1884-1889 гг. - Дзейнасць у г. Мінску першых рабочых гурт-

коў марксісцкага кірунку.

1886 г. - Адкрыццё ў Мінску філіяла Сялянскага пазямельна-

га банка.

1889 г. - Закон аб земскіх начальніках у Расіі. На Беларусі

ўведзены ў 1900 г. у Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай, а ў

611