Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники
Подождите немного. Документ загружается.
331
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
ñëîâà Ìàçåïè ðîáèëè íà íèõ âåëèêå âðàæåííÿ ³ âîíè ïåðåäàâàëè ¿õ
³íøèì. Ãåòüìàí îïîâ³äàâ ¿ì, ÿê ìèðíî ³ ïðèÿçíî øâåäè ïîâîäèëèñÿ ç
íàñåëåííÿì, òàê ùî í³õòî íå ì³ã íà íèõ íàð³êàòè. Íàâïàêè, êîëè âîíè
ðîáèëè, íà ¿õ áàæàííÿ, ÿêóñü ïðèñëóãó øâåäàì, òî çà öå ä³ñòàâàëè
ãðîø³. Íàïðèê³íö³ ãåòüìàí äîäàâ, ÿêùî á øâåäè ñïðàâä³ õîò³ëè çàáðàòè
â³ä íèõ ¿õí³ â ë³ñ³ çàõîâàí³ ðå÷³, òî ìîãëè á öå ëåãêî çðîáèòè, àëå âîíè
öüîãî óíèêàþòü»
2812
.
Âåñíÿíà ïîâ³íü, áåçäîð³ææÿ çóïèíèëè áîéîâ³ ç³òêíåííÿ ì³æ
âîðîãóþ÷èìè ñòîðîíàìè. Ó öåé ïåð³îä ²âàíà Ìàçåïó íàéá³ëüøå
òóðáóâàëà ïðîáëåìà ïðèâåðíåííÿ íà ñâ³é á³ê Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³. ³í
ïîñëàâ äî çàïîðîæö³â ãåíåðàëüíîãî ñóääþ Â. ×óéêåâè÷à, ÷èãèðèíñüêîãî
ïîëêîâíèêà Ê. Ìî곺âñüêîãî òà ãåíåðàëüíîãî áóí÷óæíîãî Ô. Ìèðîâè÷à.
12 áåðåçíÿ ñ³÷îâèêè ç³áðàëèñÿ íà ðàäó
2813
. Ó çà÷èòàíîìó íà í³é
ïîñëàíí³ ãåòüìàíà éøëîñÿ ïðî öàðñüê³ êðèâäè, ïðàãíåííÿ Ïåòðà ²
çíèùèòè ѳ÷, à óêðà¿íö³â ïåðåâåñòè çà Âîëãó. ³í àðãóìåíòóâàâ ñâ³é
ïåðåõ³ä íà á³ê Êàðëà Õ²² òèì, ùî øâåäè ìîæóòü äîïîìîãòè çâ³ëüíèòüñÿ
â³ä ðîñ³éñüêîãî ÿðìà ³ ñòàòè â³ëüíèì íàðîäîì.
Çàïîðîæö³ çàãóêàëè ó â³äïîâ³äü: «Áóòè íàì ç Ìàçåïîþ». Êîçàêè ç
êîøîâèì ï³øëè íà Äèêàíüêó, äå áóëà òèì÷àñîâà ðåçèäåíö³ÿ ãåòüìàíà.
26 áåðåçíÿ â³äáóëàñü óðî÷èñòà çóñòð³÷ Ìàçåïè ³ç çàïîðîæöÿìè
2814
.
Êîøîâèé Ê. Ãîð䳺íêî ñõèëèâ ïåðåä íèì áóí÷óê ³ ïîäÿêóâàâ çà òå, ùî
òîé äîïîìàãຠêîçàöòâó çâ³ëüíèòèñÿ â³ä öàðñüêî¿ âëàäè.
Ñó÷àñíèêè çàô³êñóâàëè ïðîìîâó, âèãîëîøåíó ãåòüìàíîì:
«Áîã ìåí³ ñâ³äîê, ùî â³ääàþ÷èñü äî ðóê øâåäñüêîãî êîðîëÿ, ÿ
çðîáèâ öå íå ç ëåãêîâàæíîñò³ ³ íå ç ïðèâàòíèõ âèã³ä äëÿ ñåáå, à ç
ëþáîâ³ äî ³ò÷èçíè. Ó ìåíå íåìàº í³ æ³íêè, í³ ä³òåé. ß ì³ã áè â³ääàòèñü
ó Ïîëüùó àáî áóäü-êóäè ³ ñïîê³éíî ïðîâåñòè òàì îñòàíîê äí³â ìîãî
æèòòÿ, àëå, êåðóþ÷è ñò³ëüêè Óêðà¿íîþ ç ï³êëóâàííÿì ³ â³ðí³ñòþ, íà-
ñê³ëüêè áóëî ó ìåíå çä³áíîñòåé, ÿ çà îáîâ’ÿçêîì ÷åñò³ ³ ñåðäå÷íî¿ ëþáîâ³
íå ìîæó, ñêëàâøè ðóêè, ïîêèíóòü öåé êðàé íà ñâàâîëþ íåïðàâåäíîãî
ãíîáèòåëÿ. Ìåí³ äîñòåìåííî â³äîìî, öàð ìຠíàì³ð ïåðåñåëèòè íàñ
óñ³õ â ³íøèé êðàé, à âàñ, çàïîðîæö³â, îáåðíóòè íà äðàãóí³â ³ âàø³
æèòëà ðîçîðèòè âùåíò. ßêùî âè, çàïîðîæö³, ùå çáåðåãëè ñâîþ ñâîáîäó,
òî öèì çîáîâ’ÿçàí³ ëèøå ìåí³, Ìàçåï³. Êîëè á öàðñüêèé çàäóì çáóâñÿ,
âè âñ³ áóëè á ïîâ’ÿçàí³, çàêóò³ ³ â³äïðàâëåí³ äî Ñèá³ðó». Çàâåðøèâ â³í ¿¿
ñëîâàìè: «Áóäüìî çàîäíî, çàïîðîæö³! ß ïðèñÿãíó âàì, à âè ç ñâîãî áîêó
ïðèñÿãí³òü ìåí³ â íåçì³íí³é â³ðíîñò³ ³ äðóæá³»
2815
.
Ïîò³ì ãåòüìàí çàïðîñèâ ïðèáóëèõ äî ãåòüìàíñüêèõ ïîêî¿â, äå äëÿ
íèõ áóëè íàêðèò³ ñòîëè. Îá³ä çàâåðøèâñÿ ³íöèäåíòîì, ÿêèé ìàëî íå
ïðèçâ³â äî ðîçðèâó Ìàçåïè ç Ê. Ãîð䳺íêîì. Ï’ÿí³ çàïîðîæö³, âèõîäÿ÷è
ç ãåòüìàíñüêèõ ïîêî¿â, ïî÷àëè çàáèðàòè ð³çí³ ö³íí³ ðå÷³. Äâîðåöüêèé
ãåòüìàíà çàáîðîíèâ ¿ì öå ðîáèòè. Êð³ì òîãî, â³í ¿õ ïðèñîðîìèâ,
ñêàçàâøè, ùî äî òàêèõ íåã³äíèõ çâè÷à¿â âîíè ïîñò³éíî âäàþòüñÿ, êîëè
äå-íåáóäü ãîñòþþòü. Îáóðåí³ öèìè ñëîâàìè çàïîðîæö³ ïîæàë³ëèñÿ
ñâîºìó êîøîâîìó. ³í ó ñâîþ ÷åðãó çàï³äîçðèâ, ùî äâîðåöüêèé ãîâîðèâ
çà íàêàçîì ãåòüìàíà, à òîìó äàâ êîìàíäó ñ³äëàòè êîíåé, àáè çàáðàòèñÿ
ãåòü. Ìàçåïà, ä³çíàâøèñü ïðî ñóïåðå÷êó ³ íåâäîâîëåííÿ êîøîâîãî,
332
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
ïîñï³øèâ çàïåâíèòè çàïîðîæö³â, ùî íå ìຠí³ÿêîãî â³äíîøåííÿ äî
ìîâëåíîãî éîãî ï³äëåãëèì
2816
. Íà ï³äòâåðäæåííÿ öèõ ñë³â â³í âèäàâ
îñòàííüîãî ¿ì íà ðîçïðàâó. Ëþò³ çàïîðîæö³ òóò æå çàáèëè äâîðåöüêîãî
íîãàìè òà íîæåì.
Äðóãîãî äíÿ Êàðë Õ²² ïðèéíÿâ çàïîðîçüêèõ ñòàðøèí. Ê. Ãîð䳺íêî
ïîäÿêóâàâ êîðîëþ ëàòèíñüêîþ çà íàäàíó ïðîòåêö³þ. «Êîðîëü â³äïîâ³â
÷åðåç ïîñåðåäíèöòâî ñâîãî êîì³ñàðà Ñîëäàíà, ÿêèé âîëîä³â êîçàöüêîþ
ìîâîþ,– çàïèñàâ ó ñâî¿õ íîòàòêàõ ó÷àñíèê ò³º¿ öåðåìîí³¿ Ä. Êðìàí.–
Êîæíèé ³ç çàïîðîæö³â ïî ïîðÿäêó ïåðåä Êîðîë³âñüêîþ Âåëè÷í³ñòþ
ãëèáîêî êëàíÿâñÿ ³ ìîâáè ïàäàâ äî éîãî í³ã. Äåñü çà ãîäèíó ïîâåðòàëèñü
âîíè â³ä êîðîëÿ äî âîºâîäè Ìàçåïè, òóðáîòëèâ³ñòü êîòðîãî ï³äòðèìóâàëà
îô³öåð³â àæ äî òðåòüîãî äíÿ»
2817
.
Çãîäîì Ìàçåïà ³ êîøîâèé ïðèñÿãíóëè ñï³ëüíî áîðîòèñÿ ç öàðñüêèì
â³éñüêîì. ̳æ Êàðëîì Õ²² òà ãåòüìàíîì ³ çàïîðîæöÿìè òîä³ æ óêëàäåíî
óãîäó. Ãîëîâí³ ¿¿ ïóíêòè áóëè òàêèìè:
– êîðîëü «áåðå Ìàçåïó ³ Ãîð䳺íêà ç³ âñ³ì â³éñüêîì ï³ä ñâîþ
îï³êó òà çîáîâ’ÿçóºòüñÿ íå ï³äïèñóâàòè äîãîâîðó àáî ïåðåìèð’ÿ áåç
¿õíüî¿ ó÷àñò³. ͳÿêèé äîãîâ³ð íå ìîæå áóòè ï³äïèñàíèé, ó ÿêîìó íå
çàçíà÷åíî, ùî Óêðà¿íà é çàïîðîæö³ â³ëüí³ â³ä ìîñêîâñüêî¿ çâåðõíîñò³
³ ùî âîëüíîñò³ áóäóòü íàçàâæäè çàáåçïå÷åí³»
2818
;
– øâåäñüêå â³éñüêî ï³ä ÷àñ êâàðòèðóâàííÿ â Óêðà¿í³ íå çàâäàº
øêîäè ì³ñöåâîìó ëþäó;
– êîðîëü îá³öÿâ ïðîùåííÿ òèì æèòåëÿì, êîòð³ â÷èíèëè âîðîæ³
䳿 ïðîòè øâåä³â, ÿêùî âîíè ïîâåðíóòüñÿ â äîì³âêè é ïîñòà÷àòèìóòü
êîðîë³âñüêå â³éñüêî ïðîäîâîëüñòâîì;
– Êàðë Õ²² çîáîâ’ÿçóâàâñÿ âèìàãàòè ñóâîðî¿ äèñöèïë³íè ó â³éñüêó
ó ñòàâëåíí³ éîãî äî ì³ñöåâèõ ìåøêàíö³â
2819
.
Äîñÿãíóò³ â Áóäèùàõ äîìîâëåíîñò³ ìàëè âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ
ï³äíåñåííÿ äóõó ìàçåïèíö³â: îñëàáëåíå â³éñüêî Êàðëà Õ²² îòðèìóâàëî
äîäàòêîâå áîéîâå ïîïîâíåííÿ – 8–9 òèñÿ÷ çàïîðîæö³â. Êð³ì òîãî,
¿õíº îñòàòî÷íå âèçíà÷åííÿ ñïðèÿëî ðîçøèðåííþ êîëà ïîâñòàíö³â. Òàê,
â îêðóç³ ïî ð³÷ö³ Îðåë³ ¿õ ê³ëüê³ñòü ñÿãíóëà äî 15 òèñÿ÷
2820
. Âîíè çíè-
ùóâàëè ñîëäàò ðîñ³éñüêèõ ãàðí³çîí³â, óñòàíîâëþâàëè ñâîþ âëàäó â óçÿòèõ
íèìè ì³ñòå÷êàõ.
Ó êâ³òí³ 1709 ð. çàïîðîæö³ ³ ì³ñöåâå íàñåëåííÿ çäîáóëè Íîâ³
Ñàíæàðè, ê³ëüêà «ãîðîäê³â» óçäîâæ Âîðñêëè. Êîçàöüêî-øâåäñüêå
óãðóïîâàííÿ ðîçãðîìèëî ï³ä Ñîêîëêàìè âåëèêó ÷àñòèíó ãåíåðàëà Ðåííå.
 ³íøèõ æå ì³ñöÿõ ï³ñëÿ öèõ ïåðåìîã ñîþçíèöüêîìó â³éñüêó íå
òàëàíèëî. ². Ìàçåïà, îêðèëåíèé ï³äòðèìêîþ çàïîðîæö³â, ïîðàçêàìè
ðîñ³ÿí, ïîäàâ ³äåþ Êàðëó Õ²² âçÿòè Ïîëòàâó é öèì çàêð³ïèòè ïîïåðåäí³
óñï³õè. ̳ñòî ìàëî âàæëèâå ñòðàòåã³÷íå çíà÷åííÿ – âîíî ïðèêðèâàëî-
óòâåðäæóâàëî çà ñîþçíèöüêèì â³éñüêîì âåëèêó ÷àñòèíó ˳âîáåðåæíî¿
Óêðà¿íè. Éîãî çäîáóòòÿ ùå á³ëüøå ï³äíåñëî á ìîðàëüíèé äóõ êîçàöòâà,
íàñåëåííÿ ïðèëåãëèõ òåðåí³â. Íåâäîâç³ øòàá Êàðëà Õ²² ³ Ìàçåïè
ïåðåáàçóâàâñÿ â Æóêè.
ͳ ïåðøèé øòóðì Ïîëòàâè 29 êâ³òíÿ, í³ íàñòóïí³ âèëàçêè áà-
æàíîãî ðåçóëüòàòó íå äàëè. «Ìàçåïèí³ êîçàêè ïðîñèëè,– çàçíà÷àâ ó
333
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
ùîäåííèêó ó÷àñíèê ïîõîäó Ä. Êðìàí,– ùîá êîðîëü íå íèùèâ âîãíåì
ì³ñòå÷êî, â ÿê³ì, ÿê êàçàëè, Ìàçåïà ìàâ ð³äíó ñåñòðó, à â íèõ òàì
æèëè ¿õí³ ð³äí³ (…).
Îõîðîíö³â ì³ñòà ìîæíà çìóñèòè ãîëîäîì çäàòèñÿ êîðîëåâ³. Öå
ñòàíåòüñÿ òîä³, êîëè âîíè óòðàòÿòü íàä³þ íà äîïîìîãó ³ ïîáà÷àòü, ùî
¿ì ç äíÿ íà äåíü çàãðîæóº ùå á³ëüøà íåáåçïåêà»
2821
.
Íà䳿 Êàðëà Õ²² íà êàï³òóëÿö³þ ïîëòàâñüêîãî ãàðí³çîíó ï³ä
êîìàíäóâàííÿì ïîëêîâíèêà Î. Êåë³íà íå ñïðàâäèëèñü. Îñòàíí³é, ìàþ÷è
ó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ 4270 ðîñ³éñüêèõ âîÿê³â, 2600 ïîëòàâ÷àí
2822
,
ïîïðè ïðîäîâîëü÷³ òðóäíîù³, óòðèìóâàâ îáîðîíó ôîðòåö³. 15 òðàâíÿ ó
Ïîëòàâó ïðîðâàëîñÿ 1200 ñòð³ëüö³â, ÿê³ ïîñèëèëè ãàðí³çîí
2823
. Îáîðîíö³,
äî òîãî æ, ìàëè êðàùå îçáðîºííÿ, 28 ãàðìàò. Íàòîì³ñòü – ó øâåä³â
áðàêóâàëî ïîðîõó, êóëü. Âîíè íàâ³òü áóëè çìóøåí³ â³äëèâàòè ¿õ ç
â³äñòð³ëÿíèõ.
Êîðîëü íå ñïðèéìàâ òâåðåç³ îö³íêè, çàóâàãè ñâî¿õ ï³äëåãëèõ. ̳æ
íèì ³ ãåíåðàë-êâàðòèðìåéñòåðîì òîä³ æ â³äáóâñÿ, çàô³êñîâàíèé ó
ñïîãàäàõ, ïðîìîâèñòèé ä³àëîã:
«Ã³ëëåíêðîê: Òóò ó íàñ íå âèñòà÷ຠóñüîãî, ùî òðåáà äëÿ îáëîãè.
Êàðë: Ó íàñ äîñòàòíüî ìàòåð³àëó, ùîá âçÿòè òàêó íåùàñíó ôîðòåöþ,
ÿê Ïîëòàâà.
óëëåíêðîê: Ôîðòåöÿ íå ñèëüíà, àëå ó í³é 4000 ãàðí³çîíà, êð³ì
êîçàê³â.
Êàðë: Ðîñ³ÿíè çäàäóòüñÿ ïðè ïåðøîìó ãàðìàòíîìó ïîñòð³ë³ ç
íàøîãî áîêó.
óëëåíêðîê: À ÿ ãàäàþ, ùî ðîñ³ÿíè áóäóòü çàõèùàòèñÿ äî êðàþ, ³
ï³õîò³ âàøî¿ âåëè÷íîñò³ ñèëüíî ä³ñòàíåòüñÿ â³ä òðèâàëèõ îñàäíèõ ðîá³ò.
Êàðë: ß çîâñ³ì íå ìàþ íàì³ð âèêîðèñòîâóâàòè íà öå ìîþ ï³õîòó,
à Ìàçåïèí³ çàïîðîæö³ íàùî?
óëëåíêðîê: Òà õ³áà ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè íà îñàäí³ ðîáîòè
ëþäåé, ÿê³ íå ìàþòü ïðî íèõ æîäíîãî ïîíÿòòÿ, ç ÿêèìè íåîáõ³äíî
ñï³ëêóâàòèñÿ ÷åðåç òëóìà÷³â ³ ÿê³ ðîçá³æàòüñÿ, ÿê ò³ëüêè ïðàöÿ ¿ì
âèäàñòüñÿ âàæêîþ ³ òîâàðèø³ ¿õ ïî÷íóòü ïàäàòè â³ä ðîñ³éñüêèõ êóëü?
Êàðë: ß âàñ çàïåâíÿþ, ùî çàïîðîæö³ çðîáëÿòü óñå, ÷îãî ÿ õî÷ó, ³
íå ïîâò³êàþòü, òîìó ùî áóäó äîáðå ïëàòèòè.
óëëåíêðîê: Àëå ç íàøèìè ãàðìàòàìè í³÷îãî íå ìîæíà çðîáèòè ³
äîâåäåòüñÿ äîáóâàòè ôîðòåöþ ï³õîòîþ, ÿêà ïðè öüîìó âñÿ çàãèíå.
Êàðë: ß âàñ çàïåâíÿþ, ùî øòóðì íàì áóäå íå ïîòð³áíèì»
2824
.
Ïåðåäáà÷åííÿ ãåíåðàë-êâàðòèðìåéñòåðà çáóëèñü îäíå äî îäíîãî.
Çàïîðîæö³, ÿêèõ çàñòîñîâóâàëè äëÿ ðèòòÿ òðàíøåé, ñïîðóäæåííÿ
çàõèñíèõ óêð³ïëåíü òîùî, ñêîðî ïî÷àëè ðåìñòâóâàòè, ìîâëÿâ, ïîðïàòèñü
ó çåìë³ – ìóæèöüêà, à íå ¿õíÿ ñïðàâà. Äîï³êëà îáëîãà é øâåäñüêèõ
âîÿê³â: ïîã³ðøèëîñü ¿õíº ïðîäîâîëü÷å çàáåçïå÷åííÿ, îñê³ëüêè ðîñ³éñüê³
ïîëêè â ê³íö³ òðàâíÿ – íà ïî÷àòêó ÷åðâíÿ ôàêòè÷íî âçÿëè ó ê³ëüöå
êîçàöüêî-øâåäñüêå â³éñüêî. Âòðàòè â³ä õâîðîá, îáñòð³ë³â âèÿâèëèñÿ òåæ
çíà÷íèìè. Öå ïîñèëþâàëî çàíåïàäíèöüê³ íàñòðî¿. Ïîëîíåí³ â ò³ äí³
äâà ñåðäþêè òà òðè êîìïàí³éö³ ñâ³ä÷èëè íà äîïèòàõ ïðî íåâäîâîëåííÿ,
ÿêå âèíèêëî ì³æ ñîþçíèêàìè – Êàðëîì Õ²² òà ãåòüìàíîì. Ïåðøèé
334
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
áóâ ðîç÷àðîâàíèé íåâåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ñèë ìàçåïèíö³â. «Ìàçåïà íè â
÷åì âèííà ñåáÿ íå ïðèçíàâàë,– ðîçïîâ³äàëè äîïèòóâàí³,– à âîçëàãàë
âèíó íà ñàìîãî êîðîëÿ, åæåëè áû ïî ïðîøåíèþ åãî óñêîðèë ââåñòü
âîéñêà ñâîè ïðåæäå ðîññèéñêèõ â Áàòóðèí, òî á òàì íà âñþ àðìèþ
ñâîþ íàøåë ñóììó äåíåã è ïðîâèàíòà äîâîëüíî, äà è âîéñêà á ìà-
ëîðîññèéñêèå âñå á áûëè ïðè ñòîðîíå åãî êîðîëåâñêîé; à ïî âçÿòèè è
ðàçîðåíèè Áàòóðèíà è ïîáèåíèè â íåì âñåõ ñòðàõà ðàäè, ïðîòèâíûìè
ó÷èíèëèñü. Êðîìå ñåãî, âîçëàãàë åùå âèíó íà êîðîëÿ, ÷òî îí îáíàäåæèâàë
ïðèâåñòü âîéñê ñâîèõ ê íåìó â ïîìîùü 75 ïîëêîâ ñ íåìàëîþ
àðòèëëåðèåþ, äà Ëåùèíñêîãî ñ 50 000. À ïðèâåë ìåíüøå ñîðîêà ïîëêîâ
è ìàëóþ àðòèëëåðèþ. Íî îí, Ìàçåïà, óïîâàåò, îáåùàííûì ÷èñëîì âîéñêà
áûòü èñïðàâíûì ìîæåòü ïîêàçàòü ëåòîì…»
2825
. Ö³ ñïðàâåäëèâ³ îáîï³ëüí³
âçàºìîçâèíóâà÷åííÿ íå äîäàâàëè ñèëè ñîþçíèêàì.
Îáèäâ³ ñóïðîòèâí³ ñòîðîíè â òàêèõ óìîâàõ ãîòóâàëèñÿ äî
âèð³øàëüíîãî áîþ. Ìîæëèâîñò³ ó íèõ äëÿ öüîãî áóëè íåð³âí³. Ïåòðî ²
çãðîìàäæóâàâ ó ðàéîí Ïîëòàâè ñâ³æ³, ùîéíî â³äìîá³ë³çîâàí³ ÷àñòèíè.
Ñþäè áóëî ñòÿãíóòî 47 ïîëê³â
2826
çàãàëüíîþ ÷èñåëüí³ñòþ äî 55–57 òè-
ñÿ÷ ÷îëîâ³ê [ï³õîòíèé ïîëê ó 1708 ð. ôîðìóâàâñÿ ç äâîõ áàòàëüéîí³â ïî
620 ÷îëîâ³ê (ðàçîì 1240); êàâàëåð³éñüêèé ïîëê – ç ï’ÿòè åñêàäðîí³â
ïî 200 êàâàëåðèñò³â (ðàçîì 1200).– Àâò.].
Ðîñ³éñüêà àðì³ÿ ìàëà äëÿ ó÷àñò³ â áîþ 102 ãàðìàòè
2827
. Êð³ì òîãî,
íà áîö³ Ïåòðà ² ä³ÿëè äâà ï³õîòí³ é ÷îòèðè ê³íí³ ïîëêè ². Ñêîðî-
ïàäñüêîãî. Öå – ì³í³ìóì 8–10 òèñÿ÷ êîçàê³â. Îòæå, â ðàéîí³ Ïîëòàâè
çîñåðåäæóâàëàñÿ 63–67-òèñÿ÷íà àðì³ÿ öàðÿ. Âîíà, äî òîãî æ, ìàëà â
ðåçåðâ³ ùå á³ëüø³ ñèëè, ÿê³ ïðèáóâàëè â ê³íö³ ÷åðâíÿ â Ãåòüìàíùèíó ³
ðîçòàøîâóâàëèñÿ íà ñòðàòåã³÷íèõ íàïðÿìêàõ. ×åðåç òèæäåíü ï³ñëÿ
Ïîëòàâñüêîãî áîþ 6 ëèïíÿ Ïåòðî ² çðîáèâ äëÿ ïîëîíåíèõ øâåä³â îãëÿä
ñâî¿õ â³éñüê: ïîëêè íàðàõîâóâàëè 83 500 ÷îëîâ³ê ðåãóëÿðíîãî ñòðîþ ³
91 òèñÿ÷ó íåðåãóëÿðíîãî, 2 òèñÿ÷³ «àðòèëëåðèéñêèõ ñëóæèòåëåé»
2828
.
Öÿ äåìîíñòðàö³ÿ ñèëè øîêóâàëà â³éñüêîâèê³â êîðîëÿ.
²íøà ñèòóàö³ÿ áóëà â òàáîð³ ãåòüìàíà òà Êàðëà Õ²². Çà ïîêàçàííÿìè
ñï³éìàíîãî êîçàêà Ãàäÿöüêîãî ïîëêó Ãíàòà Êîäàí÷åíêà â³ä 4 ÷åðâíÿ,
îêð³ì çàïîðîæö³â, «ïðè Ìàçåïå áîëøè 3000-õ åâî âîéñêà íåò»
2829
.
Öÿ ê³ëüê³ñòü â³éñüêîâèê³â ï³äòâåðäæóºòüñÿ é ó ëèñò³ Á. Øåðåìåòüºâà
äî ². Ñêîðîïàäñüêîãî â³ä 13 êâ³òíÿ 1709 ð.: «Ñåãî ìîìåíòó ïîëó÷èëè
ìû âåäîìîñòü, ÷òî â Ëþòåíêó ïðèáûëî âîëîõîâ è ñåðäþêîâ ëåãêîé
êîííèöû ñ 3000 ÷åëîâåê, êîòîðûå íàìåðåíèå èìåþò áèòü íà íàøèõ è
äîñòàòü äîáðàãî ÿçûêà»
2830
. Ó òîãî÷àñíîìó ïîâ³äîìëåíí³ ãåíåðàëà
Ê. Ðåííå äî Î. Ìåíøèêîâà çãàäóºòüñÿ Ïîëòàâñüêèé ïîëê, ÿêèé «çàïëó-
òîâàë è ïðèñòàë ê çàïîðîæöàì»
2831
.
Îñòàíí³õ, çà çàïèñêàìè Ïåòðà Êðåêøèíà, öàðñüêîãî êîì³ñàðà ïî
ï³äðÿäàõ, ÿêèé ñóïðîâîäæóâàâ Ïåòðà ², «äî 10 000 ê øâåäñêîìó âîéñêó
â ñîâîêóïëåíèå ïðèøëè»
2832
. Òîáòî ïåðåä Ïîëòàâñüêîþ áèòâîþ ï³ä
êåð³âíèöòâîì Ìàçåïè áóëî çàãàëîì 13–15 òèñÿ÷ â³éñüêîâèê³â
*
–
* Øâåäñüêèé ãåíåðàëüíèé øòàá îö³íþâàâ óêðà¿íñüê³ ï³äðîçä³ëè â 10 òèñÿ÷ âîÿê³â.
Ìîæëèâî, â çàãàëüí³é ê³ëüêîñò³ â³éñüêà íå âðàõîâàí³ â³äìîá³ë³çîâàí³ áåçïîñåðåäíüî íà
Ïîëòàâñüêèé á³é êîçàêè Ïîëòàâñüêîãî ïîëêó.
335
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
9–10 òèñÿ÷ çàïîðîæö³â, ïîíàä 3000 êîçàê³â, ñåðäþê³â, êîìïàí³éö³â, à
òàêîæ ïîëòàâñüê³, ãàäÿöüê³ ïîë÷àíè – äî 3000 ÷îëîâ³ê. 17 ÷åðâíÿ Ëåîí
²âàøêåâè÷ ñâ³ä÷èâ íà äîïèò³, ùî «â Æóêàõ ñòîèò Ìàçåïà, à ïðè íåì
âîéñêî, êîòîðîå â÷åðàøíÿãî äíÿ âûõîäèëî, êîííèöû òûñÿ÷è ñ 4, ïå-
õîòû 8 ïîëêîâ, à ïðè íèõ 2 ïóøêè»
2833
.
Ó øâåäñüê³é àð쳿 íàë³÷óâàëîñÿ áëèçüêî 25 òèñÿ÷ âîÿê³â
2834
(ðàçîì
ç â³éñüêîì òàêîæ ³øëî ê³ëüêà òèñÿ÷ ñóïðîâ³äíîãî ïåðñîíàëó) ³ 28 ãàðìàò.
Ëèøå íà ÷îòèðè ç íèõ øâåäè ìàëè ïîðîõ ³ ÿäðà
2835
. Çàãàëîì øâåäñüêî-
ìàçåïèíñüêå â³éñüêî íàë³÷óâàëî äî 40 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê, òîáòî ìàéæå
â÷åòâåðî ìåíøå, í³æ ó ñóïðîòèâíèêà.
Çà ê³ëüêà äí³â äî âèð³øàëüíîãî áîþ óêðà¿íñüê³ ÷àñòèíè áóëè
ïðèâåäåí³ â ãîòîâí³ñòü ³ âèñòàâëåí³ ïåðåä ïîçèö³ºþ ðîñ³ÿí.
«Ãåòüìàí Ìàçåïà áóâ òàì òåæ,– çãàäóâàâ ó ñâî¿õ íîòàòêàõ áàðîí
Íàòàí dzëüòìàí,– ³ ïðèâ³â ñâî¿õ êîçàê³â, ÿê³ ðàçîì ³ç çàïîðîæöÿìè íà
ïðàâîìó ³ ë³âîìó êðèë³ òðèìàëè ôëàíãè, à òàêîæ îêðåìî â³ä øâåä³â
îñàäæóâàëè ðîñ³éñüêèõ êîçàê³â ³ êàëìèê³â ñïðàâà â³ä ìîñêîâñüêîãî
ðåòðàíøåìåíòó ïîáëèçó ìàëî¿ ãîðè».
Çà ñïîãàäàìè Ä. Êðìàíà, ó ò³ äí³ äî Ìàçåïè ïðèéøëà â³ùóíêà, ÿêà
ñêàçàëà, ùî «í³ â³í, í³ êîðîëü Ïîëòàâè íå çäîáóäóòü ³ ùî ïîáëèçó îòî÷å-
íî¿ Ïîëòàâè áóäå âåëèêå êðîâîïðîëèòòÿ»
2836
. Ãåòüìàí ðîçïîâ³â ïðî
ïî÷óòå Êàðëó Õ²². Òîé ³ðîí³÷íî ïîñòàâèâñÿ äî ñêàçàíîãî, ìîâëÿâ, â³í
äîâ³ðÿº ñâîºìó áîãîâ³ ³ ñïðàâåäëèâîìó ä³ëó.
Óñ³ æèëè ïåðåä÷óòòÿì øâèäêî¿ ðîçâ’ÿçêè. Ãåòüìàíà, ïàðàäíî
îäÿãíóòîãî, áà÷èëè íà íàé÷èñòîêðîâí³øîìó êîí³, êîëè â³í óðàíö³ ì÷àâ
ïî ïåðåäîâ³é. Êîðîëü ïîðàäèâ éîìó ñõîâàòèñÿ â îáîç³, àáè íå òðàïèëîñÿ
í³÷îãî ëèõîãî
2837
.
Çà îñîáîþ Ìàçåïè ñïðàâä³ ïîëþâàëè ðîñ³éñüê³ øïèãóíè. ßêîñü
ê³ëüêàíàäöÿòåðî ¿õ âäåðëîñÿ äî êâàðòèðè ãåòüìàíà, àáè éîãî çàõî-
ïèòè
2838
. Àëå øâåäñüêà îõîðîíà ¿õ â³ä³ãíàëà.
Ãåíåðàëüíà áàòàë³ÿ ðîçïî÷àëàñü 27 ÷åðâíÿ î 2 ãîäèí³ íî÷³. Ó í³é
âçÿëè ó÷àñòü, ÿê ðîçïîâ³â ï³çí³øå ïîëîíåíèé øâåäñüêèé ãîëîâíî-
êîìàíäóâà÷ Ðåíøåëüä, 19 òèñÿ÷ øâåä³â (³íø³ 1300 îñàäæóâàëè Ïîëòàâó,
äî 5000 îõîðîíÿëè ïåðåïðàâè â Íîâèõ Ñàíæàðàõ ³ Êîáåëÿêàõ.– Àâò.)
³ 11–12 òèñÿ÷ ìàçåïèíö³â.
Öàð âèñòàâèâ ïðîòè êîðîëÿ 47 ïîëê³â, à òàêîæ êîçàê³â Ñêî-
ðîïàäñüêîãî. Êàðë Õ²² ñïîä³âàâñÿ íåñïîä³âàíî íàïàñòè íà ïåðåâàæàþ÷³
ñèëè ïðîòèâíèêà ³ âçÿòè ³í³ö³àòèâó ó ñâî¿ ðóêè. Îäíàê ÷åðåç ïîãàíó
ï³äãîòîâêó äî áîþ, ñëàáêå çíàííÿ ì³ñöåâîñò³ øâåäè âèéøëè äî ðî-
ñ³éñüêèõ ðåäóò³â, êîëè ïî÷àëî ñâ³òàòè ³ ¿õ ïîì³òèëè. Íåçâàæàþ÷è íà
ïðîôåñ³îíàë³çì âîÿê³â Êàðëà Õ²², ¿õí³é ìîãóòí³é íàòèñê ëèøå íà ïî÷àòêó
ìàâ ïåâíèé óñï³õ. Íàäàë³ æ çðó÷íà ïîçèö³ÿ ðîñ³ÿí, ðåäóòè, ù³ëüíèé
àðòèëåð³éñüêèé âîãîíü çëàìàëè áîéîâèé äóõ íàñòóïàþ÷èõ. Âîíè
îïèíèëèñÿ ï³ä ù³ëüíèì âîãíåì, çàçíàëè çíà÷íèõ âòðàò. Ïðè öüîìó
÷èìàëî àòàêóþ÷èõ ï³äðîçä³ë³â âòðàòèëè çâ’ÿçîê ç êîìàíäóâàííÿì,
³íøèìè ïîëêàìè. Äî ². Ìàçåïè íå ïðîáèâñÿ æîäåí ãîíåöü, íàâ³òü
ãåíåðàë-àä’þòàíò êîðîëÿ À. Ãèëüäåíêëó, àáè ãåòüìàí âèñëàâ ñâ³é êî-
çàöüêèé ðåçåðâ ç Ïóøêàð³âêè.
336
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Âåëèêà ÷àñòèíà ìàçåïèíñüêîãî â³éñüêà áóëà ó äðóãîìó åøåëîí³
íàñòóïàþ÷èõ. «Ì³æ ê³ííîòîþ øâåäè ïîì³ñòèëè ï³õîòèíö³â,– çàçíà÷àâ
ó ùîäåííèêó çãàäóâàíèé Ä. Êðìàí,– à êîçàê³â ³ âîëîõ³â ïîñòàâèëè íà
îáîõ êðèëàõ»
2839
. Íà ë³âîìó êðèë³ ïåðåáóâàëè çàïîðîæö³. Ó ¿õí³é á³ê
áóëà íàïðàâëåíà êîíòðàòàêà ê³ëüêàòèñÿ÷íîãî êîðïóñó êàëìèê³â.
Ñïî÷àòêó ñåðåä çàïîðîæö³â ñòàëîñÿ çàì³øàííÿ, ³ âîíè ïî÷àëè ò³êàòè.
Îäíàê, ïèñàâ Ä. Êðìàí, ê³ëüêà ïðèáóëèõ øâåä³â ç ãîñòðèìè ìå÷àìè
ïîâåðíóëè ¿õ íàçàä, ³ çíîâó áóâ â³äíîâëåíèé ïîðÿäîê
2840
.
Øâåäñüêèé ñòàðøèíà Âåéãå ó ñâî¿õ ñïîìèíàõ â³äçíà÷èâ âàæëèâó
ðîëü ìàçåïèíö³â ó áîéîâèõ ä³ÿõ: «Íàø³ çàïîðîæö³ çàñòð³ëèëè ñâî¿ìè
òÿãíåíèìè ðóøíèöÿìè áàãàòî ç ìîñêîâñüêî¿ ï³õîòè, òàê ùî âîíà ñêîðî
ïîò³ì, ïîáà÷èâøè íàøó ï³äìîãó, â³äñòóïèëà ÷åðåç çàðîñëÿêè, ³ êîðîëü
òàêîæ ìàëèì îá’¿çäîì çàâåðíóâ ï³ä Ïîëòàâó»
2841
.
Êîçàêè òà çàïîðîæö³ â³ä³ãíàëè âîðîæó ê³ííîòó, ÿêà ï³ñëÿ áîþ
íàìàãàëàñÿ ñõîïèòè êîðîëÿ ³ éîãî îòî÷åííÿ
2842
.
Êàðë Õ²² ùå áàäüîðèâñÿ, éîìó õîò³ëîñÿ áèòèñÿ ç ðîñ³ÿíàìè äî
îñòàííüî¿ êðàïëèíè êðîâ³. Ìàçåïà, ïðèáóâøè äî øâåäñüêî¿ ñòàâêè,
ïî÷àâ ïåðåêîíóâàòè éîãî îãîëîñèòè íåãàéíèé â³äñòóï ó òóðåöüê³ âîëî-
ä³ííÿ. Ïðî öå æ çàÿâèëè ãåíåðàëè êîðîëÿ. Ëèøå ï³ñëÿ íàñòèðëèâèõ
óìîâëÿíü â³í ïîãîäèâñÿ íà â³äõ³ä.
Êàðë Õ²² ³ Ìàçåïà â³ä’¿õàëè ðàçîì ó êîëÿñö³ ãåíåðàëà Ìåéºðôåëüäà.
Çà íèìè ïîñï³øèëè ò³, õòî âðÿòóâàâñÿ.
Êðîâîïðîëèòíà ïîëòàâñüêà áàòàë³ÿ çàâåðøèëàñÿ ïîâíîþ ïîðàçêîþ
øâåäñüêî-óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà. Íà ì³ñö³ ãåðöþ ïåðåìîæíà ñòîðîíà
âèÿâèëà 8619 çàáèòèõ øâåä³â
2843
. Ùå â õîä³ ïîáî¿ùà 2800 âîÿê³â
2844
Êàðëà Õ²² ïîòðàïèëè â ïîëîí. Îðãàí³çîâàíå ðîñ³ÿíàìè ïåðåñë³äóâàííÿ
âò³êàþ÷èõ øâåä³â òåæ äàëî ñâî¿ íàñë³äêè: ïîáëèçó Äí³ïðà ïðàêòè÷íî
âñÿ êîðîë³âñüêà àðì³ÿ, ÿêà íå ìàëà äîñòàòíüî ïëàâçàñîá³â äëÿ ïåðåïðàâè,
çäàëàñÿ. Ìàéæå 23 òèñÿ÷³
2845
îô³öåð³â, ñîëäàò, ñóïðîâîäæóþ÷îãî ïåðñî-
íàëó çãîäîì áóëè â³äïðàâëåí³ íà çàñëàííÿ.
²íøà äîëÿ ÷åêàëà ¿õí³õ ñîþçíèê³â. ʳëüêà òèñÿ÷ ìàçåïèíö³â ÿê
çðàäíèê³â íåùàäíî âèíèùåíî ïðîòÿãîì 28 ÷åðâíÿ – 4 ëèïíÿ 1709 ð.
Øâåäñüê³ ïîëîíåí³ ñòàëè ñâ³äêàìè êîëåñóâàííÿ, â³øàííÿ ñï³éìàíèõ
çàïîðîæö³â, êîçàê³â, ÿê³ áðàëè ó÷àñòü ó Ïîëòàâñüê³é áèòâ³. ¯ì òàêîæ
â³äðóáóâàëè ðóêè, íîãè, ãîëîâè. Óâåñü ïðîñò³ð â³ä Ïîëòàâè äî Äí³ïðà
ïîëèòèé êðîâ’þ ó÷àñíèê³â âèçâîëüíèõ çìàãàíü, ÿê³ ïîòðàïèëè ï³ä ãàðÿ÷ó
ðóêó ïåðåìîæö³â. Çà «Ùîäåííèêîì â³éñüêîâèõ ä³é» ï³ñëÿ Ïîëòàâñüêîãî
áîþ ïîõîâàíî 13 281 «ïîáèåííûõ íåïðèÿòåëüñêèõ òåë»
2846
. ßêùî â³ä
ö³º¿ ê³ëüêîñò³ çàãèáëèõ â³äíÿòè 8619 øâåä³â, òî îòðèìàºìî 4662 çàáèòèõ
êîçàê³â, çàïîðîæö³â.
Çà ï³äðàõóíêàìè ñó÷àñíèêà ³ õðîí³ñòà Ïåòðà ² Ïåòðà Êðåêøèíà,
ïðîòÿãîì ëèñòîïàäà 1708 – ëèïíÿ 1709 ðîê³â â Óêðà¿í³ «èçìåííèêîâ
äî òðèäöàòè òûñÿ÷ ïîðóáëåíî»
2847
.
ϳä Ïåðåâîëî÷íîþ âèð³øèëè çäàòèñÿ íà ìèë³ñòü öàðÿ ðÿä ãå-
íåðàëüíèõ ñòàðøèí, ÿê³ ìàëè ðàçîì ç³ øâåäñüêîþ àð쳺þ âèâåñòè
ðåøòêè óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà ó Êðèì. Î÷åâèäíî, âçàì³í âîíè ïðîñèëè
ãàðàíòóâàòè ¿ì æèòòÿ. Çà äîïèòàìè â³ä 14 ëèïíÿ 1709 ð. ó ÷èñë³
337
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
êàï³òóëÿíò³â áóëè: ãåíåðàëüíèé ñóääÿ Âàñèëü ×óéêåâè÷, ãåíåðàëüíèé
îñàâóë Äìèòðî Ìàêñèìîâè÷, ïîëêîâíèê Äìèòðî Çåëåíñüêèé,
êîìïàí³éñüêèé ïîëêîâíèê Þð³é Êîæóõîâñüêèé, ñåðäþöüêèé ïîëêîâíèê
ßê³â Ïîêîòèëî, à òàêîæ äð³áí³ óðÿäîâö³ Àíòîí Ãàìàë³ÿ, Ñåìåí Ëèçîãóá,
êàíöåëÿðèñò Ãðèãîð³é Ãðèãîðîâè÷ òà ïèñàð ßê³â Ãðå÷àíèé
2848
. Ñìåðòíó
êàðó ¿ì áóëî çàì³íåíî íà çàñëàííÿ.
2700 êîçàê³â, ÿê³ áóëè ç íèìè, ïîìèëóâàíî. ¯ì çàáîðîíèëè íîñèòè
çáðîþ ³ ïåðåâåëè ó ñòàí ïîñïîëèòèõ
2849
.
____
2.5.
____
²ÄÑÒÓÏ ÄÎ ÁÅÍÄÅÐ
29 ÷åðâíÿ î 18 ãîäèí³
2850
âå÷îðà ãåòüìàí áóâ ïåðåïðàâëåíèé ç
ê³ëüêîìà êîçàöüêèìè äðóæèíàìè ÷åðåç Äí³ïðî. Äåùî ï³çí³øå, îï³âíî÷³,
öå çðîáèâ ³ Êàðë Õ²², ÿêèé äî îñòàííüîãî ìîìåíòó âîë³â çàëèøèòèñÿ ç
â³éñüêîì, àáè îðãàí³çóâàòè â³äñ³÷ ðîñ³ÿíàì. Àëå éîãî ïåðåêîíàëè â
ìàðíîñò³ öüîãî. Ç ãåòüìàíîì ³ êîðîëåì ïåðåïðàâèëîñü á³ëÿ Ïåðåâîëî÷íî¿
äî 2000 çàïîðîæö³â, êîçàê³â ³ ñò³ëüêè æ øâåä³â. ×èìàëî âîÿê³â êîðîëÿ
ïîòîíóëî, áî íàøâèäêóðó÷ çðîáëåí³ ïëîòè íå òðèìàëè í³ âàíòàæó, í³
ëþäåé. Çà ïîðàäîþ ãåòüìàíà çàëèøêè â³éñüêà âèðóøèëè ñïî÷àòêó äî
Î÷àêîâà.
Ïîëòàâñüêà êàòàñòðîôà, ãàíåáíèé â³äñòóï ï³ä³ðâàëè ñëàáíó÷å
çäîðîâ’ÿ ñòàðîãî ãåòüìàíà. Ïðîáëåìè ç³ çäîðîâ’ÿì âèíèêëè ó ãåòüìàíà
ïðàêòè÷íî ç ïåðøèõ ì³ñÿö³â éîãî ïðèõîäó äî âëàäè. Òàê, 21 ñ³÷íÿ
1688 ð. ². Ìàçåïà äÿêóâàâ öàðÿì çà íàïðàâëåíîãî â Áàòóðèí ë³êàðÿ
Ðîìàíà ͳêîëàºâà. Ó 1691 ð. öàð â³äðÿäèâ äî ãåòüìàíñüêî¿ ñòîëèö³ ç
ë³êàìè ìåäèêà ßíà Êîìí³íà. Ìîæëèâî, âæå òîä³ â³í õâîð³â íà ïîäàãðó.
Ó 1706 ð. öÿ õâîðîáà âæå äîáðå äîï³êàëà ãåòüìàíîâ³. Ó ëèñò³ Ãîëîâ³íó
Ìàçåïà ñïîâ³ùàâ, ùî «ïðè ñèëüíîé ïîäàãðå è ãîðÿ÷êå, ìåíÿ ïîñòèãøèõ,
îòïðàâèëñÿ ÿ â Áàòóðèí, èáî íåìîù ìîÿ íå òîëüêî íå äîçâîëÿåò ìíå
óïðàâëÿòü äåëàìè, íî äàæå è ãîâîðèòü». Ó 1707 ð. â³í ç³çíàâàâñÿ, ùî
çäîðîâ’ÿ «ì³þ ñëàáîå». Ç ïðè÷èí «ïîäàãðè÷åñêîé è õèðàãðè÷åñêîé áî-
ëåçíè» íà ïî÷àòêó 1708 ð. ãåòüìàí â÷àñíî íå ïîâ³äîìèâ öàðÿ ïðî
êàäðîâ³ ïåðåì³ùåííÿ â Áàòóðèí³. Õî÷ ó æîâòí³ 1708 ². Ìàçåïà, ïðèêðè-
âàþ÷èñü íåì³÷÷þ, ñòàðàâñÿ â³äñòðî÷èòè ñâîº ïðèáóòòÿ äî öàðñüêèõ
â³éñüê, óñå æ, ÿê âèäíî ç ïîäàëüøèõ ïîä³é, òðèâàëå ïåðåáóâàííÿ â
ðîç’¿çäàõ, äîðîç³, áåç íàëåæíèõ óìîâ, çàãîñòðèëî éîãî õâîðîáè.
Ñï³éìàí³ ðîñ³ÿíàìè êîçàêè 18 ãðóäíÿ 1708 ð. ñïîâ³ùàëè â
Ïîñîëüñüê³é ïîõ³äí³é êàíöåëÿð³¿: «Ìàçåïà äå çåëî áûë áîëåí, êîòîðîãî
ëå÷èë øâåäñêèé îïòåêàð, è áûëî åìó îò òîé áîëåçíè ñâîáîäíåå»
2851
.
Ïðî ïåð³îäè÷íå çàãîñòðåííÿ ïîäàãðè ó ãåòüìàíà çãàäóâàëè ó ñâî¿õ
íîòàòêàõ ñåêðåòàð ïîõ³äíî¿ êàíöåëÿ𳿠Êàðëà Õ²² Éîçåô Öåäåðãåëüì,
Ä. Êðìàí. Ïîðàçêà, êð³ì óñüîãî, äîäàëà éîìó ìîðàëüíèõ ñòðàæäàíü.
«Ìàçåïà ïî÷àñòó â âåëèêîé ñêîðáè è òó÷å áûâàþò,– ñâ³ä÷èâ íà
äîïèò³ ïîêîºâèé Ãðèãîð³é Íîâãîðîäåöü,– à âðåìåíåì ñ ïëà÷åì è
338
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
âåëèêèì âîçäûõàíèåì íàðåêàåò ñâîå áåçóìèå, ÷òî íàäåÿëñÿ, ÷òî îò
íåãî Óêðàèíà íå îòñòóïèò»
2852
.
Íàïàäè ïîäàãðè ïðè ñï³øíîìó â³äñòóï³, ñïåêîò³, ïîãàíîìó õàð÷ó-
âàíí³ ïîíîâèëèñü ó ã³ðø³é ôîðì³. Ìàçåïà ïåðåâàæíî ëåæàâ íà ïåðèíàõ.
Çà íèì ó êàðåò³ äîãëÿäàëà æ³íêà-êîçà÷êà, ÿêà, çà ñïîãàäàìè, «óâèâàëàñÿ
êîëî íüîãî»
2853
.
1 ñåðïíÿ 1709 ð., ïîäîëàâøè âèñíàæëèâ³ é íåáåçïå÷í³ ñîòí³ ê³ëî-
ìåòð³â òà ê³ëüêà ïåðåïðàâ, ìàçåïèíö³ ³ øâåäè ä³éøëè äî Áåíäåð
2854
.
Òóò íà ãåòüìàíà ÷åêàëà ùå îäíà íåïðèºìíà çâ³ñòêà: öàð ïðîñèâ òóðåöü-
êó âëàäó íå ïðèéìàòè ó ñâî¿õ âîëîä³ííÿõ Ìàçåïó ³ âèäàòè éîãî ÿê
çðàäíèêà. Ïàäèøàõ â³äìîâèâñÿ öå çðîáèòè. Ðîñ³éñüê³ óðÿäîâö³ òîä³
çàïðîïîíóâàëè 300 òèñÿ÷ òàëåð³â çà ãîëîâó ãåòüìàíà
2855
. Öàð íàâ³òü ç
òàêîþ ïðîïîçèö³ºþ çâåðíóâñÿ äî çá³äí³ëîãî Êàðëà Õ²². Ïðîòå ñîþçíèêè
ãåòüìàíà íå ï³ääàëèñÿ íà íàñòèðëèâ³ ïðîõàííÿ ðîñ³éñüêî¿ ñòîðîíè.
Îð³ºíòîâíî 5 ñåðïíÿ äî Áåíäåð ïðèáóëî ïîñîëüñòâî â³ä öàðÿ ç³
øâåäñüêèì ãåíåðàë-ìàéîðîì Ìàéºðôåëüäîì, ÿêèé áóâ íàïðàâëåíèé ç-
ï³ä Ïîëòàâè äî Ïåòðà ² âðåãóëþâàòè ïèòàííÿ ìèðíîãî äîãîâîðó. Öàðñüê³
óïîâíîâàæåí³ ïîâ³äîìèëè Êàðëà Õ²² ïðî òå, ùî Ìîñêâà ãîòîâà óêëàñòè
óãîäó ç³ Øâåö³ºþ, ÿêùî êîðîëü â³ääàñòü ¿é ²íãð³þ, Êàðåë³þ ç ì³ñòîì
Âèáîðãîì, Åñòëÿíä³þ ç ì³ñòîì Ðåâåëåì òà ˳ôëÿíä³þ. Êð³ì òîãî, â ïî-
ñòóëàòàõ ìèðíîãî äîãîâîðó áóëè ùå äâà ïðèíöèïîâ³ ìîìåíòè: âèçíàí-
íÿ Àâãóñòà ïîëüñüêèì êîðîëåì ³ âèäà÷à ðîñ³éñüê³é ñòîðîí³ Ìàçåïè.
Êàðë Õ²² â³äõèëèâ óñ³ âèùåçãàäàí³ ïóíêòè ÿê ïðèíèçëèâ³ é îáðàçëèâ³
2856
.
Ó ñêëàä³ ïðèáóëîãî ïîñîëüñòâà áóâ ³ íîâîîáðàíèé ó Ãëóõîâ³ ãåòüìàí
². Ñêîðîïàäñüêèé, ÿêèé çóñòð³âñÿ ç õâîðèì ãåòüìàíîì. «Â³í âèïðàâ-
äîâóâàâñÿ ïåðåä Ìàçåïîþ,– çãàäóâàâ Ä. Êðìàí,– ùî ïðèéíÿâ â³ä öàðÿ
òèòóë âîºâîäè ³ ïîîá³öÿâ, ùî éîìó, ñâîºìó âîºâîä³, áóäå â³ðíèé òà ùî
ïðè äîáð³é íàãîä³ ïðèâåäå äî íüîãî çáóíòîâàíèõ êîçàê³â»
2857
.
Êâàðòèðè Êàðëà Õ²² ³ Ìàçåïè çíàõîäèëèñü ó Áåíäåðàõ. Êîçàêè ³
çàïîðîæö³ îñåëèëèñÿ íåïîäàë³ê ó ñåë³ Âàðíèö³. Ñåðåä ñòàðøèí, ÿê³
îïèíèëèñÿ â åì³ãðàö³¿, áóëè ãåíåðàëüíèé îáîçíèé ²âàí Ëîìèêîâñüêèé,
ãåíåðàëüíèé ïèñàð Ïèëèï Îðëèê, êîøîâèé îòàìàí Êîñòü Ãîð䳺íêî,
ãåíåðàëüí³ áóí÷óæí³ ²âàí Ìàêñèìîâè÷, Ôåä³ð Ìèðîâè÷, ïðèëóöüêèé
ïîëêîâíèê Äìèòðî Ãîðëåíêî, íåá³æ Ìàçåïè Àíäð³é Âîéíàðîâñüêèé,
çíà÷í³ â³éñüêîâ³ òîâàðèø³, êàíöåëÿðèñòè ²âàí Áèñòðèöüêèé, áðàòè ²ëëÿ,
Ìèõàéëî òà Âîëîäèìèð Ëîìèêîâñüê³, Äàíèëî Áîëáîò, Êëèì Äîâãîïîëèé,
áðàòè Ãðèãîð³é, ²âàí, Îïàíàñ Ãåðöèêè, Ôåä³ð Òðåòÿê òà ³íø³. Ó êî-
çàöüêîìó òàáîð³ íàë³÷óâàëîñÿ äî 500 êîçàê³â ³ ñòàðøèí. Êð³ì òîãî, ï³ä
Áåíäåðè ïðèáóâàëè âò³êà÷³-çàïîðîæö³, ÿêèõ, çà ïîâ³äîìëåííÿì Ïåòðó ²,
âæå ó 1710 ð. òóò íàë³÷óâàëîñÿ 4000 ÷îëîâ³ê. Çà ³íøèìè äæåðåëàìè, ¿õ
òà êîçàê³â-åì³ãðàíò³â ç³áðàëîñÿ äî 5000
2858
.
Òÿæêå ìàòåð³àëüíå ñòàíîâèùå åì³ãðàíò³â, ¿õ ïîë³òè÷íà íåâèçíà-
÷åí³ñòü äåìîðàë³çóâàëà äóõ ïîâñòàíö³â. Âîíè âòðàòèëè â³ðó ó ñïðàâó
âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè. Ïåðåñë³äóâàí³ ðîñ³éñüêîþ ñòîðîíîþ âèãíàíö³
ïî÷àëè ì³ðêóâàòè ïðî ñâîº ìàéáóòíº, âëàñíå âèæèâàííÿ. Ãðóïà çàïîðîæ-
ö³â íàìàãàëàñÿ çàâîëîä³òè ãåòüìàíñüêèì ñêàðáîì, à ñàìîãî Ìàçåïó
â³äïðàâèòè öàðåâ³
2859
. Éîãî âðÿòóâàëî ëèøå çàñòóïíèöòâî àä’þòàíòà
339
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
øâåäñüêîãî êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà Ïîíÿòêîâñüêîãî. Áåçãðîø³â’ÿ ñïîíóêàëî
êîçàê³â äî áóíòó. ×àñòèíà ãåíåðàëüñüíî¿ ñòàðøèíè âèð³øèëà çà
äîïîìîãîþ ìîëäàâñüêîãî ãîñïîäàðÿ äîìîãòèñÿ öàðñüêîãî ïðîùåííÿ.
Öå ïîñâàðèëî ². Ìàçåïó ç éîãî ïðèá³÷íèêàìè, ÿê³ çàëèøèëè íåì³÷íîãî
ãåòüìàíà ³ ïåðåáðàëèñÿ äî ßññ.
Ó Áåíäåðàõ ãåòüìàí çâèíóâàòèâ ó ïîðàçíèöòâ³ ãåíåðàëüíîãî ïèñàðÿ.
Ó ëèñò³ äî Ñ. ßâîðñüêîãî Ï. Îðëèê çãàäóº, ùî «Âîéíåðîâñêèé, ïî óêàçó
åãî, Ìàçåïû, íå òîêìî ìåíå îñêîðáèë, íî è íà æèòèå ìîå íàñòîåâàë, à
ÿ æàëîñòíå åìó âûãîâàðèâàë: “Òàêîå ëè åñòü çà âåðíîñòü ìîþ íà-
ãðàæäåíèå?”. Îòêàçàë îí: “Åñëè á òû ìí³ íå áûë â³ðåí, òî òàêîæ áû
ïîãèáë, ÿê è Êî÷óáåé”. È òîãî ðàäè ïðèíóæäåí ÿ áûë îò íåãî óäàëèòöÿ
äî ßññ»
2860
.
Ðîçïîðÿäíèê â³éñüêîâîãî ñêàðáó, ñïîä³âàþ÷èñü íà îäóæàííÿ, äî
îñòàííüî¿ õâèëèíè òóðáóâàâñÿ, àáè çîëîòî, êîøòîâíîñò³, ïðèâåçåí³ íèì
ó Áåíäåðè, çàëèøàëèñÿ ö³ëèìè, íåðîçãðàáîâàíèìè òèìè, õòî çàéíÿâñÿ
âèð³øåííÿì ëèøå îñîáèñòèõ ïðîáëåì. Ñòàðøèíñüêèé æå ãåíåðàë³òåò,
ðîçìåæîâàíèé äèñêóñ³ºþ ïðî ìàéáóòí³ ä³¿ – ïîâåðíåííÿ äîäîìó ÷è
ïðîäîâæåííÿ áîðîòüáè,– íå íàâàæèâñÿ ï³äíÿòè ïåðåä Ìàçåïîþ
ïèòàííÿ ïðî íàñòóïíèöòâî, ïîäàëüøó äîëþ â³éñüêîâîãî ñêàðáó. Òèì
÷àñîì éîãî õâîðîáà ïðîãðåñóâàëà.
Ãåòüìàí ïîñëàâ ã³íöÿ äî Êàðëà Õ²², àáè òîé âèä³ëèâ éîìó íàä³éíîãî
îõîðîíöÿ. Êîðîëü çàäîâîëüíèâ öå ïðîõàííÿ. «Êîëè ÿ ïðèéøîâ äî íüîãî,–
ïèñàâ çãîäîì íàãëÿäà÷ ó ñâîºìó çâ³ò³,– â³í áóâ äóæå ñëàáèì. ßê ò³ëüêè
ÿ óâ³éøîâ, â³í äóæå çðàä³â, áî ìàâ íàðåøò³ ç êèì ïîãîâîðèòè. Ïîò³ì
â³í ïîïðîñèâ ìåíå, ùîá ÿ áóâ êîëî íüîãî ³ íå ñïóñêàâ îêà ç éîãî ðå÷åé
òà ê³ìíàòè, à îñîáëèâî ïèëüíóâàâ ñêðèíþ òà äâà áî÷³âêè-÷âåðòêè, ïîâí³
äóêàò³â, òà ùå ê³ëüêà ñ³äåëüíèõ ñóìîê, íàïõàíèõ êîøòîâíîñòÿìè òà
âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ çîëîòèõ ìåäàëåé. ѳäåëüí³ ñóìêè áóëè ñõîâàí³ ó
ãåòüìàíà ï³ä ïîäóøêîþ, à áî÷³âêè ç äóêàòàìè ñòîÿëè ïåðåä ë³æêîì.
Ùå â³í ïîïðîñèâ ìåíå, ùîá ÿ í³êîìó ç éîãî ëþäåé íå äîçâîëÿâ í³÷îãî
ïðèíîñèòè ÷è áðàòè ç ê³ìíàòè»
2861
.
×åðåç ê³ëüêà äí³â, 22 âåðåñíÿ 1709 ð., ãåòüìàí ïîìåð. Íåçâàæàþ÷è
íà ÷âàðè ó êîçàöüêî-çàïîðîçüêîìó òàáîð³, éîìó áóëî âëàøòîâàíî
ïèøíèé ïîõîðîí. dzáðàëèñÿ ñòàðøèíè, øâåäñüêèé ãåíåðàë³òåò, ïðîñò³
êîçàêè. Æàëîáíó ïðîöåñ³þ â³äêðèâàëè êîðîë³âñüê³ ñóðìà÷³ òà áà-
ðàáàíùèêè, ÿê³ âèêîíóâàëè ïîõîðîííèé ìàðø. Ïîò³ì îäèí ç³ ñòàðøèí
í³ñ ãåòüìàíñüêó áóëàâó. Çà íèì íà òðüîõ ïàðàõ á³ëèõ êîíåé âåçëè ò³ëî
². Ìàçåïè.
×åðâîíèé îêñàìèò ³ç çîëîòèìè ãàëóíàìè âêðèâàâ òðóíó. Êîçàêè ç
îãîëåíèìè øàáëÿìè ¿õàëè íà êîíÿõ ç îáîõ áîê³â ïðîöåñ³¿. Äàë³ éøëè,
ãîëîñÿ÷è, æ³íêè ñòàðøèí. Ïîçàäó íèõ ¿õàëè íà êîíÿõ Ï. Îðëèê, À. Âîé-
íàðîâñüêèé ³ òðèäöÿòü øâåäñüêèõ îô³öåð³â. Çà íèìè – ç îïóùåíèìè
ïðàïîðàìè – êîçàöüêå â³éñüêî. Ó öåðåìîí³¿ ïðîùàííÿ ç Ìàçåïîþ
âçÿâ ó÷àñòü ³ Êàðë Õ²².
Ãåòüìàíà â³äñï³âàëè ó öåðêâ³ ñåëà Âàðíèöÿ, à ïîò³ì ïîõîâàëè â
êàôåäðàëüíîìó ñîáîð³ ìîíàñòèðÿ ñâ. Ãåîðã³ÿ ó Ãàëàö³.
340
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Ñïàäîê ²âàíà Ìàçåïè âèêëèêàâ íåîäíî-
çíà÷í³ äèñêóñ³¿ â³äðàçó ï³ñëÿ éîãî ñìåðò³ íàâ³òü ó òàáîð³ íàáëèæåíèõ.
Âîíè íå çíàëè, ÿê ¿ì ðîçïîðÿäèòèñÿ, êîìó â³í íàëåæèòü. Ìàçåïèíö³, ÿê³
ñêëàäàëè ïåðøó Êîíñòèòóö³þ Óêðà¿íè, âáà÷àëè ó ïîïåðåäíüîìó ïðàâë³íí³
÷èìàëî ñåðéîçíèõ íåäîë³ê³â. Âîíî ñïðàâä³ áóëî àâòîðèòàðíèì,
ìàëîâ³äêðèòèì, íå áàæàíèì äëÿ íàñë³äóâàííÿ. ² ñüîãîäí³ âàæêî ñêàçàòè,
÷è â óìîâàõ çàëåæíîñò³ Áàòóðèíà â³ä Ìîñêâè âîíî ìîãëî áóòè ³íàêøèì.
Áàæàííÿ ñòàðøèí íàñë³äóâàòè äåìîêðàòè÷í³ ïðèíöèïè Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³
ñóïåðå÷èëî ðåàë³ÿì òîãî÷àñíî¿ ä³éñíîñò³, íå â³äïîâ³äàëî äåðæàâíèöüêèì
óñòðåìë³ííÿì ñòâîðèòè âëàñíå êíÿç³âñòâî.
Îáåðåæí³ñòü, çàêðèò³ñòü, êîíñï³ðàòèâí³ñòü ². Ìàçåïè éøëè ïë³÷-î-
ïë³÷ ç íèì ïðîòÿãîì óñüîãî ÷àñó éîãî êåðìàíèöòâà. Öåé ñïîñ³á ïîâåä³íêè
äèêòóâàâñÿ éîìó îáñòàâèíàìè, îáìåæåíèìè âëàäíèìè ìîæëèâîñòÿìè.
Ñàì³éëî Âåëè÷êî ó ñâîºìó ë³òîïèñó ñïðàâåäëèâî íàçèâàâ ãåòüìàíà
«Ìàõ³ºâåëåì ³ õèòðèì ëèñîì». Ñàì ²âàí Ìàçåïà òàê ôîðìóëþâàâ çäîáóòó
íàóêó, çàïîçè÷åí³ ïðèíöèïè ç àâòîðèòåòíîãî äëÿ íüîãî òâîðó «Âîëîäàð»
³òàë³éñüêîãî àâòîðà-ìèñëèòåëÿ ͳêîëî Ìàê³àâåëë³: «Âñå ãèíå òàì, äå
âîëîäàð íå º ãîòîâèé êîæíî¿ õâèëèíè çàõèùàòè ñâîþ âëàäó, ÿê ëåâ, ÿê
âîâê, ÿê ñîáàêà»
2862
.
Ïðàêòè÷íî äâàäöÿòü ðîê³â ñâîãî ïðàâë³ííÿ «öàðñêîãî ïðåñâåòëîãî
âåëè÷åñòâà âåðíûé ïîäàíûé, ñëóãà íàèíèæàéøèé è ïîäíîæîê» (òàê
ãåòüìàí ï³äïèñóâàâ êîðåñïîíäåíö³þ äî Ïåòðà ².– Àâò.) øóêàâ øëÿõ³â,
àáè ïîçáóòèñÿ ïðèíèçëèâîãî ðàáñüêîãî ñòàòóñó, áóòè í³ â³ä êîãî
íåçàëåæíèì ïðàâèòåëåì. Éîãî îñîáèñòå áàæàííÿ ñòàòè â óñüîìó â³ëüíèì
íåðîçä³ëüíî ïîºäíóâàëîñÿ ç ïåðñïåêòèâîþ Óêðà¿íè ÿê ñàìîñò³éíî¿
äåðæàâè. Ëèøå ó í³é â³í ì³ã ðåàë³çóâàòè ñåáå ÿê âîëîäàð, êåðìàíè÷.
Öÿ éîãî íåâãàìîâíà åíåðã³ÿ â³ëüíîëþáñòâà ðàç ïî ðàç ïðîðèâàëàñü
ó âèãëÿä³ òèõ ÷è ³íøèõ îïîçèö³éíèõ ä³é ùîäî Ðîñ³¿, òàºìí³é äèïëîìàò³¿,
çàõîäàõ ïîºäíàííÿ ˳âîáåðåææÿ òà Ïðàâîáåðåææÿ Óêðà¿íè. ³í òâîðèâ
ВВ
ВВ
ВÈÑÍÎÂÊÈ