Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники
Подождите немного. Документ загружается.
291
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
Îðiºíòîâíî ó êiíöi êâiòíÿ àáî íà ïî÷àòêó òðàâíÿ ãåíåðàëüíèé
îáîçíèé I. Ëîìèêîâñüêèé, ïîëêîâíèêè Ä. Àïîñòîë, Ä. Ãîðëåíêî, Ä. Çå-
ëåíñüêèé ïiñëÿ îòðèìàííÿ âiä öàðÿ äåïåøi, ùî äîíîùèêàì «íèêàêàÿ
âåðà íå ïîäàñòñÿ»
2557
, çâåðíóëèñÿ äî ãåòüìàíà ç ïðîõàííÿì, «÷òîá è î
ñâîåé è î îáùîé âñiõ öiëîñòè ïðîìûøëÿë, îáiùàÿ, ïðè åãî äîñòîèíñòâi
è ïðè îáîðîíi ïðàâ è âîëíîñòåé âîéñêîâûõ äî êðîâå ñòîÿòü, è â
íàèáîëøîì íåùàñòþ íå îòñòóïàòü åãî, ÿêî âîæäà è ðåéìåíòàðà
ñâîåãî»
2558
. Ñòàðøèíàìè áóëà ñêëàäåíà ïðèñÿãà, ÿêó ãåòüìàí îñîáèñòî
âiäðåäàãóâàâ. Ó Áiëié Öåðêâi âîíè ïðèñÿãíóëè ². Ìàçåï³ «ñ öiëîâàíèåì
êðåñòà è Åâàíãåëèÿ ñâÿòàãî», à ïîòiì âií ¿ì
2559
. Ìè áà÷èìî, ùî ãåíå-
ðàëiòåò, çìèðèâøèñü ç ðåàëiÿìè, âèðiøèâ ïðîäîâæèòè ðîçïî÷àòó ñïðàâó
ç ². Ìàçåïîþ, ïiäáóðþþ÷è éîãî äiÿòè àêòèâíiøå, íàñòóïàëüíiøå.
Ãåòüìàí, ÿêîãî âîíè ïiäîçðþâàëè ó ñòðàõîïóòñòâi, íåïðîñòèìié
íåðiøó÷îñòi, ó ïåðåëîìíèé ìîìåíò âèáîðó ó æîâòíi 1708 ð. ó ãíiâi
ïîêàçàâ ¿ì óíiâåðñàë Ñ. Ëåùèíñüêîãî
2560
, ëèñòè êàíöëåðà ßáëîíîâ-
ñüêîãî
2561
, ïiäêàíöëåðà Âåëèêîãî Êíÿçiâñòâà Ëèòîâñüêîãî Ùóêè
2562
,
çàñâiä÷óþ÷è öèì, ùî òàºìíi çíîñèíè ïðî ìàéáóòíº Óêðà¿íè â³í âiâ
çàäîâãî äî ïðèõîäó øâåäiâ. Ãðóáiñòü, ðiçêiñòü, ïiäâèùåíèé íåâäîâîëåíèé
òîí I. Ìàçåïè ïðè îáãîâîðåííi ç ïîëêîâíèêàìè ïèòàííÿ ïðî âiäõiä âiä
Ïåòðà I («Äëÿ ÷îãî âàì î òîì ïðåæäå âðåìåíè âiäàòü? Ñïóñòèòåñÿ âû
íà ìîþ ñîâiñòü è íà ìîå ïîäëîå ðîçóìiøêî, íà êîòîðîì âû íå çàâåäåòåñÿ
áîëø»
2563
; «âû íå ñîâiòóºòå, òîêìî î ìíi ïåðåãîâîðóåòå, áåðè âàñ
÷îðò!»
2564
) âêàçóº íå òiëüêè íà íàïðóæåíiñòü ñèòóàöi¿, à é íà òå, ùî
ïðîìîâåöü óæå çíàâ ÷åðåç äåïåøi Ã. Ãîëîâêiíà ãîëîâíèõ çàìîâíèêiâ
äîíîñó Â. Êî÷óáåÿ, à òîìó é äîïóñêàâ äî íèõ äåùî çíåâàæëèâå ñòàâëåííÿ.
1708 ð. îá’ºäíàâ ðàäèêàëiâ i âåëèêîãî êîíñïiðàòîðà-îáåðåæíèêà
íà âèðiøåííÿ íàöiîíàëüíèõ çàâäàíü. Îñîáèñòi îáðàçè, ç’ÿñóâàííÿ
ñòîñóíêiâ ãåòüìàíà ç îïîçèöiºþ âiäiéøëè íà çàäíié ïëàí çàðàäè iíòåðåñiâ
Óêðà¿íè.
Î÷iêóâàíîãî iìïi÷ìåíòó ². Ìàçåïè íå ñòàëîñÿ. Íàòîìiñòü çà íàêàçîì
öàðÿ 14 ëèïíÿ 1708 ð. ó Áîðùàãiâöi Â. Êî÷óáåÿ òà I. Iñêðó ñòðàòèëè
2565
.
Âàæêî ïîãîäèòèñÿ ç äóìêîþ, ùî öå áóëè «æåðòâè Ìàçåïè»
2566
.
Ãåíåðàëüíèé ñóääÿ øâèäøå çà âñå ñòàâ æåðòâîþ iíiöiàòîðiâ çìiíè
ãåòüìàíà, ¿õ i éîãî ïåðåîöiíîê ðåàëié âëàñíèõ ìîæëèâîñòåé. Ôàêòè÷íî
ÿê óðÿäîâåöü âií áóâ ìàëîâiäîìèé äëÿ Ïåòðà I, à òîìó éîãî çâåðíåííÿì
îñòàííié íå íàäàâ âåëèêîãî çíà÷åííÿ.
Êàòåãîðè÷íà äóìêà iñòîðèêà ß. Òèí÷åíêà, ùî «ó çàãèáåëi óêðà¿íñüêî¿
äåðæàâè Iâàíà Ìàçåïè áóëî òàêîæ ïîâèííå çàõîïëåííÿ ãåòüìàíà
øiñòíàäöÿòèði÷íîþ
*
äiâ÷èíîþ – öå ôàêò»
2567
, åôåêòíà, àëå íå âiäïîâiäàº
iñòèíi.
Íå äîíîñ Â. Êî÷óáåÿ ñòàâ äåòîíàòîðîì îðãàíiçàöi¿ àíòèìîñêîâ-
ñüêîãî ïîâñòàííÿ â Óêðà¿íi, à áðóòàëüíèé íàñòóï ìîñêîâñüêîãî àáñîëþ-
òèçìó íà óêðà¿íñüêó àâòîíîìiþ. Ãåòüìàí, çàíåïîêîºíèé ìàéáóòíiì
êðàÿí, ïîñèëຠòàºìíèõ óïîâíîâàæåíèõ äî Ñ. Ëåùèíñüêîãî òà øâåäiâ
* Öå ïèòàííÿ, äî ðå÷i, äèñêóñiéíå. Â. Êî÷óáåé ó 1708 ð. ìàâ óæå 68-ði÷íèé âiê.
Ó äîêóìåíòàõ íåìຠïîâiäîìëåíü, ñêiëüêè ðîêiâ ïðîæèëà Ìîòðÿ äî 1704 ðîêó. Ìîæëèâî,
¿é óæå áóëî 20–22, à òî é áiëüøå ðîêiâ.
292
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
ó äðóãié ïîëîâèíi 1707 ð. Ãåíåðàëüíèé ñóääÿ æ ñâiä÷èâ ïðî ². Ìàçåïó
íà äîïèòàõ ëèøå ó êâiòíi 1708 ð. Äî òîãî æ, âèñòóï ïðîòè Ìîñêâè
ïëàíóâàâñÿ, ãîòóâàâñÿ, îðãàíiçîâóâàâñÿ äàëåêî ðàíiøå. Âií áóâ ñâîºðiäíèì
ïëàíîì-ìàêñèìóìîì æèòòºäiÿëüíîñòi Iâàíà Ìàçåïè òà é áàãàòüîõ éîãî
ñïiâïðàöiâíèêiâ.
Äîíîñ, à òî÷í³øå ñëiäñòâî ùîäî éîãî ïðàâäèâîñòi, ëèøå óñêëàäíèëè
ðåàëiçàöiþ öüîãî çàäóìó, ôàêòè÷íî ïðèìóñèëè ãåòüìàíà ïðèéìàòè
îñòàòî÷íå ðiøåííÿ â óìîâàõ, êîëè îáñòàâèíè ñêëàäàëèñÿ íå íà êîðèñòü
éîãî ñòðàòåãi÷íîãî ïëàíó. Àëå ÿêùî á ó 1708 ð. I. Ìàçåïà çàëèøèâñÿ
ñîþçíèêîì Ïåòðà I, òî iì’ÿ ãåòüìàíà çãàäóâàëîñÿ á â iíøîìó êîíòåêñòi.
Çàãèáåëü Áàòóðèíà íàäîâãî çðóéíóâàëà íàäi¿ íà âèçâîëåííÿ, ñòâîðåííÿ
ñàìîñòiéíî¿ äåðæàâè.
Âîäíî÷àñ âèñòóï ìàçåïèíöiâ ïîêàçàâ Ìîñêîâi¿, ùî Óêðà¿íà – íå
ãóáåðíiÿ, ó ÿêié ìîæíà ïðàâèòè ãóáåðíàòîðàìè, à êðàé, ó ÿêîìó
ïîâàæàþòü âîëþ, òðàäèöi¿, áåðóòüñÿ çà çáðîþ, ÿêùî iãíîðóþòüñÿ,
íèùàòüñÿ ïðàâà ëþäíîñòi.
Òîìó öàðèçì íå âèïàäêîâî íàâàæèâñÿ ëiêâiäóâàòè àâòîíîìíèé
óñòðié íå ó 1708–1710 ðð., ÿê íàìi÷àëîñü, à â êiíöi ÕVIII ñò. I â öüîìó
íå ïîðàçêà, à õî÷à é íåâåëèêà, àëå ïåðåìîãà ìàçåïèíöiâ.
293
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
____
2.1.
____
ÍÅÑÏÐÈßÒËȲ ÎÁÑÒÀÂÈÍÈ
Ç ëèñòà-ñïîâ³ä³ Ï. Îðëèêà äî ñâîãî
â÷èòåëÿ, ì³ñöåáëþñòèòåëÿ ïàòð³àðøîãî ïðåñòîëó Ñ. ßâîðñüêîãî
ä³çíàºìîñÿ, ùî ïîëüñüêèé êîðîëü Ñòàí³ñëàâ Ëåùèíñüêèé ó âåðåñí³
1707 ð. àã³òóâàâ Ìàçåïó, «÷òîá íåìåðåííîå äåëî íà÷èíàë, ïîêà âîéñêà
Øâåäñêèå çáëèæàòñÿ ê ãðàíèöàì óêðàèíñêèì»
2568
³ â 12 ïóíêòàõ
ñâîãî òðàêòàòó îá³öÿâ íàðîäó âñ³ëÿê³ áëàãà òà âîëüíîñò³. Îäíàê ãåòüìàí-
ðåàë³ñò äàâ éîìó çàïåðå÷íó â³äïîâ³äü, «÷òî óêàç åãî íå ìîæåò èñïîëíèòü
è æàäíîãî äåëà íå ñìååò íà÷èíàòü»
2569
ç øåñòè ïðè÷èí. Îäíà ç íèõ –
«Ðå÷ü Ïîñïîëèòàÿ åñòü åùå ðàçäâîåííàÿ è ñ ñîáîþ íåñîãëàñíàÿ»
2570
.
³í äîáðîçè÷ëèâî ðàäèâ éîìó, ïåðø í³æ òàêå ïðîïîíóâàòè, îá’ºäíàòè
Ïîëüùó. Ï. Îðëèêó ãåòüìàí ïîÿñíèâ ïðè÷èíó òàºìíèõ ïåðåãîâîð³â ç
âîðîæîþ ñòîðîíîþ íàáëèæåííÿì çàãðîçè â³éíè ³ â³äìîâè öàðÿ äà-
òè ïåðåä ïî÷àòêîì áîéîâèõ ä³é äëÿ çàõèñòó Óêðà¿íè 10 òèñÿ÷ â³éñüêà:
«È òîå ìåíÿ ïðèíóäèëî ïîñûëàòü òîãî êñåíäçà òðèíèòàðà, êàïåëÿíà
êíÿãèíè Äîëñêîé… äî Ñàêñîíèè, ÷òîá òàì, âèäÿ ÿêóþ êîëâåê ìîþ ê
ñåáå èíêëèíàöèþ, ïî íåïðèÿòåëñêó ñ íàìè íå ïîñòóïàëè, è îãíåì è
ìå÷åì áåäíîé Óêðàèíû íå çíîñèëè»
2571
. Ó ðàç³ ïåðåìîãè øâåä³â
Ãåòüìàíùèíà áåç í³ÿêèõ ïðàâ â³ä³éøëà á äî Ïîëüù³. ² öå íåïîêî¿ëî
ãåòüìàíà. Íàáëèæåííÿ ðîçâ’ÿçêè ó ϳâí³÷í³é â³éí³ øòîâõàëî éîãî íà
ïîøóê êðàùî¿ äîë³ äëÿ ñâîãî íàðîäó.
Âë³òêó 1708 ð. â³éñüêà êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà Ëåùèíñüêîãî çàçíàëè
òÿæêèõ ïîðàçîê â³ä ïîëÿê³â ïàðò³¿ ãåòüìàíà Ñåíÿâñüêîãî, êîçàê³â, ÿêèõ
íàïðàâèëî òóäè ðîñ³éñüêå êîìàíäóâàííÿ. Éîãî àðì³ÿ áóëà çíåñèëåíà ³
çàòèñíóòà íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³.
Ðîçä³ë 2
АА
АА
АÍÒÈÌÎÑÊÎÂÑÜÊÅ ÏÎÂÑÒÀÍÍß
294
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Çíîñèíè æ ³ç íèì, ÿê ïîêàçóº àíàë³ç ôàêò³â, Ìàçåïà ï³äòðèìóâàâ
íå äëÿ òîãî, ùîá íà âèã³äí³øèõ óìîâàõ äëÿ Óêðà¿íè «ïðèíÿòè ïîëüñüêèé
ïðîòåêòîðàò»
2572
. ×åðåç ìàð³îíåòêîâîãî êîðîëÿ Ïîëüù³ â³í õîò³â âèéòè
íà ñèëüíîãî ñîþçíèêà.
Ñàìå ó øâåäñüêîìó â³éñüêó ³ ïðàâèòåë³ Øâåö³¿ ãåòüìàí áà÷èâ
ãàðàíò³þ çàáåçïå÷åííÿ ìèðó â Óêðà¿í³ â ðàç³ ïîðàçêè Ðîñ³¿ ³ ðåàë³çàö³þ
ïîòàºìíî¿ éîãî ì𳿠– âèçâîëåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ç-ï³ä ìîñêîâ-
ñüêîãî ÿðìà òà óòâîðåííÿ â³ëüíî¿, íåçàëåæíî¿ äåðæàâè. Ïðîòå êîíòàêòó
ÿê òàêîãî ç Êàðëîì Õ²² íàïåðåäîäí³ ñåðåäèíè æîâòíÿ 1708 ð. íå
â³äáóëîñü. Ñòîðîíè òàê ³ íå çìîãëè ïîãîäèòè ñâî¿ ä³¿. Õî÷à, ÿê ñâ³ä÷àòü
äèïëîìàòè÷íà ïîøòà òèõ äí³â, Êàðë Õ²² çíàâ â³ä ñâîãî ñòàâëåíèêà
Ñòàí³ñëàâà Ëåùèíñüêîãî àáî êíÿãèí³ Ãàííè Äîëüñüêî¿ ïðî òàºìí³
íàì³ðè êåð³âíèöòâà Óêðà¿íè áóòè ¿õ ñîþçíèêîì. Àëå øâåäñüêà ñòîðîíà
íà ÷àñ âñòóïó â Ãåòüìàíùèíó íå ìàëà í³ÿêîãî êîíêðåòíîãî äîãîâîðó ç
ìàçåïèíöÿìè, íàâ³òü îáì³íó ³íôîðìàö³ºþ ïðî ïîãîäæåííÿ ä³é. Íå
âèïàäêîâî ïðè çâ³ñòö³ ïðî òå, ùî Êàðë Õ²² ïîâåðíóâ ñâî¿ â³éñüêà â
Óêðà¿íó, Ìàçåïà çàïàëüíî âèãóêíóâ ó êîë³ ñâî¿õ íàáëèæåíèõ: «Äèÿâîë
åãî ñþäà íåñåò! Âñå ìîè èíòåðåññà ïðåâðàòèò, è âîéñêà Âåëèêîðîñ-
ñèéñêèå çà ñîáîþ âíóòðü Óêðàèíû âïðîâàäèò íà ïîñëåäíþþ îíîé
ðóèíó è íàøó ïîãèáåëü!»
2573
. Íåñïîä³âàíèì òàêå ð³øåííÿ áóëî é äëÿ
Êàðëà Õ²², ÿêèé ïëàíóâàâ ³òè íàïðÿìó íà Ìîñêâó. ×åðåç âèïàëåí³
ðîñ³éñüêîþ àð쳺þ ñåëà øâåäñüêå â³éñüêî îïèíèëîñü ó áåçâèõîä³: ó
ïîëêàõ ïî÷àâñÿ ãîëîä
2574
. 11 âåðåñíÿ 1708 ð. á³ëÿ ñåëà Ñòàðèù³ Êàðë
Õ²², ÿêèé â³ä ñàìîâïåâíåíîñò³ í³êîëè íå ðàäèâñÿ ç íàéáëèæ÷èì
îòî÷åííÿì, çäèâóâàâ ï³äëåãëèõ çàïèòàííÿì: êóäè éòè?
«Êîðîëü îäíîãî ðàçó óâ³éøîâ â ìîþ ïàëàòêó ³ ñêàçàâ, ùîá ÿ ïîðàäèâ
éîìó, ÿêèì áè ÷èíîì ïîñóíóòè äàë³ àðì³þ,– íàïèñàâ ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ
ïðî öå êîìàíäóþ÷èé, ãåíåðàë-êâàðòèðìåéñòåð À. Ãèëëåíêðîê.– ß â³äïîâ³â:
“Íå çíàþ÷è ïëàíó âàøî¿ âåëè÷íîñò³ ³ íàêðåñëåíî¿ âàìè äîðîãè, ÿ íå
ìîæó ïîâ³äîìèòè ³ ñâ äóìêè”. Êîðîëü â³äïîâ³â, ùî ó íüîãî íåìàº
í³ÿêîãî ïëàíó»
2575
.
Çà ïîðàäîþ À. Ãèëëåíêðîêà â³éñüêî ïîâåðíóëî â ѳâåðñüêèé êðàé.
Ìàºìî ùå îäíå âàæëèâå ñâ³ä÷åííÿ ïðî â³äñóòí³ñòü äîãîâîðó òàê ãó÷íî
ðîçðåêëàìîâàíîãî Ïåòðîì ². Ãîëîâíèé êîðîë³âñüêèé ì³í³ñòð ãðàô
Ê. ϳïåð, ÿêèé ïîòðàïèâ ó ïîëîí ï³ñëÿ Ïîëòàâñüêî¿ áèòâè, ó ñâî¿õ
çàïèñêàõ ðîçïîâ³äàº, ÿê éîãî äîïèòóâàâ ñàì öàð. «…Çàïèòàâ ìåíå
É. Ö. Â.
*
, ÷è íå Ìàçåïà äàâ ïðè÷èíó äî òîãî, ùîá ìè çàâåðíóëè íàø
ìàðø ³ ï³øëè äîðîãîþ íà Óêðà¿íó,– ÷èòàºìî ó éîãî ñïîãàäàõ.–
ß çàïåâíèâ, ùî ìè ç íèì íå ìàëè í³ÿêî¿, àí³ íàéìåíøî¿ ïåðåïèñêè äî
òîãî ÷àñó, ÿê ìè ïðèéøëè òàê äàëåêî â Óêðà¿íó, ùî É. Ê. Â. ñòîÿâ
éîìó ìàéæå íàä êàðêîì… ³ â³í ï³ääàâñÿ É. Ê. Â. Öàð: “Òî âè õ³áà ÷åðåç
ïîëÿê³â ä³ñòàëè â³ä íüîãî ðåêâ³çèö³þ, ùîá ³òè íà Óêðà¿íó”. ß: “ͳ, ñå
ùå ìåíøå; Ìàçåïà áóâ íàì ö³ëêîì íåçíàíèé äî òî¿ õâèë³, êîëè â³í
ïðè íàçâàí³é ì³ñöåâîñò³ ïðèñëàâ ñâîéîãî ïîñëà ³ ÷åðåç íüîãî ïðåäëî-
æèâ É. Ê. Â., ùî õî÷å ï³ääàòèñÿ É. Ê. Â.”»
2576
.
* Éîãî Öàðñüêà Âåëè÷í³ñòü.
295
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
Íå ìàâ í³ÿêîãî ïîãîäæåíîãî ïëàíó ä³é Ìàçåïà ³ ç³ Ñòàí³ñëàâîì
Ëåùèíñüêèì. Òâåðäæåííÿ, ùî «íà ïî÷àòêó 1708 ð. áóëî óêëàäåíî óãîäó,
çã³äíî ç ÿêîþ Óêðà¿íà íà ïðàâàõ Âåëèêîãî Êíÿç³âñòâà ìàëà âõîäèòè äî
ñêëàäó Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ ï³ä ãàðàíòîì øâåäñüêîãî êîðîëÿ»
2577
, íå â³ä-
ïîâ³äຠä³éñíîñò³. Êîëè øâåäè ïîâåðíóëè â Óêðà¿íó, ïîëêîâíèêè
Ìèðãîðîäñüêèé, Ïðèëóöüêèé ³ Ëóáåíñüêèé, ãåíåðàëüíèé îáîçíèé
Ëîìèêîâñüêèé, ÿê ñâ³ä÷èòü Ï. Îðëèê, íåòåðïëÿ÷å çâåðíóëèñü äî Ìàçåïè
ç ïðîõàííÿì, ùîá «íåìåäëåííî äî êîðîëÿ Øâåäñêîãî ïîñûëàë ñ ïðî-
øåíèåì î ïðîòåêöèþ ïîñïüõ è ñòàðàëñÿ ñ íèì çëó÷èòñÿ ïðè ãðàíèöàõ,
÷òîá íå äîïóñòèòü âîéñê Âåëèêîðîñèéñêèõ â Óêðàèíó»
2578
.
Ãåòüìàí íà ï³äòâåðäæåííÿ òîãî, ùî â³í ùå ðàí³øå äóìàâ çà íèõ ³
äîëþ Óêðà¿íè, ïîêàçàâ ¿ì ìàéæå äåâ’ÿòèì³ñÿ÷íî¿ äàâíîñò³ óí³âåðñàë
Ñ. Ëåùèíñüêîãî, «â ÿêîì îí ìóæåñòâî, õðàáðîñòü è îòâàãó Âîéñêà Çà-
ïîðîæñêîãî ïîõâàëÿë, ðàñøèðåíèåì è ïðèìíîæåíèåì ïðàâ è âîëíîñòåé
îáíàäåæèâàë è îò÷åñêèì ñåðäöåì ïîä ñâîþ ïðîòåêöèþ öåëûé íàðîä
ïðèãîðíóòü îáåùàë»
2579
. ßê â³äîìî, Çåëåíñüêèé, ùî ïðèâ³ç íà äðóãèé
äåíü ï³ñëÿ гçäâà 1708 ð. öåé äîêóìåíò ó Áàòóðèí, ïî¿õàâ ó ³ííèöþ
áåç ïèñüìîâî¿ â³äïîâ³ä³, ïåâíî, ç óñíîþ â³äìîâîþ. Áî Ñ. Ëåùèíñüêèé
íàìàãàâñÿ ùå ðàç ïåðåêîíàòè Ìàçåïó ïåðåéòè íà á³ê øâåäñüêîãî êîðîëÿ
³ ïîâåðíóòèñÿ ï³ä ï³ääàíñòâî Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿ ÷åðåç ñâîãî ïîñëàíöÿ
ïàíà Òàðëî, ÿêèé 9 ÷åðâíÿ 1708 ð. íàä³ñëàâ éîìó ñâîãî ëèñòà. Àëå
ãåòüìàí 23 ëèïíÿ äàâ àâòîðó ïðîïîçèö³¿ â³äïîâ³äü, ó ÿê³é âäðóãå
ñêåïòè÷íî îö³íèâ çàïðîïîíîâàíå, áî, ìîâëÿâ, ïîëüñüêèé êîðîëü ñàì
ïî÷óâàºòüñÿ ÿê íåâ³ëüíèê ïðè øâåäñüêîìó êîðîë³. Òàêèì ÷èíîì
ïîêàçàíèé ñòàðøèí³ óí³âåðñàë íå áóâ äîãîâ³ðíèì äîêóìåíòîì, ÿê éîãî
íàìàãàþòüñÿ ïîäàòè Â. Äÿäè÷åíêî, Â. Øóòîé òà ³íø³ ³ñòîðèêè.
Ðîçñåðäæåíà ìîâà ãåòüìàíà ó ò³é ñèòóàö³¿ («ß ïî ìèëîñòè Áîæîþ ìàþ
ðîçóì åäèí, íèæå âû âñå»)
2580
, ãí³â âêàçóþòü íà îäíå: â³í âàãàâñÿ, áî
ñåðöåì â³ä÷óâàâ, ÿê íåñïðèÿòëèâî ñêëàäàþòüñÿ îáñòàâèíè äëÿ Óêðà¿íè
³ ÷èì ìîæå çàê³í÷èòèñÿ ðàïòîâèé, çíåíàöüêèé ïåðåõ³ä äî Êàðëà Õ²² ç
íåâåëèêèì â³éñüêîì, ðîçêèäàíèì ïî ð³çíèõ òåðåíàõ ïîëêàìè. À òîìó
ñòàðàâñÿ çáàâèòè àçàðò ïîëêîâíèê³â, ÿê³ íà ö³ îáñòàâèíè íå çâàæàëè,
âèìàãàëè ð³øó÷èõ ä³é. Óí³âåðñàëîì â³í ¿õ ïðàãíóâ ÿêîþñü ì³ðîþ
îõîëîäèòè, çàñïîêî¿òè é â³äâîë³êòè â³ä íåðîçñóäëèâèõ, ïîñï³øíèõ êðîê³â.
Óðàíö³ 24 æîâòíÿ 1708 ð. ². Ìàçåïà, ïåðåïðàâèâøèñü ç ïîëêàìè
÷åðåç Ñåéì, ââàæàé, ñïàëèâ ìîñòè ç ïîïåðåäí³ì îñîðóæíèì îô³ö³éíèì
æèòòÿì âèñîêîïîñòàâëåíîãî ëàêåÿ öàðñüêîãî ðåæèìó. Ùå â ñóáîòó,
23-ãî æîâòíÿ, â³í â³â ç Î. Ìåíøèêîâèì ïîäâ³éíó ãðó: âèñëàâ óâå÷åð³
íàçóñòð³÷ éîìó ï³ä Ìåíó ðîñ³éñüêîãî ïîëêîâíèêà Àííåíêîâà ç ëèñòîì
ïðî ñâîº íîâå ì³ñöåçíàõîäæåííÿ. Íàñïðàâä³ æ éîìó â îñòàíí³ õâèëèíè
íå ïîòð³áíèé áóâ íåáàæàíèé ñâ³äîê. Íà äåíü-äâà ãåòüìàíñüêà òàêòèêà
ïëóòàëà ðîçóì³ííÿ ñèòóàö³¿ âèùèì ðîñ³éñüêèì êîìàíäóâàííÿì.
Âèñòóï ³ç ðåçèäåíö³¿ áåç ïîïåðåäæåííÿ íà á³ê øâåäñüêîãî â³éñüêà
çàãàëîì çàâåðøèâ ðåàë³çàö³þ òàºìíîãî áàãàòîð³÷íîãî çàäóìó ²âàíà Ìà-
çåïè. Äîëåíîñíèé êðîê ó æèòò³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó íå áóâ «îñîáè-
ñòîþ àâàíòþðîþ»
2581
ãåòüìàíà. Íàâ³òü ó Êîðîï³ ². Ìàçåïó íå ïî-
ëèøàþòü âàãàííÿ. Ñï³éìàíèé öàðñüêèìè àãåíòàìè À. Âîéíàðîâñüêèé
296
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
ñâ³ä÷èâ íà äîïèò³ 25 ëèñòîïàäà 1716 ð., ùî â öüîìó ì³ñòå÷êó «ãåòüìàí
òîä³ ðîçì³ðêîâóâàâ, ÷è éòè éîìó äî êîðîëÿ, ÷è îáëèøàòè öåé íàì³ð.
Ïîëêîâíèêè é Îðëèê áóëè íà íüîãî ðîçäðàòîâàí³ çà öå, äîêîðÿëè, ùî,
êîëè âæå ìàºòå íàì³ð, òå é ðîá³òü»
2582
.
ßê ðåàë³ñò Ìàçåïà ðîçóì³â, ùî ïî÷àòîê â³éñüêîâèõ ä³é ñêëàäà-
ºòüñÿ íå íà êîðèñòü Ãåòüìàíùèíè. Õî÷à äîíîñó Â. Êî÷óáåÿ îô³-
ö³éíà Ìîñêâà í³áè íå ïîâ³ðèëà, ïðîòå âîíà âæèëà çàõîä³â áåçïåêè
íà âèïàäîê çðàäè óêðà¿íö³â. Çà íàêàçîì öàðÿ, ïî÷èíàþ÷è ç êâ³òíÿ
1708 ð., ãåòüìàí â³ä³ñëàâ ó Ïîëüùó
*
Êè¿âñüêèé, Ãàäÿöüêèé òà Á³ëî-
öåðê³âñüê³ ïîëêè
2583
, âë³òêó â Ëèòâó
**
òà Á³ëîðóñü
***
– Ñòàðîäóáñüêèé,
×åðí³ã³âñüêèé, ͳæèíñüêèé òà Ïåðåÿñëàâñüêèé
2584
. Ïîëòàâñüêèé ïîëê
ùå íå ïîâåðíóâñÿ ç Äîíó
2585
. Íå âèêîíóâàòè âêàç³âîê Ìîñêâè, ÷èíèòè
ñóïðîòèâ, õèòðóâàòè, êîëè íàáóëà ðîçãîëîñó ñïðàâà ç äîíîñîì Êî÷óáåÿ,
à â³éñüêî øâåä³â áóëî äàëåêî, ãåòüìàí íå ì³ã. À òîìó â³éñüêîâ³ ï³äðîçä³ëè
Ãåòüìàíùèíè îäèí çà îäíèì ñòàâàëè ï³ä ìîñêîâñüê³ ïðàïîðè é
âèêîíóâàëè íàéá³ëüø ÷îðíîâó ðîáîòó ó ïëàíàõ öàðñüêîãî êîìàíäó-
âàííÿ. Çà ïîòàéíèìè æ çàäóìàìè, ÿêèìè Ìàçåïà ïîä³ëèâñÿ ç³ ñâî¿ì
ãåíåðàëüíèì ïèñàðåì Ï. Îðëèêîì, â³í âèð³øèâ â³ä³éòè â³ä öàðÿ ò³ëü-
êè â òîìó ðàç³, «êîãäà öàðñêîå âåëè÷åñòâî íå äîâîëåí áóäåò, íå òîêìî
Óêðàèíû, íî è ãîñóäàðñòâà ñâîåãî, îò ïîòåíöèè Øâåäñêîé îáîðî-
íèòü»
2586
.
Òàêà ñèòóàö³ÿ òåæ ³ùå íå íàñòàëà. Íàâïàêè, ï³ä ˳ñíîþ øâåäñüêà
àðì³ÿ çàçíàëà ïîðàçêè. Áåçóìîâíî, âñå öå ïîñèëþâàëî âàãàííÿ Ìàçåïè.
Îäíàê îá’ºêòèâíî îáñòàâèíè ñêëàäàëèñÿ òàê, ùî, ïîïðè çãàäàí³
íåñïðèÿòëèâ³ äëÿ ïîâñòàííÿ ìîìåíòè, ïàðò³ÿ çìîâè ïðîòè Ïåòðà âæå
çàïðàöþâàëà íà ïîâíó ñèëó é íå ìîãëà â³äñòóïèòè â³ä íàì³÷åíîãî.
Ãåíåðàëüíà ñòàðøèíà ùå ó Áîðçí³ ðàäèëà ãåòüìàíó, «äàáû íåìåäëåííî
äî êîðîëÿ Øâåäñêîãî ïîñûëàòü ñ ïðîøåíèåì î ïðîòåêöèþ»
2587
.
 óìîâàõ 䳿 ðîçãàëóæåíî¿ ñ³òêè öàðñüêèõ àãåíò³â-äîíîùèê³â ïîäàëüøå
ïåðåáóâàííÿ â íåâèçíà÷åíîñò³ ç ÷³òêî âèÿâëåíèì àíòèïåòð³âñüêèì
íàïðÿìêîì äóìîê ìîãëî ïðèçâåñòè äî òÿæêèõ íàñë³äê³â. Êåð³âíà
âåðõ³âêà Ãåòüìàíùèíè ó æîâòí³ 1708 ð. æèëà íàñò³ëüêè íàñòîðîæåíî-
íàïðóæåíèì æèòòÿì, ùî áóäü-ÿêèé ñëîâåñíèé íàòÿê, íàêàç ³ç öàðñüêî¿
ðåçèäåíö³¿ ñïðèéìàëà ÿê ï³äñòóï, õèòð³ñòü, âèêðèòòÿ ¿õíüîãî çàäóìó.
Íàâ³òü ðîçøèðèòè êîëî ñï³âðîçìîâíèê³â äëÿ íèõ áóëî ïðîáëåìàòè÷íî
òà é ñìåðòåëüíî íåáåçïå÷íî. Íå ìîãëè ïðèõèëüíèêè Ìàçåïè é â³äêðèòî
îãîëîñèòè ìîá³ë³çàö³þ çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó. Ðîñ³éñüê³ ãàðí³çîíè ³
â³éñüêà íà òåðåí³ Ãåòüìàíùèíè øâèäêî á ñïëóòàëè âñ³ ïîâñòàíñüê³
êàðòè. Òîæ, çàÿâèâøè ïðî âèñòóï ïðîòè Ïåòðà, ïîëêîâíèêè é ãåíåðàëüí³
ñòàðøèíè áàæàëè êîíêðåòíîãî ä³ëà. Âîíè âîë³ëè ñòîÿòè ñóïðîòè ìîñ-
êîâñüêîãî òàáîðó, à íå áóòè â íüîìó, î÷³êóþ÷è íåñïîä³âàíèõ ðåïðåñ³é.
¯õ òèñê, áåçïåðå÷íî, ñòàâ âèð³øàëüíèì ó âèçíà÷åíí³ Ìàçåïè.
25 æîâòíÿ 1708 ð. ãåòüìàí ïåðåïðàâèâñÿ ÷åðåç Äåñíó, çà 4–
5 ê³ëîìåòð³â â³ä Êîðîïà, á³ëÿ ñåëà Îáîëîííÿ. Ðàçîì ç íèì áóëè éîãî
* Ó Ïîëüùó áóëî íàïðàâëåíî 5 òèñÿ÷ êîçàê³â.
** Ó Ëèòâó ï³øëî 4500 ãîðîäîâèõ êîçàê³â ð³çíèõ ïîëê³â òà 1600 êîìïàí³éö³â.
*** Ó Á³ëîðóñü áóëî â³ä³ñëàíî 3 òèñÿ÷³ êîçàê³â.
297
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
îäíîäóìö³ ³ íàáëèæåí³: ãåíåðàëüíèé îáîçíèé ²âàí Ëîìèêîâñüêèé,
ãåíåðàëüíèé ñóääÿ Âàñèëü ×óéêåâè÷, ãåíåðàëüíèé ïèñàð Ïèëèï Îðëèê,
ãåíåðàëüí³ îñàâóëè Ìèõàéëî Ãàìàë³ÿ òà Äìèòðî Ìàêñèìîâè÷, ãåíå-
ðàëüíèé áóí÷óæíèé Ôåä³ð Ìèðîâè÷, ãåíåðàëüíèé õîðóíæèé ²âàí
Ñóëèìà, ìèðãîðîäñüêèé ïîëêîâíèê Äàíèëî Àïîñòîë, ïðèëóöüêèé –
Äìèòðî Ãîðëåíêî, ëóáåíñüêèé – Äìèòðî Çåëåíñüêèé, êîìïàí³éñüê³
ïîëêîâíèêè – Ãíàò Ãàëàãàí, Àíäð³ÿø Ìàëàìà, Þð³é Êîæóõîâñüêèé,
ñåðäþöüêèé – ßê³â Ïîêîòèëî, ïèñàð³ ßê³â Ãðå÷àíèé, Ìèõàéëî
Ëîìèêîâñüêèé, ²âàí Ìàêñèìîâè÷, íåá³æ Àíäð³é Âîéíàðîâñüêèé, ñâîÿê
Êîñòÿíòèí Ìî곺âñüêèé, êàíöåëÿðèñò Àíòîíîâè÷ òà ³íø³ çíàòí³
òîâàðèø³
2588
.
Ç ñîáîþ íà äðóãèé áåðåã Äåñíè ². Ìàçåïà âçÿâ ëèøå 1200 ñòàðøèí,
êîìïàí³éö³â ³ êîçàê³â. Ïðî öå ñâ³ä÷èâ ñï³éìàíèé ï³çí³øå çàïîðîçüêèé
îòàìàí Òèìîô³é Ïîëóãåð, ÿêîãî Ìàçåïà â³äðÿäèâ ç ëèñòîì äî ². Ñêî-
ðîïàäñüêîãî. Íà äîïèò³ â³í çàçíà÷èâ, ùî ç ãåòüìàíîì ïåðåïðàâèëàñü
÷àñòèíà ïîëê³â Êîæóõîâñüêîãî, Àíäð³ÿøà, Ãàëàãàíà ÷èñåëüí³ñòþ íå
á³ëüøå òèñÿ÷³ òà ïîíàä äâ³ñò³ ÷îëîâ³ê ç Ïðèëóöüêîãî, Ëóáåíñüêîãî òà
Ìèðãîðîäñüêîãî ïîëê³â
2589
. Íå ðîçá³ãàºòüñÿ ç öèì ïîêàçàííÿì ³
ñâ³ä÷åííÿ íà äîïèò³ ñîòíèêà ïðèëóöüêîãî ïîëêó Êîðí³ÿ Ñàâèíà, ÿêèé
âèçíà÷èâ ñèëè Ìàçåïè «ñ 3 ïîëêè, êóìïàíùèêè è èõ ïðèëóöêîãî ïîë-
êó ñîòíèêîâ 9 ÷åëîâåê, à ó êàæäîãî ñîòíèêà ïî 9 ÷åëîâåê êàçàêîâ, è
äðóãèõ ïîëêîâ ñîòíèêè è êàçàêè áûëè æå, à ñêîëüêî ÷åëîâåê, íå âå-
äàåò»
2590
. Ó «òûñÿ÷è ñ ïîëòîðû» îö³íþº ìàçåïèíñüê³ ï³äðîçä³ëè, ùî
ï³øëè íà ç’ºäíàííÿ ç³ øâåäàìè, «Æóðíàë èëè Ïîëäåííàÿ çàïèñêà»
2591
,
ÿêà âåëàñü ó 1708 ð. Ì. Êîñòîìàðîâ, Â. Øóòîé, çíàþ÷è ö³ äîêóìåíòè,
âñå æ òåíäåíö³éíî çá³ëüøóþòü ê³ëüê³ñòü ïåðåïðàâëåíîãî â³éñüêà «â³ä
÷îòèðüîõ äî ï’ÿòè òèñÿ÷»
2592
, ùîá ïîò³ì çðîáèòè âèñíîâîê: ìîâëÿâ,
÷åðåç òðè äí³, ïåðåä çóñòð³÷÷þ ç Êàðëîì Õ²², «çàëèøèëîñü ó íüîãî, çà
îäíèìè çâ³ñòêàìè, ï³âòîðè òèñÿ÷³ ÷îëîâ³ê, çà ³íøèìè – äåê³ëüêà ñîò,–
áàãàòî äî òèñÿ÷³. Âñ³ ³íø³ íàêèâàëè ï’ÿòàìè, çðîçóì³âøè, â ÷îìó ñïðàâà
³ ùî ç íèìè çàìèøëÿþòü òâîðèòè, íå ñïèòàâøè ó íèõ ïîïåðåäíüî ïðî
áàæàííÿ»
2593
.
Ðîñ³éñüêà ³ñòîð³îãðàô³ÿ âçàãàë³ âæå ç ìîìåíòó ïåðåïðàâè Ìàçåïè
÷åðåç Äåñíó êîíñòàòóº éîãî ïîðàçêó. ² äëÿ àðãóìåíòàö³¿ âèêîðèñòîâóº
ïðèáëèçí³ ïëóòàí³ îáðàõóíêè – ñâ³ä÷åííÿ ï³çí³øèõ ñâ³äê³â, â îñíîâíîìó
ç³ øâåäñüêîãî áîêó. Íàñïðàâä³ æ, ÿê ïîêàçóþòü ³ ò³, é ³íø³ ñâ³ä÷åííÿ,
². Ìàçåïà ìàâ 5–6 òèñÿ÷ øàáåëü, àëå (!) ï³ä Êîðîïîì. Ïðî öå, î÷åâèäíî,
³íôîðìóâàëàñÿ øâåäñüêà ñòîðîíà. Ïåðåïðàâëÿòè ¿õ ç ê³íüìè îäíèì
ïàðîìîì íà äðóãèé á³ê ð³÷êè íå áóëî í³ÿêî¿ ðàö³¿. Àäæå ùå ç Áîðçíè
íàçóñòð³÷ Êàðëó Õ²² íàïðàâëåíî ïîñëàíöÿ â³ä Ãåòüìàíùèíè
². Áèñòðèöüêîãî ç ïîâ³äîìëåííÿì ïðî òå, ùî øâåäñüêå â³éñüêî î÷³-
êóºòüñÿ á³ëÿ Ìàêîøèíîãî ç áàãàòüìà ïàðîìàìè
2594
, òîáòî íà áàòó-
ðèíñüêîìó áîö³.
Ïåðåïðàâà 1200 ñòàðøèí, êîìïàí³éö³â ³ êîçàê³â, î÷åâèäíî, é òàê
çàéíÿëà óâåñü äåíü 25 æîâòíÿ. Íåïåðåïðàâëåíå â³éñüêî íå áóëî çàëèøåíå
íàïðèçâîëÿùå – âîíî, çàáåçïå÷èâøè îõîðîíó ãåòüìàíó ³ ñòàðøèíàì,
çà íàêàçîì êîìàíäóâàííÿ ïîâåðíóëîñÿ â Áàòóðèí. Òåïåð îõîðîíó
298
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
². Ìàçåï³ ì³ã çàáåçïå÷èòè ³ Êàðë Õ²². Ùå 25 æîâòíÿ, êîëè äî Áàòóðèíà
ïðè¿æäæàâ Î. Ìåíøèêîâ, ó ôîðòåö³ íå áóëî Ïðèëóöüêîãî, Ìèðãîðîä-
ñüêîãî ³ Ëóáåíñüêîãî ïîëê³â. À âæå ï³ä ÷àñ îáëîãè ãåòüìàíñüêî¿ ñòîëèö³ –
31 æîâòíÿ – 2 ëèñòîïàäà – ìàºìî â³äîìîñò³ ïðî ¿õíº ïåðåáóâàííÿ ó
ñêëàä³ çàëîãè.
Íà äðóãîìó áåðåç³ Äåñíè, ÿê îïîâ³äຠ«²ñòîð³ÿ Ðóñ³â», ãåòüìàí
ïîñòàâèâ ïåðåä ñîáîþ ïåðåïðàâëåíå â³éñüêî ³ âèãîëîñèâ ïåðåä íèì
ïàëêó ïðîìîâó, â ÿê³é âèêëàâ îñíîâí³ ïðè÷èíè, ÷îìó âîíè ñüîãîäí³
ïîâèíí³ ä³ÿòè ñàìå òàê, à íå ³íàêøå. Ïåðåêàç ¿¿ íåâ³äîìèì àâòîðîì
çàãàëîì äîñèòü âëó÷íî ïåðåäຠïàòð³îòè÷íèé äóõ çàäóì³â ²âàíà Ìàçåïè,
éîãî ùèðèõ íàì³ð³â:
«Ìè ñòî¿ìî òåïåð, áðàò³º, ì³æ äâîìà ïðîâàëëÿìè, ãîòîâèìè íàñ
ïîæåðòè, êîëè íå âèáåðåìî øëÿõó äëÿ ñåáå íàä³éíîãî, ùîá ¿õ îáìèíóòè.
Âîþþ÷³ ì³æ ñîáîþ ìîíàðõè, ùî íàáëèçèëè òåàòð â³éíè äî ãðàíèöü
íàøèõ, äî òîãî ðîçëþ÷åí³ îäèí íà îäíîãî, ùî ï³äâëàäí³ ¿ì íàðîäè
òåðïëÿòü óæå ³ ùå ïåðåòåðïëÿòü áåçîäíþ ëèõà íåçì³ðíó, à ìè ì³æ
íèìè º òî÷êà, àáî ö³ëü âñüîãî íåùàñòÿ. (…) Æåðåá äåðæàâ òèõ âèçíà÷èëà
íàïåðåä äîëÿ ð³øèòèñÿ â íàø³é îò÷èçí³ ³ íà î÷àõ íàøèõ, ³ íàì, áà÷èâøè
çàãðîçó òóþ, ùî ç³áðàëàñÿ íàä ãîëîâàìè íàøèìè, ÿê íå ïîìèñëèòè é
íå ïîäóìàòè ïðî ñåáå ñàìèõ? Ìîº ì³ðêóâàííÿ, ÷óæå óñ³ì ïðèñòðàñòÿì
³ øê³äëèâèì äëÿ äóø³ çàì³ðàì, º òàêå: êîëè êîðîëü øâåäñüêèé, çàâøå
íåïåðåìîæíèé, ÿêîãî âñÿ ªâðîïà ïîâàæຠ³ áî¿òüñÿ, ïîäîëຠöàðÿ
ðîñ³éñüêîãî ³ çðóéíóº öàðñòâî éîãî, òî ìè, ç âîë³ ïåðåìîæöÿ, íåìèíó÷å
ïðè÷èñëåí³ áóäåìî äî Ïîëüù³ ³ â³ääàí³ â ðàáñòâî ïîëÿêàì ³ íà âîëþ
éîãî ñòâîð³ííÿ òà óëþáëåíöÿ, êîðîëÿ Ëåùèíñüêîãî; ³ âæå òóò íåìà é
íå áóäå ì³ñöÿ äîãîâîðàì ïðî íàø³ ïðàâà òà ïðèâ³ëå¿ òà é ïîïåðåäí³ íà
òåº äîãîâîðè ³ òðàêòàòè ñàì³ ñîáîþ ñêàñóþòüñÿ, áî ìè, áóäåìî ðàáè
íåêëþ÷èì³, ³ äîëÿ íàøà îñòàííÿ áóäå ã³ðøà çà ïåðøó, ÿêî¿ ïðåäêè
íàø³ â³ä ïîëÿê³â çàçíàëè ç òàêèì ãîðåì, ùî ³ ñàìà çãàäêà ïðî íå¿
íàãàíÿº. À ÿê äîïóñòèòè öàðÿ ðîñ³éñüêîãî âèéòè ïåðåìîæöåì, òî âæå
ëèõà ãîäèíà ïðèéäå äî íàñ îä ñàìîãî öàðÿ òîãî… Áà÷èëè âè ³ íàñë³äêè
äåñïîòèçìó òîãî, ÿêèì â³í âèíèùèâ ÷èñëåíí³ ðîäèíè íàéá³ëüø
âàðâàðñüêèìè êàðàìè çà ïðîâèíè, ñòÿãíåí³ íàêëåïîì òà âèìóøåí³
òèðàíñüêèìè òîðòóðàìè, ùî ¿õ í³ÿêèé íàðîä ñòåðï³òè é ïåðåòåðï³òè
íå ãîäåí»
2595
.
Ãåòüìàí äàë³ ïðî³íôîðìóâàâ ïðî äîìîâëåí³ñòü
*
, ÿêó âæå í³áè óêëàâ
ðàí³øå ç Êàðëîì Õ²²:
«…âèïðîñèâ ó íüîãî íåéòðàë³òåò, ñåáòî íå ïîâèíí³ ìè âîþâàòè ç³
øâåäàìè, àí³ ç ïîëÿêàìè, àí³ ç âåëèêîðîñ³ÿíàìè, à ïîâèíí³, ç³áðàâøèñÿ
ç â³éñüêîâèìè ñèëàìè íàøèìè, ñòîÿòè â íàëåæíèõ ì³ñöÿõ ³ áîðîíèòè
âëàñíó îò÷èçíó ñâîþ, â³äáèâàþ÷è òîãî, õòî íàïàäå íà íå¿ â³éíîþ, ïðî
ùî çàðàç ìè ïîâèíí³ îãîëîñèòè ãîñóäàðåâ³»
2596
.
Öÿ íåñïîä³âàíà âàæëèâà äåòàëü ó íàì³ðàõ ãåòüìàíà ï³äòâåðäæóºòüñÿ
äðóãèì äîñòîâ³ðíèì äîêóìåíòîì. ijçíàâøèñü ïðî ñïàëåííÿ Áàòóðèíà,
ÿê ïèøå ó ñïîãàäàõ Ï. Îðëèê, Ìàçåïà ñêàçàâ, ùî ïëàíóâàâ ïðèâåñòè
* Âîíà óêëàäåíà ï³çí³øå, íà çóñòð³÷³ Ìàçåïè ³ Êàðëà Õ²² ó óðêàõ, ùî ïîáëèçó
Íîâîãîðîäà-ѳâåðñüêîãî.
299
÷àñòèíà IV
•
ÏÎÇÈÖ²ß ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ  1707–1709 ðð.
øâåäñüêå â³éñüêî ó ñâîþ ðåçèäåíö³þ ³ òàì «ïèñàòü äî öàðñêîãî âåëè-
÷åñòâà áëàãîäàðñòâåííûé çà ïðîòåêöèþ åãî ëèñò è â íåì âûïèñàòü âñå
íàøè îáèäû ïðåæäíèå è òåïåðåøíèå, ïðàâ âîëíîñòåé îòÿòèå, êðàéíåå
ðàçîðåíèå è ïðåäóãîòîâàííóþ âñåìó íàðîäó ïàãóáó, à íà êàíåö
ïðèëîæèòü, ÷òî ìû êàê ñâîáîäíûå ïîä âûñîêîäåðæàâíîþ öàðñêîãî
âåëè÷åñòâà ðóêó äëÿ ïðàâîñëàâíîãî Âîñòî÷íîãî åäèíîâåðèÿ ïðèêëî-
íèëèñÿ, òàê, áóäó÷è ñâîáîäíûì íàðîäîì, ñâîáîäíå òåïåðü îòõîäèì, è
çà ïðîòåêöèþ öàðñêîìó âåëè÷åñòâó áëàãîäàðñòâóÿ, íå õî÷åìü ðóêè íàøåé
íà êðîâîïðîëèòèå Õðèñòèàíñêîå ïðîñòèðàòü, íî ïîä ïðîòåêöèþ êîðîëÿ
Øâåäñêîãî ñîâåðøàííîãî íàøåãî ñâîáîæäåíèÿ áóäåì îæèäàòü, êîòîðîå
îí… íàäååìñÿ íå âîéíîþ, íî ïîêîåì, ÷åðåç òðàêòàò ïîëó÷èòü, áóäòî
õîòåë êîðîëÿ Øâåäñêîãî âñÿêèìè ñïîñîáàìè äî òîãîæü ñ öàðñêèìè
âåëè÷åñòâîì ïîêîþ ïðåêëîíÿòü»
2597
.
Òàêèì ÷èíîì ãåòüìàí çàäóìàâ áåçêðîâíå çäîáóòòÿ íåçàëåæíîñò³
Óêðà¿íè. ³í ðîçóì³â, ùî öåé øëÿõ íàéá³ëüø âèãðàøíèé, áåçâòðàòíèé
³ ïîçèòèâíî ñïðèéìåòüñÿ ëþäí³ñòþ. Ãîëîâíèé çì³ñò ö³º¿ ïðîìîâè çà
ïåðåêàçàìè ñâ³äê³â ó ñâîºìó ùîäåííèêó ïåðåïîâ³â ó÷àñíèê ïîõîäó
Ä. Êðìàí:
«Öàð, ìîâëÿâ, óñ³ ¿õí³ âîëüíîñò³ ïîðóøèâ: íàñëàâ äî êîçàöüêèõ
ôîðòåöü ìîñêîâñüêå â³éñüêî, êîæíîãî ðîêó âèìàãຠá³ëüøó ê³ëüê³ñòü
êîíåé, â³äìîâëÿºòüñÿ äàâàòè êîçàêàì îá³öÿíó ïëàòó… Íàâïàêè – â³ä
øâåäñüêîãî êîðîëÿ, ùî ïåðåáóâຠâåëüìè äàëåêî, ¿õí³ì âîëüíîñòÿì
í³÷îãî íå çàãðîæóº. Ìîæíà íàâ³òü äóìàòè ïðî ¿õíº ïîøèðåííÿ. Êîðîëü
Êàðëî ðåòåëüíî äîòðèìóº ñâîº êîðîë³âñüêå ñëîâî, ¿õ íå õîò³òèìå
çàëèøèòè, îñê³ëüêè ïðèéìóòü éîãî çâåðõí³ñòü. ³í äîòåïåð ïîñò³éíî
ïåðåìàãàº, à â³í – Ìàçåïà – º âæå íà ïîðîç³ ñìåðò³, àëå õî÷å âñ³ ñâî¿
ñèëè ³ âñþ ñâîþ êðîâ ïîæåðòâóâàòè íà ñïàñ³ííÿ ñâ Êîçà곿. ϳñëÿ
öüîãî âñ³ ç âåëèêîþ â³äïîâ³äàëüí³ñòþ ïðèºäíàëèñü äî âîë³ ñâîãî âîºâîäè
³, ñêëàâøè ïðèñÿãó ìîâ÷àííÿ, â³ä³éøëè»
2598
.
Õî÷ â³äñòàíü â³ä Îáîëîííÿ Êîðîïñüêîãî ðàéîíó äî óðîê Íîâãîðîä-
ѳâåðñüêîãî ðàéîíó, äå ðîçì³ñòèëàñÿ øâåäñüêà øòàá-êâàðòèðà, ñòàíîâèòü
ïðèáëèçíî 50 ê³ëîìåòð³â ³ ¿¿ ìîæíà áóëî ïîäîëàòè ê³ííèì õîäîì çà
1–1,5 äí³, âñå æ ëèøå 29 æîâòíÿ, òîáòî ÷åðåç ÷îòèðè äí³ ï³ñëÿ
ïåðåïðàâè, â³äáóëàñÿ ïåðøà çóñòð³÷ ²âàíà Ìàçåïè ç Êàðëîì Õ²².
Ïðè÷èíè öüîãî çâîë³êàííÿ, íåïîñï³õó çíîâó æ òàêè ñïðîñòîâóþòü
çâèíóâà÷åííÿ ². Ìàçåïè â ïîïåðåäí³é äîãîâ³ðí³é ïîñòàòåéí³é
äîìîâëåíîñò³ ç Êàðëîì Õ²². Îòðèìàâøè â³ä ãåòüìàíà ³ ñòàðøèí íå
ï³äïèñàíå ïîñëàííÿ ïðî î÷³êóâàííÿ øâåäñüêîãî â³éñüêà á³ëÿ Ìàêîøèíà,
êîðîëü íå ïîñï³øàâ íà ç’ºäíàííÿ ç óêðà¿íñüêèì â³éñüêîì. Éîãî
êîìàíäóâàííÿ íå ìîãëà íå íàñòîðîæèòè íåñïîä³âàíà ïîÿâà á³ëÿ
âêàçàíîãî ì³ñöÿ êîðïóñó Î. Ìåíøèêîâà. Îòæå, Ìàçåïà ï³äñòóïíî
çàìàíþâàâ øâåä³â ó ïàñòêó? Ïîêàçàííÿ ðîçâ³äêè, áåçïåðå÷íî, âïëèâàëî
íà âèíèêíåííÿ ïîä³áíèõ ï³äîçð.
Ðóõ íåçíà÷íî¿ ÷àñòèíè ãåòüìàíñüêîãî â³éñüêà ó íàïðÿìêó äî
Îðë³âêè, òîáòî â á³ê â³ä óðîê, òåæ çàñâ³ä÷óº, ùî Ìàçåïà íå çíàâ
äîñòåìåííî, äå ðîçòàøîâàíà øòàá-êâàðòèðà Êàðëà Õ²².
300
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Äâà êîìàíäèðè øâåäñüêèõ äðàãóíñüêèõ ïîëê³â óºëüì ³ óëëåí-
ñò³ºðíà, íà ïåðåãîâîðè ç ÿêèìè ãåòüìàí ïîñëàâ ãåíåðàëüíîãî îáîçíîãî
². Ëîìèêîâñüêîãî òà ãåíåðàëüíîãî ïèñàðÿ Ï. Îðëèêà, áóëè çäèâîâàí³
ïîÿâîþ ó ¿õíüîìó ðîçòàøóâàíí³ ãåòüìàíö³â ³ ñïåðøó çàï³äîçðèëè â
öüîìó ÿêèéñü âîðîæèé ï³äñòóï
2599
.
Íàñòîðîæèëà ïîëêîâíèê³â ³ íåéòðàëüíà ïîçèö³ÿ, çàéíÿòà ìàçå-
ïèíöÿìè, êîëè 26 æîâòíÿ íà øâåäñüê³ ïîëêè íàïàâ ðîñ³éñüêèé ï³äðîçä³ë
³ êîçàêè íå âçÿëè ó÷àñò³ ó â³äáèòò³ àòàêè
2600
. Öå çíîâó æ òàêè ï³ä-
òâåðäæóº ïîïåðåäí³ íàì³ðè Ìàçåïè ³ éîãî ï³äëåãëèõ: îá³éòèñÿ áåç
áðàòîâáèâ÷î¿ êðîâ³. Óñå öå, çðîçóì³ëà ð³÷, íå ïðèñêîðèëî çóñòð³÷³-
ïîðîçóì³ííÿ ì³æ äâîìà êåðìàíè÷àìè. Øâåäñüêà ñòîðîíà ÿâíî
âè÷³êóâàëà ³ íàìàãàëàñÿ ïåðåêîíàòèñü ó ùèðîñò³ íàì³ð³â Ìàçåïè.
Øàìáåëÿí Êàðëà Õ²² Àäëºðôåëüä ó ñâîºìó ùîäåííèêó çàëèøèâ
çàïèñ óðî÷èñòîãî ïðèéîìó êîðîëåì Ìàçåïè. ³í ïîâ³äîìèâ, ùî ãåòüìàíà
ñóïðîâîäæóâàëè ñòàðøèíè ³ «á³ëÿ òèñÿ÷³ êîçàê³â»
2601
. Ïåðåä íèì íåñëè
çíàêè éîãî ã³äíîñò³: áóí÷óê ³ ãåòüìàíñüêó áóëàâó. Ìàçåïà âèãîëîñèâ
ëàòèíñüêîþ ìîâîþ «êîðîòêó, àëå âèðàçíó» ïðîìîâó. Ó í³é â³í ïðîñèâ
«ïðèéíÿòè êîçàê³â ï³ä ñâ³é çàõèñò ³ äÿêóâàâ Áîãó çà òå, ùî êîðîëü
âèð³øèâ çâ³ëüíèòè Óêðà¿íó â³ä Ìîñêîâñüêîãî ³ãà»
2602
.
Äåòàë³çóþòü îñíîâí³ ìîìåíòè ïðîìîâè ³íø³ ñâ³äêè. Òàê, õîðóíæèé
Ïåòðå ó ñâîºìó ùîäåííèêó çàïèñàâ: «Â³í ïðîñèâ ëàñêè ó éîãî Êîðî-
ë³âñüêî¿ Âåëè÷íîñò³, ùîá ñåé ñõîò³â ïîæàëóâàòè ìåøêàíö³â Óêðà¿íè ³
íå âèëèâàòè ñâîãî ãí³âó íàä íåþ, àí³ íàä íèì ñàìèì çà òå, ùî àæ äî
öüîãî ÷àñó áóâ íàøèì âîðîãîì»
2603
. ²íøèé ó÷àñíèê ïîõîäó Âåéãå
çàçíà÷àâ: «Ïðîñèâ äóæå ïîê³ðíî, ùîá êîðîëü íå âèëèâàâ ñâîãî ñïðà-
âåäëèâîãî ãí³âó, äî ÿêîãî äîâåëî òèðàíñüêå ïîâåäåííÿ ðîñ³ÿí, íà ñåé
êðàé ³ éîãî ìåøêàíö³â, ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíè äîñ³ ³øëè çà âîðîæèìè
õîðóãâàìè íå ïî âëàñí³é â³ëüí³é âîë³, à ò³ëüêè ïðèñèëóâàí³ äî òîãî
ìîñêîâñüêèì ÿðìîì»
2604
.
Ç öèõ äîêóìåíòàëüíèõ ïîâ³äîìëåíü ä³çíàºìîñÿ, ùî Ìàçåïà, ÿêèé
«âèñëîâëþâàâñü ç òàêèì ðîçóìîì ³ ìèñòåöòâîì», äóæå ñïîäîáàâñÿ Êàðëó
Õ²². ³í ïðîãîâîðèâ ïðî âàæëèâ³ ñïðàâè ç ãåòüìàíîì ç ðàíêó äî îá³äó.
Ïîò³ì äëÿ íüîãî, ñòàðøèí ³ íàâ³òü êîçàê³â áóëè íàêðèò³ ñòîëè ç³
øâåäñüêèìè ïðèãîùàííÿìè. Òàê çàïî÷àòêóâàâñÿ ñîþç ì³æ Êàðëîì Õ²²
³ óêðà¿íöÿìè.
Òîä³ æ ì³æ Óêðà¿íîþ ³ Øâåö³ºþ áóâ óêëàäåíèé ñîþçíèöüêèé
äîãîâ³ð. Îðèã³íàëè éîãî íå çáåðåãëèñÿ. Äî íàñ ä³éøëè ëèøå êîﳿ
äîãîâ³ðíèõ ñòàòåé 1710–1711 ðð.
2605
, à òàêîæ ðóêîïèñ Ï. Îðëèêà
«Âèâ³ä ïðàâ Óêðà¿íè», çíàéäåíèé ³ñòîðèêîì ²ëüêîì Áîðøàêîì ³ îïóáë³-
êîâàíèé ó 1925 ð. â Ëüâîâ³. Ó íüîìó º óãîäà ì³æ Óêðà¿íîþ ³ Êàðëîì Õ²².
Çà íåþ «²âàí Ìàçåïà, çàêîííèé êíÿçü Óêðà¿íè, æîäíèì ñïîñîáîì íå
ìîæå áóòè íàðóøåíèé ó âîëîä³íí³ öèì êíÿç³âñòâîì; äî éîãî ñìåðòè,
ÿêà – òðåáà ñïîä³âàòèñÿ – íå íàñòóïèòü ùå äîâãî, Ñòàíè Óêðà¿íè
çàõîâàþòü âñ³ âîëüíîñò³ çã³äíî ç ñâî¿ìè ïðàâàìè òà ñòàðîäàâí³ìè
çàêîíàìè», «í³÷îãî íå çì³íèòüñÿ â òîìó, ùî äîñ³ çàçíà÷åíî ùîäî ãåðáà
é òèòóëó êíÿçÿ Óêðà¿íè»
2606
òîùî. Çà âñ³ìà îçíàêàìè, öå º ä³éñíèé
äîêóìåíò, ÿêèé áóâ âèðîáëåíèé 29–30 æîâòíÿ 1708 ð. â óðêàõ