Павленко С. Іван Мазепа як будівничий української культури

Подождите немного. Документ загружается.

Ðîçä³ë V²²

•

ÄÓÕÎÂÍ² ÏÎÁÐÀÒÈÌÈ

Ó áiîãðàôi¿ Ô. Óãëèöüêîãî º ðÿä ìîìåíòiâ, ÿêi äîçâîëÿþòü ïðèïó-

ñòèòè çíàéîìñòâî éîãî òà I. Ìàçåïè ÿê ñïóäå¿â ùå ó 1650-òi ðð. Ïå-

ðåä íàáóòòÿì öåðêîâíîãî ÷èíó âií íàâ÷àâñÿ ó Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêié

êîëåãi¿ çà ðåêòîðñòâà Ë. Áàðàíîâè÷à

470

. Áðàò iãóìåíà ªâñòàôié Ïîëî-

íèöüêèé ñëóæèâ ó âiéñüêó ãåòüìàíà I. Âèãîâñüêîãî

471

(Ñòåïàí Ìàçåïà

ç ñèíîì Iâàíîì Ìàçåïîþ, ÿê âiäîìî, ÷àñòî âèêîíóâàëè äèïëîìàòè÷íi

çàâäàííÿ îñòàííüîãî.– Àâò.) Çãîäîì, 30 áåðåçíÿ 1663 ð., ßí Êàçèìèð

íàäàâ éîìó øëÿõåòñüêå çâàííÿ òà ãåðá. ª ïîâiäîìëåííÿ, ùî i Ôåîäîñié

òåæ ïiñëÿ íàâ÷àííÿ ñïî÷àòêó ïiøîâ ðàçîì ç áðàòîì ïiä êîçàöüêi ïðà-

ïîðè â óêðà¿íñüêå âiéñüêî

472

. Ïîðàçêà ². Âèãîâñüêîãî ó 1659 ð. çìó-

ñèëà áàãàòüîõ éîãî ïðèái÷íèêiâ ïî-íîâîìó âèçíà÷èòèñü, ïðèñòîñîâó-

âàòèñü äî çìiíåíèõ ðåàëié. Ìîæëèâî, ñàìå òîäi é ïðèéíÿâ ÷åðíå÷èé

ïîñòðèã Ô. Óãëèöüêèé. Êàíäèäàò I. Âèãîâñüêîãî ìèòðîïîëèò Äiîíèñié

Áàëàáàí (îáðàíèé 6 ãðóäíÿ 1657 ð.– Àâò.) âèñâÿòèâ éîãî â àðõiäèÿêîíè

ïðè Ñîôiéñüêîìó ñîáîði. Äåÿêèé ÷àñ ìîëîäèé öåðêîâíîñëóæèòåëü áóâ

íàìiñíèêîì ìèòðîïîëè÷îãî äîìó. Àëå ïåðåñëiäóâàííÿ Ä. Áàëàáàíà,

ÿêîãî Ìîñêâà íå âèçíàâàëà ìèòðîïîëèòîì, çìóñèëà éîãî ïiäëåãëîãî

çíàéòè ïðèõèñòîê ó Áàòóðèíñüêîìó Êðóïèöüêîìó ìîíàñòèði. Ó 1662 ð.

Ô. Óãëèöüêîãî ïðèçíà÷åíî iãóìåíîì Êîðñóíñüêîãî Îíóôði¿âñüêîãî

ìîíàñòèðÿ

473

Ñòàâëåíèê Ìîñêâè, ìiñöåáëþñòèòåëü Êè¿âñüêî¿ ìèòðîïîëi¿ ºïèñ-

êîï Ìåôîäié â îäíîìó ç äîíîñiâ öàðÿì õàðàêòåðèçóâàâ éîãî ÿê ñèì-

ïàòèêà Ïîëüùi, Ï. Äîðîøåíêà òà É. Òóêàëüñüêîãî

474

. Îñòàííüîãî

âñóïåðå÷ öàðñüêié âîëi ó 1663 ð. îáðàëè ìèòðîïîëèòîì ó Êîðñóíñüêî-

ìó ìîíàñòèði

475

, äå iãóìåíóâàâ Ô. Óãëèöüêèé. Ìåôîäié çàçíà÷àâ, ùî

Ôåîäîñié «áûë â èçìåíå è åãî, åïèñêîïà, ïîíîñèë»

476

. Àëå ïiñëÿ àðåø-

òó ó 1664 ð. ïîëüñüêèì óðÿäîì É. Òóêàëüñüêîãî, âíàñë³äîê ïåðå-

ñëiäóâàííÿ ïðàâîñëàâíèõ àðõiºðå¿ Ïðàâîáåðåææÿ øóêàëè çàõèñòó íà

Ëiâîáåðåææi, ó ìîñêîâñüêî¿ âëàäè. Ïðàâîáåðåæíå äóõîâåíñòâî éøëî

íà êîìïðîìiñíå çàìèðåííÿ ç îäiîçíîþ ôiãóðîþ ìiñöåáëþñòèòåëÿ Êè¿â-

ñüêî¿ ìèòðîïîëi¿. Âiäáóëàñÿ çóñòði÷ Ìåôîäiÿ ç iãóìåíîì Ôåîäîñiºì i

ºïèñêîï «âèíû åãî îòäàë»

477

I. Áðþõîâåöüêèé, áóäó÷è ó 1665 ð. â Ìîñêâi, ñêàðæèâñÿ íà

ìiñöåáëþñòèòåëÿ çà òå, ùî òîé ïðèçíà÷èâ iãóìåíîì Âèäóáåöüêîãî

ìîíàñòèðÿ âiäîìîãî öàðñüêîãî âîðîãà

478

. Âæå ç öèõ ðàííiõ áiî-

ãðàôi÷íèõ âiäîìîñòåé ïðî Ô. Óãëèöüêîãî äîâiäóºìîñÿ ïðî íåïðîñòi

îáñòàâèíè, â ÿêèõ ôîðìóâàâñÿ õàðàêòåð ïðàâîñëàâíîãî äiÿ÷à. Ïðî

éîãî ïîòåíöiàë ÿê âèïóñêíèêà êîëåãi¿, îäíîãî ç ó÷àñíèêiâ äåðæàâíè-

öüêèõ çìàãàíü çà âîëþ Óêðà¿íè, çíàâ I. Ìàçåïà, à òîìó, ñòàâøè ãåòü-

ìàíîì, â³í íå âèïàäêîâî, ñïîäiâàþ÷èñü íà ñïiâïðàöþ, âñiëÿêî ñïðè-

ÿâ ïðàâîáåðåæöþ. Ïiñëÿ âiäâiäèí ×åðíiãîâà ². Ìàçåïà 10 ëþòîãî

1689 ð. âèäàâ óíiâåðñàë, çãiäíî ç ÿêèì ªëåöüêîìó ìîíàñòèðþ áóëî

íàäàíî äîäàòêîâî ñåëî Ìîùåíêó

479

Íà ïðîõàííÿ iãóìåíà ãåòüìàí äàðóâàâ äóõîâíié îáèòåëi ïðàâî îñà-

äèòè Ëåìåøiâêó «ëþäìè òîãîáî÷íûìè çàãðàíè÷íûìè»

480

. Âèñîêi

²ÂÀÍ ÌÀÇÅÏÀ ßÊ ÁÓÄ²ÂÍÈ×ÈÉ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎ¯ ÊÓËÜÒÓÐÈ

iíòåëåêòóàëüíi ÿêîñòi àðõiìàíäðèòà âèÿâèëèñü ó ïiäãîòîâöi çà äîðó-

÷åííÿì Ë. Áàðàíîâè÷à âiäïîâiäi-ðîç’ÿñíåííÿ ïàòðiàðõó Éîàêèìó ïðî

ïåðåòâîðåííÿ Ñâÿòèõ Äàðiâ

481

I. Ìàçåïà ó 1689 ð. âçÿâ Óãëèöüêîãî ç ñîáîþ ó ïî¿çäêó äî Ìîñê-

âè

482

. Àðõiìàíäðèò ªëåöüêîãî ìîíàñòèðÿ ñòàâ ñâiäêîì íåïðèéíÿòòÿ

âåðõiâêîþ ìîñêîâñüêî¿ öåðêâè ïîãëÿäiâ, ðåëiãiéíèõ òëóìà÷åíü äiÿ÷iâ

óêðà¿íñüêî¿ öåðêâè.

1691 ð. õâîðèé Ë. Áàðàíîâè÷ ïîãîäèâ ç I. Ìàçåïîþ êàíäèäàòóðó

ñâîãî íàñòóïíèêà. Ó æîâòíi òîãî æ ðîêó ãåòüìàí çâåðíóâñÿ äî ïàòðiàðõà

Àäðiàíà ñïðèÿòè ó çàòâåðäæåííi Ô. Óãëèöüêîãî ïîìi÷íèêîì

÷åðíiãiâñüêîãî àðõiºïèñêîïà â óïðàâëiííi ×åðíiãiâñüêîþ ºïàðõiºþ

483

Öå ïðîõàííÿ áóëî çàäîâîëåíå â ëèñòîïàäi 1691 ð.

484

. ×åðåç äåêiëüêà

ìiñÿöiâ I. Ìàçåïà çíîâó ïèñàâ äî ïàòðiàðõà. Íà éîãî äóìêó, ÷åðåç

õâîðîáó Ë. Áàðàíîâè÷à òðåáà «â òó åïàðõèþ îñâÿòèòè àðõèåïûñêîïà

è ïîäàòè ïàñòûðÿ, ñåãî äîáðîäåÿòåëüíàãî, âàøåìó àðõèïàñòûðñòâó

ñâåäîìàãî, à íàìè èçáðàííàãî (âèä³ëåííÿ íàøå.– Àâò.), ìóæà, ïðå-

÷åñòíåéøàãî àðõèìàíäðèòà Åëåöêàãî ×åðíèãîâñêîãî Ôåîäîñèÿ Óãëèö-

êàãî»

485

, «â áîæåñòâåííûõ êíèãàõ èñêóñíà»

486

Ïîäiáíèìè çâåðíåííÿìè ãåòüìàí òóðáóâàâ i öàðiâ. Ó Ìîñêâi 11 âå-

ðåñíÿ 1692 ð.

487

Ô. Óãëèöüêîãî áóëî âèñâÿ÷åíî â ºïèñêîïè, à ÷åðåç

äâà äíi, 13 âåðåñíÿ,– â àðõiºïèñêîïè ×åðíiãîâà òà Íîâãîðîäêà (Íîâ-

ãîðîäà-Ñiâåðñüêîãî.– Àâò.). 9 ãðóäíÿ â³í âiäâiäàâ Áàòóðèí i ïîäÿêóâàâ

ñâîºìó ïîêðîâèòåëþ

488

Ïiñëÿ ñìåðòi Ë. Áàðàíîâè÷à I. Ìàçåïà ïðîõàâ öàðiâ òà ïàòðiàðõà

ïîñïðèÿòè, àáè ïîìi÷íèê ÷åðíiãiâñüêîãî àðõiºïèñêîïà î÷îëèâ ºïàðõiþ,

áî âií «ñâîèìè äîáðîòàìè ìîæåò óêðàñèòü öåðêîâü è áëàãîóñìîòðå-

íèåì óñòðîèòü äåë ïðàâëåíèå»

489

. Çãîäîì Ìîñêâà ñòâåðäèëà êàíäèäà-

òóðó âèñóâàíöÿ ãåòüìàíà

490

Íîâèé àðõiºïèñêîï åíåðãiéíî âçÿâñÿ çà ñïðàâè â ºïàðõi¿. Ó ñïiâ-

ïðàöi ç ². Ìàçåïîþ âií ïîæâàâèâ öåðêîâíå áóäiâíèöòâî. Àðõiºïèñêîï

Ôåîäîñié îñâÿòèâ ãåòüìàíñüêó íîâîáóäîâó ó Äîìíèöüêîìó ìîíàñòèði

491

Òîäi æ I. Ìàçåïà âèäiëèâ 10 òèñÿ÷ çîëîòèõ íà âiäáóäîâó êàôåäðàëüíî-

ãî ìîíàñòèðÿ ó ×åðíiãîâi i 10 òèñÿ÷ çîëîòèõ – íà çàâåðøåííÿ äîáóäî-

âè Òðî¿öüêîãî ñîáîðó

492

, â ÿêîìó ó 1695 ð. àðõiºïèñêîï ç íàãîäè

âiäêðèòòÿ ñïðàâèâ óðî÷èñòó âiäïðàâó. ×åíöi Iëëiíñüêîãî ìîíàñòèðÿ áóëè

ïðè öüîìó ïåðåñåëåíi â íîâîçáóäîâàíi êåëi¿. Îáèòåëü îòðèìàëà íàçâó

Òðî¿öüêî-Iëëiíñüêèé ìîíàñòèð. Àðõiºïèñêîï äàâ ëèñò-áëàãîñëîâiííÿ

äðóæèíi ïîìåðëîãî ñòàðîäóáñüêîãî ïîëêîâíèêà Ñåìåíà Ñàìîéëîâè÷à

Ìàði¿ Ñóëèìîâié íà áóäiâíèöòâî æiíî÷îãî ìîíàñòèðÿ

493

Äîáðîçè÷ëèâà äóõîâíà àòìîñôåðà â ºïàðõ³¿ ïðèâàáëþâàëà áàãà-

òüîõ ïðàâîñëàâíèõ ç Ïðàâîáåðåææÿ òà ñïiâ÷óâàþ÷èõ ¿ì. Òàê, 14 ñi÷íÿ

1694 ð. äî Ô. Óãëèöüêîãî çâåðíóâñÿ ³ç Ñìîëåíñüêîãî âîºâîäñòâà õîðó-

íæèé Äîìiíiê Ïîëóáèíñüêèé, ÿêèé âèðiøèâ ïîðâàòè ç ðèìñüêîþ âiðîþ

i «ïðèâåðíóòèñÿ äî áàòüêiâñüêî¿ ðåëiãi¿»

494

. Àðõiºïèñêîï íàäiñëàâ éîãî

ïðîõàííÿ ãåòüìàíó. Íåçàáàðîì øëÿõòè÷ ïðèéíÿâ ïðàâîñëàâ’ÿ ó

Ðîçä³ë V²²

•

ÄÓÕÎÂÍ² ÏÎÁÐÀÒÈÌÈ

×åðíiãîâi, îäðóæèâñÿ ç äî÷êîþ çíàòíîãî òîâàðèøà Êàðïà Ìîêðiºâè÷à

i îòðèìàâ ïîñàäó ãîðîäîâîãî îòàìàíà ó Ñòàðîäóái

495

Äîáðîäiÿííÿ Ôåîäîñiÿ Óãëèöüêîãî íå çàâåðøèëèñÿ ç éîãî ñìåð-

òþ 5 ëþòîãî 1696 ð. Ïîõîâàíèé ó Áîðèñîãëiáñüêîìó ñîáîði, â³í íå ðàç

ó íàñòóïíi ñòîëiòòÿ ïðèâåðòàâ óâàãó ãðîìàäñüêîñòi. Ó ÕIÕ ñò. íàâiòü

áóëà çàâåäåíà êíèãà ïðî çöiëåííÿ âiðóþ÷èõ, ÿêi çâåðòàëèñÿ ïî äîïî-

ìîãó äî Ô. Óãëèöüêîãî.

9 âåðåñíÿ 1896 ð. ïðàâîñëàâíà öåðêâà ïðîãîëîñèëà éîãî ñâÿòèì.

ÌÀÊÑÈÌÎÂÈ× IÎÀÍÍ (1651–1715). I. Ìàçåïà áóâ áåçïîñå-

ðåäíüî ïðè÷åòíèé äî ïîÿâè ùå îäíîãî ñâÿòîãî. Ïiñëÿ ñìåðòi

Ô. Óãëèöüêîãî âèçíà÷èëèñÿ òðè ïðåòåíäåíòè íà ïîñàäó êåðiâíèêà

×åðíiãiâñüêî¿ ºïàðõi¿: iãóìåí Òðî¿öüêî-Iëëiíñüêîãî ìîíàñòèðÿ Ëàâðåíòié

Êðùîíîâè÷, àðõiìàíäðèò íîâãîðîä-ñiâåðñüêèé Ìèõàéëî Ëåæàéñüêèé

òà íàñòîÿòåëü ªëåöüêîãî ìîíàñòèðÿ Iâàí Ìàêñèìîâè÷. Ó ëèñòîïàäi

1696 ð. iãóìåí Ë. Êðùîíîâè÷ «ïîêiðíî»

496

ïðîñèâ I. Ìàçåïó ïîñïðè-

ÿòè éîìó ó çäîáóòòi âèùî¿ äóõîâíî¿ ïîñàäè: «Íå çâîëü âiäêèíóòè,

âàøà âåëüìîæíiñòü, îä ñâîº¿ ïàòðîíñüêî¿ òà äîáðîäiéíî¿ ëàñêè é ìåíå,

íàéíèæ÷îãî ïiäíiæêà ñâîãî, ÿêèé áåçïåðåðâíî äáàº ïðî ïàíñüêó âàøî¿

âåëüìîæíîñòi ëàñêó»

497

. Òà óïîâíîâàæåíi ïðåäñòàâíèêè ãåòüìàíà 24 ëè-

ñòîïàäà 1696 ð. îáðàëè çâåðõíèêîì ºïàðõi¿ àðõiìàíäðèòà Iîàííà

Ìàêñèìîâè÷à (Âàñèëüêiâñüêîãî)

498

. Ñèìïàòi¿ ãåòüìàíà äî îñòàííüîãî

íå âèïàäêîâi. Ïî-ïåðøå, òðè ïðåäñòàâíèêè ðîäèíè ìàéáóòíüîãî ñâÿ-

òîãî çàéìàëè âïëèâîâå ñòàíîâèùå íà Ãåòüìàíùèíi. Â óíiâåðñàëi â³ä

1688 ð. áàòüêà I. Ìàêñèìîâè÷à, Ìàêñèìà Âàñèëüêiâñüêîãî, I. Ìàçåïà

íàçèâàâ «âûãîäíûì íàì ÷îëîâiêîì i â äiëi âîéñêîâîì îêîëî âûáðàíüÿ

èíäóêòû ïðàöóþ÷èì»

499

. Éîãî ñèí ²âàí Ìàêñèìîâè÷ ñëóæèâ ó Ãåòü-

ìàíùèíi îõîòíèöüêèì ïîëêîâíèêîì. Áðàò îñòàííüîãî Äìèòðî ó Áà-

òóðèíi ôàêòè÷íî âèêîíóâàâ ðîëü ñêàðáíèêà.

Ïî-äðóãå, Iîàíí Ìàêñèìîâè÷ íà òîé ÷àñ óæå çàÿâèâ ïðî ñåáå ÿê

çäiáíèé öåðêîâíèé äiÿ÷. Âií íàðîäèâñÿ â Íiæèíi

500

. Òàëàíîâèòîãî

âèïóñêíèêà Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ êîëåãi¿ êåðiâíèöòâî íàâ÷àëüíîãî çà-

êëàäó çàïðîñèëî âèêëàäàòè ñïóäåÿì ëàòèíñüêó ìîâó

501

. Çãîäîì âií

ïðèéíÿâ ÷åðíå÷èé ïîñòðèã ó Êèºâî-Ïå÷åðñüêîìó ìîíàñòèð³ é êiëüêà

ðîêiâ çàéìàâ ó íüîìó ïîñàäó åêîíîìà, îäíî÷àñíî áóäó÷è ïðîïîâiäíèêîì

êîëåãi¿.

Ó 1678 ð. ÷åíöi äóõîâíî¿ îáèòåëi îáðàëè éîãî ïîñëîì ó Ìîñêâó äî

öàðÿ Ôåäîðà Îëåêñiéîâè÷à ç ïðîõàííÿì, àáè îñòàíí³é ó ðàçi òàòàðñüêî¿

àãðåñi¿, ÿêî¿ î÷iêóâàëè, â³äðÿäèâ äî Êèºâà ñâîº â³éñüêî é íàäàâ ïðèõèñ-

òîê ìîíàõàì

502

. Ç 1681 ïî 1695 ðð. I. Ìàêñèìîâè÷ áóâ íàì³ñíèêîì

Áðÿíñüêîãî Ñâåíñüêîãî ìîíàñòèðÿ, ÿêèé öàð ïåðåäàâ ó ïiäïîðÿäêóâàííÿ

Êèºâî-Ïå÷åðñüêîìó ìîíàñòèðþ «äëÿ òèõàãî è áåçìîëüíàãî ïðèñòàíè-

ùà â íóæíîå âîèíñêèõ áðàíåé âðåìÿ»

503

. Ó 1695 ð. Ô. Óãëèöüêèé çà

óçãîäæåííÿì ç Áàòóðèíîì çàïðîñèâ éîãî î÷îëèòè ªëåöüêó îáèòåëü.

Ïî-òðåòº, àðõiºðåé iìïîíóâàâ ãåòüìàíó âèðàçíîþ ïðîóêðà¿íñü-

êîþ ïîçèöiºþ. Ìåøêàíöi Áðÿíñüêà, ìiñöåâi ïîìiùèêè ñêàðæèëèñü íà

²ÂÀÍ ÌÀÇÅÏÀ ßÊ ÁÓÄ²ÂÍÈ×ÈÉ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎ¯ ÊÓËÜÒÓÐÈ

íüîãî çà òå, ùî âií âèãíàâ ç îáèòåëi «ñâÿùåííèêîâ ìîñêîâñêèõ è

äèÿêîíîâ è êðûëîøàí»

504

, à íà ¿õíº ìiñöå íàáðàâ óêðà¿íöiâ. Ó ìîíà-

ñòèði íàìiñíèê íàñàäæóâàâ êè¿âñüêi íîðìè ñïiâiñíóâàííÿ ÷åíöiâ,

âiäïðàâè ðåëiãiéíèõ îáðÿäiâ. Êð³ì òîãî, I. Ìàêñèìîâè÷ ïèñàâ âiðøi,

ïðîïîâiäi, ùî òåæ áàãàòî ÷îãî âàæèëî äëÿ I. Ìàçåïè. Òîìó ãåòüìàí i

çâåðíóâñÿ 1 ñi÷íÿ 1697 ð. «îò âñåãî òàìîñóùàãî æèòåëüñòâà»

505

ó Ìîñêâó

ç ïðîõàííÿì çàòâåðäèòè ñâié âèáið. Ïàòðiàðõ Àäðiàí âèñâÿòèâ

I. Ìàêñèìîâè÷à â àðõiºïèñêîïè.

Ó ×åðíiãîâi çàâäÿêè ïëiäíié ñïiâïðàöi ç I. Ìàçåïîþ òàëàíòè

àðõiºðåÿ íàáóëè ùå á³ëüøîãî ðîçêâ³òó, íàñàìïåðåä öå âèÿâèëîñÿ

ó êíèãîâèäàííi, ñòâîðåííi â ºïàðõi¿ äóõîâíî-îñâiòíüîãî öåíòðó.

Íà ãðîøi, âèä³ëåí³ ãåòüìàíîì, i çà éîãî áëàãîñëîâåííÿì ó 1700 ð.

I. Ìàêñèìîâè÷ çàñíóâàâ ×åðíiãiâñüêèé êîëåãióì. Áóâ çáóäîâàíèé

íàâ÷àëüíèé êîðïóñ ç êëàñàìè, äçâiíèöåþ, òðàïåçíîþ, ñëóæáàìè,

ïàïiðíåþ äëÿ äðóêàðíi

506

I. Ìàçåïi ÿê ôóíäàòîðîâ³ ïåðøîãî âèùîãî ðiâíÿ îñâiòíüî-ïðî-

ñâiòíèöüêîãî öåíòðó íà Ëiâîáåðåææi (ïðî éîãî ó÷àñòü çàñâiä÷óâàëà

çàêëàäíà äîøêà, âìóðîâàíà ó ñòiíó íàâ÷àëüíî¿ óñòàíîâè) ó 1705 ð. áóâ

ïiäíåñåíèé çáiðíèê «Çåðöàëî îò ïèñàíèÿ áîæåñòâåííîãî»

507

. Ãåòüìà-

íó-êòèòîðó ç ïðèâîäó âiäêðèòòÿ êîëåãióìó ïðèñâÿ÷åíî òàêîæ ï’ÿòü

êíèã, äâà ïàíåã³ðèêè

508

I. Ìàêñèìîâè÷, íàòõíåííèé çàïî÷àòêóâàííÿì «÷åðíiãiâñüêèõ Àôií»,

ïëiäíî çàéìàâñÿ âiðøîïèñàííÿì. Éîãî äðóêîâàíi ïîåòè÷íi òâîðè-êíèãè

(«Àëôàâèò, ðèôìàìè ñëîæåííûé» – 1705 ð., «Áîãîðîäèöå äiâî» –

1707 ð., «Îò÷å íàø», «Îñüì åâàíãåëüñêèõ áëàæåíñòâ»

509

– 1709 ð.),

à òàêîæ ôiëîñîôñüêà ïðàöÿ «Ôåàòðîí»

510

(1708 ð.) ïðèçíà÷àëèñÿ

ïåðåäóñiì äëÿ ñïóäå¿â êîëåãióìó i ìàëè îçíàéîìèòè ¿õ ç ïîâ÷àëüíè-

ìè ëåãåíäàìè, ïåðåêàçàìè, äóìêàìè, iäåÿìè. Ó íèõ âií çàêëèêàâ

ìîëîäü ðåòåëüíî âèâ÷àòè íàäáàííÿ ïðåäêiâ, áàòüêiâ

511

, à âèêëàäà÷iâ

êîëåãióìó – âèõîâóâàòè ó ñïóäå¿â âèñîêi ïî÷óòòÿ, ãóìàííiñòü, ëþáîâ

äî áëèæíüîãî

512

Àâòîðèòåòíîãî íà Ãåòüìàíùèíi àðõiºïèñêîïà, íåçâàæàþ÷è íà òå,

ùî âií ñòàðàâñÿ ïiñëÿ ïîðàçêè I. Ìàçåïè çàñâiä÷èòè ó âiðøàõ ñâîþ

ðàäiñòü â³ä ïåðåìîãè Ïåòðà I, ó 1712 ð., êîëè àêòèâ³çóâàëèñü ðåïðåñi¿

ïðîòè ðîäèí ìàçåïèíöiâ, áóëî âèñâÿ÷åíî òîáîëüñüêèì i âñüîãî Ñèáiðó

ìèòðîïîëèòîì.

Ñòàðîãî àðõiºðåÿ, áðàòè ÿêîãî òà íåá³æ âçÿëè ó÷àñòü ó ïîâñòàííi

I. Ìàçåïè, ôàêòè÷íî â òàêèé ñïîñiá óñóíóëè ç Óêðà¿íè. Âií îïèíèâñÿ

â Òîáîëüñüêó, äå ïåðåáóâàëè íà çàñëàííi øâåäè, ÷èìàëî ðîäèí ìàçå-

ïèíöiâ. I. Ìàêñèìîâè÷ i íà íîâîìó ìiñöi ïîäiáíî «÷åðíiãiâñüêèì

Àôiíàì» çàéíÿâñÿ âïîðÿäêóâàííÿì, ôîðìóâàííÿì Òîáîëüñüêî¿ ñëî-

â’ÿíî-ëàòèíñüêî¿ øêîëè

513

, ÿêà äàëà ìîæëèâiñòü çäîáóòè íåïîãàíó îñâiòó

äiòÿì ðåïðåñîâàíèõ ñòàðøèí. Çà éîãî iíiöiàòèâîþ áóëà âiäêðèòà ïðà-

âîñëàâíà äóõîâíà ìiñiÿ â Ïåê³íi. Íå ïîëèøàâ âií i ëiòåðàòóðíèõ ñïðàâ.

1714 ð. ó éîãî ïåðåêëàäi âèéøëà òåîëîãi÷íà ïðàöÿ «Iëiîòðîïiîí».

Ðîçä³ë V²²

•

ÄÓÕÎÂÍ² ÏÎÁÐÀÒÈÌÈ

Ïåðåáóâàííÿ äàëåêî â³ä áàòüê³âùèíè íåãàòèâíî ïîçíà÷èëîñÿ íà

ñàìîïî÷óòò³ ìèòðîïîëèòà. 10 ëèïíÿ 1715 ð. â³í ïîìåð. Ðîñ³éñüêà ïðà-

âîñëàâíà öåðêâà ó 1916 ð. âèçíàëà éîãî ñâÿòèì.

ÊÐÎÊÎÂÑÜÊÈÉ ÉÎÀÑÀÔ (? – 1718). Ñ. Âåëè÷êî, çàíîòî-

âóþ÷è â «Ëiòîïèñó» ïîäi¿ 1695 ðîêó, çàçíà÷àâ: «Ãåòüìàí æå, çà çãîäîþ

çi çãàäàíèì ïðåîñâÿùåííèì îòöåì ìèòðîïîëèòîì (Â. ßñèíñüêèì.–

Àâò.), çáóäóâàâøè â Ïåðåÿñëàâi âåëèêèì êîøòîì i ñòàðàííÿì ÷óäîâó

êàôåäðàëüíó ìóðîâàíó öåðêâó Âîçíåñiííÿ Ãîñïîäíüîãî, äáàâ ðåòåëüíî

ÿê ó ïðåñâiòëèõ ìîíàðõiâ, òàê i ó ñâÿòiéøîãî ïàòðiàðõà ïðî áëàãîñëî-

âåííÿ, ùîá ïðè òié Âîçíåñåíñüêié öåðêâi â Ïåðåÿñëàâi áóëî ïîñòàâëå-

íî ºïèñêîïà, îñêiëüêè ºïèñêîïñüêà êàôåäðà áóëà òàì ç äàâíiõ âiêiâ»

514

Òîãî æ ðîêó, 9 áåðåçíÿ, I. Ìàçåïà çâåðíóâñÿ äî ïàòðiàðõà Àäðiàíà ç

ïðîõàííÿì âèñâÿòèòè â ºïèñêîïè Ïåðåÿñëàâñüêî¿ ºïèñêîïi¿ iãóìåíà

Ìèêîëà¿âñüêîãî ìîíàñòèðÿ i âîäíî÷àñ ðåêòîðà Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿

êîëåãi¿ Éîàñàôà Êðîêîâñüêîãî

515

. Âií ïîâèíåí áóâ ñòàòè ãîëîâíèì

ïîìi÷íèêîì êè¿âñüêîãî ìèòðîïîëèòà ç îãëÿäó íà éîãî «ñòàðå÷ó

íåìi÷»

516

. Öàði, ïàòðiàðõ äàëè íà öå çãîäó

517

. Àäðiàí ïîâiäîìèâ

Â. ßñèíñüêîãî, ùîá íîâîîáðàíèé àðõiºðåé «íà îíîâëåíîìó ïðåñòîëi»

«áóâ ñïiâñëóæèòåëü ïðåñòîëó Êè¿âñüêî¿ ìèòðîïîëi¿ íà âèçíà÷åíèõ

óìîâàõ òà íà ìiñöi, ùîá çðó÷íiøå éîìó áóëî ïðèñëóæóâàòè ìèòðî-

ïîëi¿»

518

. Ç öèõ ïåðåãîâîðiâ, ïðîõàíü âèäíî, ùî I. Ìàçåïà çàçäàëåãiäü

òóðáóâàâñÿ ïåðåäóñiì ïðî íàñòóïíèêà ìèòðîïîëèòà. Âií âîëiâ áà÷èòè

íà âèùié öåðêîâíié ïîñàäi â Êèºâi ëþäèíó âèñîêîîñâi÷åíó, ôiëîñîôà,

ïðîôåñîðà. Ðåêòîð É. Êðîêîâñüêèé 11 ñi÷íÿ 1694 ð. äîáèâñÿ â Ìîñêâi

öàðñüêî¿ ãðàìîòè, àáè éîãî Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêà êîëåãiÿ áóëà âèçíàíà

âèùèì íàâ÷àëüíèì çàêëàäîì ÿê äëÿ Óêðà¿íè, òàê i äëÿ Ìîñêîâi¿, ùîá

ó íié íàâ÷àëè «ôèëîñîôñêîé è áîãîñëîâñêîé íàóêå äåòåé âåëèêîðîñ-

ñèéñêèõ è ìàëîðîññèéñêèõ âñÿêèõ ÷èíîâ æèòåëåé»

519

. Ïiñëÿ ñìåðòi

Ìåëåòiÿ Âóÿõåâè÷à É. Êðîêîâñüêèé ç 1697 äî 1708 ðð. î÷îëþâàâ Êèºâî-

Ïå÷åðñüêó ëàâðó

520

. Éîãî íàéáiëüøå çàõîïëåííÿ ó òîé ïåð³îä – äðó-

êàðñòâî. Àðõiºðåé ïèñàâ ïåðåäìîâè äî êíèæîê

521

, äáàâ ïðî ¿õíº îøàòíå

îôîðìëåííÿ. Çà ÷àñ³â éîãî ïðàâëiííÿ ëàâðîþ çáóäîâàíî íîâå

ïðèìiùåííÿ äëÿ äðóêàðíi, âií ïðèäáàâ âåëèêèé äðóêàðñüêèé âåðñòàò

i âèäàâ áëèçüêî 40 êíèæîê

522

. Íàéöiííiø³ ç íèõ – «Ïàòåðèê Ïå÷åð-

ñüêèé» (1702 ð.), «ªâàíãåëiº» (1707 ð.), «×åòü¿-Ì³íå¿» Ä. Òóïòàëà

(1705 ð.). Ñèìïàòi¿ I. Ìàçåïè äî É. Êðîêîâñüêîãî ÿê öåðêîâíîãî äiÿ÷à

âèëèëèñü ó ùåäðèõ ïîæåðòâóâàííÿõ íà ëàâðó. Çàâäÿêè ôiíàíñîâié

ïiäòðèìöi ãåòüìàíà ó 1698–1701 ðð. îíîâëåíî ïðàäàâíþ Òðî¿öüêó

523

öåðêâó, çáóäîâàíî öåðêâè Âñiõ Ñâÿòèõ

524

, Ôåîäîñi¿âñüêó

525

, Çäâèæåí-

ñüêó

526

, çâåäåí³ âèñîêi êàì’ÿíi ìîíàñòèðñüêi ìóðè ç âåæàìè

(Îíóôði¿âñüêîþ, Iâàíà Êóøíèêà, Ìàëÿðíîþ, Ïiâäåííîþ

527

). Ïiñëÿ

ñìåðòi Â. ßñèíñüêîãî íà ïðîòåêöiþ I. Ìàçåïè ó Ìîñêâi 15 ñåðïíÿ

1708 ð. É. Êðîêîâñüêîãî áóëî âèñâÿ÷åíî â ìèòðîïîëèòè

528

. Âií ïîâåð-

òàâñÿ â Ãåòüìàíùèíó ó äíi, êîëè óêðà¿íñüêèé ãåíåðàëiòåò âèçíà÷àâñÿ

ùîäî ìàéáóòíüîãî ïîâñòàííÿ. Ç’ÿâèâøèñü ó æîâòíi 1708 ð. ó Áîðçíi

²ÂÀÍ ÌÀÇÅÏÀ ßÊ ÁÓÄ²ÂÍÈ×ÈÉ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎ¯ ÊÓËÜÒÓÐÈ

äî «âìèðàþ÷îãî» ãåòüìàíà, ÿêèé ó òàêèé ñïîñiá âiäòÿãóâàâ ðóõ çà-

ëèøêiâ ñâîãî âiéñüêà íà ç’ºäíàííÿ ç ðîñiéñüêèì, É. Êðîêîâñüêèé áóâ

ïîñâÿ÷åíèé ó ïëàíè ñòàðøèí. I. Ìàçåïà ïîïðîñèâ ìèòðîïîëèòà íàïè-

ñàòè íåâäîâçi ïiñëÿ âiä’¿çäó éîìó ëèñòà – íiáè ç ïiäòâåðäæåííÿì, ùî

«îíîå åëåîñâÿùåíèå áûëî»

529

(òîáòî çäiéñíåíî ðåëiãiéíèé îáðÿä íàä

ïîìèðàþ÷èì.– Àâò.). Öå ïðîõàííÿ iºðàðõ âèêîíàâ. Îòðèìàíèé ëèñò

ãåòüìàí âiäðàçó íàïðàâèâ öàðþ «âî óâåðåíèå î êðàéíåé ñâîåé íåìî-

ùè»

530

i òàêèì ÷èíîì íå âèêîíàâ íàêàç ³òè ç ïîëêàìè íà ç’ºäíàííÿ ç

àðìiºþ Á. Øåðåìåòºâà.

11 ëèñòîïàäà 1708 ð. É. Êðîêîâñüêîãî ó ñóïðîâîäi öàðñüêèõ íà-

ãëÿäà÷iâ ïðèâåçëè äî Ãëóõîâà

531

. Éîãî òà iíøèõ öåðêîâíèêiâ ïðèìóñè-

ëè âçÿòè ó÷àñòü ó íàñïiõ îðãàíiçîâàíié öåðåìîíi¿ àíàôåìóâàííÿ ². Ìàçå-

ïè. Öiêàâî, ùî ìèòðîïîëèò íå ïiäïèñàâ àêò âèáîðó ãåòüìàíà

532

. Íå âií,

à ïðîòîïîï À. Çàðóöüêèé î÷îëèâ àíàôåìóâàííÿ. Ñõîæå, É. Êðîêîâ-

ñüêèé ÷èíèâ ïàñèâíèé îïið öàðñüêié àêöi¿ i áóâ çàäiÿíèé ó «òåàòðàëü-

íié âèñòàâi» ç ïðèìóñó.

Ó 1718 ð. ó Ðîñi¿ âèêðèëè ïðîòèïåòðîâñüêó çìîâó, ÿêó î÷îëþâàâ

öàðåâè÷ Îëåêñié

533

. Áàãàòüîõ öàðåäâîðöiâ ñòðàòèëè. Çà ïiäîçðîþ ó

ïiäãîòîâöi çàêîëîòó áóâ çààðåøòîâàíèé ³ É. Êðîêîâñüêèé, áî â³í íå

ò³ëüêè ëèñòóâàâñÿ ç öàðåâè÷åì, à é ñêëèêàâ îïîçèö³éíèé äî öåðêîâ-

íèõ ðåôîðì Ïåòðà ² Ñîáîð óêðà¿íñüêèõ ³ºðàðõ³â

534

. Ìèòðîïîëèòà íà-

ìàãàëèñÿ äîñòàâèòè â Ïåòåðáóðã

535

. ßêèéñü ÷àñ àðåøòàíòà óòðèìóâà-

ëè â Àðõàíãåëüñüêîìó ìîíàñòèð³, äå â³í ³ ïîìåð

536

. Ìèòðîïîëèòà ïî-

õîâàëè ó Òâåðñüêîìó Ïðåîáðàæåíñüêîìó ñîáîð³.

ÎÄÎÐÑÜÊÈÉ ÃÅÄÅÎÍ. Ó Áàòóðèíñüêîìó Êðóïèöüêîìó ìîíàñ-

òèði, ðîçòàøîâàíîìó ïîáëèçó ãåòüìàíñüêî¿ ñòîëèöi, ãåòüìàí ãîâiâ, ïî-

ñòiéíî áðàâ ó÷àñòü ó õðåñíîìó õîäi 9 òðàâíÿ

537

. Ó äóõîâíó îáèòåëü

ïðèçíà÷àëèñü íàñòîÿòåëi çà óçãîäæåííÿì ç íèì. Ó êâ³òí³ 1704 ð.

àðõiìàíäðèòîì ìîíàñòèðÿ ñòàâ Ã. Îäîðñüêèé. Ðîäîì â³í áóâ ç Á³ëî-

ðóñ³, íàðîäèâñÿ ó Â³òåáñüêîìó âîºâîäñòâ³

538

. Éîãî áàòüêî, ñòîëüíèê ³

ãîðîäíè÷èé, Äàíèëî Äîâìîíò Îäîðñüêèé, íà ïî÷àòêó 1688 ð. ïåðå-

¿õàâ äî Êèºâà ï³ä ïðîòåêòîðàò ãåòüìàíà ². Ìàçåïè

539

. Äî öüîãî ÷àñó

Ã. Îäîðñüêèé, éìîâ³ðíî, çàê³í÷èâ Ëüâ³âñüêó ºçó¿òñüêó êîëåã³þ é íà-

â÷àííÿ â Îëîìîóö³ (Ìîðàâ³ÿ)

540

Ïðèéíÿâøè ÷åðíå÷èé ïîñòðèã, â³í áàãàòî ë³ò áóâ àðõ³ìàíäðèòîì

Îíóôð³¿âñüêîãî Ìèõàéë³âñüêîãî ìîíàñòèðÿ Ìñòèñëàâñüêî¿ ºïàðõ³¿ (Á³-

ëîðóñü). Ï³ñëÿ 1686 ð. Á³ëîðóñüêà ïðàâîñëàâíà ºïàðõ³ÿ áóëà áåç ºïèñ-

êîïà, à òîìó, íà íåîäíîðàçîâ³ âèìîãè Ìîñêâè äî Âàðøàâè äàòè äîçâ³ë

ïðàâîñëàâíèì â³ëüíèìè ãîëîñàìè îáðàòè öåðêîâíîãî ³ºðàðõà, ïîëüñü-

êèé êîðîëü âèð³øèâ öå ïèòàííÿ íà ñâîþ êîðèñòü. 20 âåðåñíÿ 1689 ð.

ßí ²²² Ñîáºñüêèé âèäàâ óí³àòó Ã. Îäîðñüêîìó ïðèâ³ëåé íà Á³ëîðóñüêó

ïðàâîñëàâíó êàôåäðó

541

. Éîãî ìàëè âèñâÿòèòè ñî÷àâñüêèé ìèòðîïî-

ëèò Äîñèôåé òà ºïèñêîïè – ëüâ³âñüêèé Éîñèï Øóìëÿíñüêèé òà ïå-

ðåìèøëÿíñüêèé ²íîêåíò³é Â³ííèöüêèé. Ïðîòè öüîãî ð³øó÷å âèñòóïè-

ëà á³ëîðóñüêà øëÿõòà. Âîíà ïîñòàâèëà Ã. Îäîðñüêîìó óìîâó: «Åñëè òû

Ðîçä³ë V²²

•

ÄÓÕÎÂÍ² ÏÎÁÐÀÒÈÌÈ

õî÷åøü áûòü íàøèì ïðàâîñëàâíûì åïèñêîïîì, òî íå ïîñâÿùàéñÿ â

Ïîëüøå îò òåõ, êîãî ìû èìååì â ïîäîçðåíèè îòíîñèòåëüíî èõ ñêëî-

ííîñòè ê óíèè. Òåáå ñëåäóåò ïðèíÿòü åïèñêîïñêîå ïîñâÿùåíèå îò

íàøåãî ïðàâîñëàâíîãî ìèòðîïîëèòà, æèâóùàãî â Êèåâå»

542

. Îçíàéî-

ìèâøèñü ç öèìè àðãóìåíòàìè, ïîëüñüêèé êîðîëü äàâ çãîäó, ùîá éîãî

îáðàíåöü â³äïðàâèâñÿ äî êè¿âñüêîãî ìèòðîïîëèòà

543

Ïðîòå ç’¿çä ïðàâîñëàâíèõ 12 ñ³÷íÿ 1690 ð. íå îáðàâ óí³àòà

Ã. Îäîðñüêîãî â ºïèñêîïè

544

. Òîãî æ ðîêó â³í ïåðå¿õàâ äî Êèºâà, äå,

ïðèéíÿâøè ïðàâîñëàâ’ÿ, ñòàâ ÷åíöåì Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ ëàâðè. 1691 ð.

á³ëîðóñà ïðèçíà÷èëè òóò êàçíîä³ºì (ïðîïîâ³äíèêîì.– Àâò.)

545

. Ï³ä

1693 ð. â³í óæå çãàäóºòüñÿ â äîêóìåíòàõ ÿê ³ºðîìîíàõ ëàâðè

546

Ïðîòÿãîì 1693–1697 ðð. Ã. Îäîðñüêèé ìåøêàâ ó Ìîñêâ³, ñïîä³-

âàþ÷èñü, ùî éîãî çíàííÿ, îñâ³òà íàëåæíî áóäóòü çàòðåáóâàí³ ðîñ³éñü-

êèìè çâåðõíèêàìè, äóõîâíîþ âëàäîþ. Íàä³¿ íà öå íå ñïðàâäèëèñÿ.

Íàâïàêè, äî íüîãî ñòàâèëèñÿ ç ï³äîçðîþ ÿê äî «ñõèçìàòèêà», äîêîðÿ-

ëè éîìó çà íàâ÷àííÿ â ºçó¿òñüêèõ êîëåã³ÿõ. Öå çìóñèëî Ã. Îäîðñüêîãî

íàïèñàòè ÷îëîáèòíó ç ïðîõàííÿì äàòè éîìó ìîæëèâ³ñòü ïîâåðíóòèñÿ

ó Êè¿â, äå â³í íå â³ä÷óâàâ ïîä³áíîãî áåçãëóçäîãî òÿãàðà çâèíóâà÷åíü.

×åðíåöü ïðîñèâ äîçâîëó çóñòð³òèñÿ ³ ç ãåòüìàíîì Ìàçåïîþ

547

. Õóäîæ-

íèêà ³ ïîåòà, âèêëàäà÷à â³äïðàâèëè ç Ìîñêâè äî Áàòóðèíà ç óêàçîì, ó

ÿêîìó íàêàçàíî «íàä íèì (Îäîðñüêèì.–Àâò.) ñìîòðåòü íàêðåïêî, ÷òîáû

îí, æèâó÷è â òîì ìîíàñòûðå, æèë â áëàãî÷åñòèè ïðàâîñëàâíûå õðèñ-

òèÿíñêèå âåðû ïîñòîÿííî, è ñ ïðèåçæèìè á èñ ïîëñêîé ñòîðîíû, êàê

ç äóõîâíûìè, òàê è ç ìèðñêèìè ëþäüìè, íå çíàëñÿ, è íè î ÷åì â

Ïîëñêóþ ñòîðîíó è íè ñ êåì íå ñïèñûâàëñÿ; à â Ïîëüøó è â Ëèòâó è

íèêóäû çà ðóáåæ åâî, Ãåäåîíà, íå îòïóñêàòü; äà è ñàì áû îí, Ãåäåîí, â

Ïîëüøó íå óåõàë, è òîþ íàä íèì ïðèêàçàòü ñìîòðåòü ñî îñòîðîæíîñ-

òüþ»

548

. Ïîä³áíèé «ïàñïîðò» ç íàêàçîì «î ñàìîì áäèòåëüíîì íàäçî-

ðå» çà ÷åðíöåì

549

äëÿ Ìàçåïè âàæèâ áàãàòî: íå áåç ïðîòåêö³¿ îñòàí-

íüîãî âë³òêó 1701 ð. Ã. Îäîðñüêèé çàéíÿâ íàëåæíå éîìó ì³ñöå â öåð-

êîâí³é ³ºðàðõ³¿ Óêðà¿íè – ñòàâ ðåêòîðîì Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêà-

äåì³¿ òà íàñòîÿòåëåì Áðàòñüêîãî Áîãîÿâëåíñüêîãî ìîíàñòèðÿ. Ïðè íüîìó

ñòàíîâèùå ñâÿòî¿ îáèòåë³ òà íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó çíà÷íî çì³öí³ëî. Âå-

ëèêó äîïîìîãó ó âèð³øåíí³ åêîíîì³÷íèõ ïðîáëåì àêàäåì³¿ íàäàâ ². Ìà-

çåïà, ÿêèé óí³âåðñàëàìè 1702 ð.

550

, 1704 ð. ï³äïîðÿäêóâàâ ï³ä óïðàâ-

ë³ííÿ ìîíàñòèðÿ â³ä³áðàí³ ðàí³øå ìàºòíîñò³ òà íàäàâ íîâ³. Ñàìå ïðè

Ã. Îäîðñüêîìó âîñåíè 1703 ð. áóâ çàêëàäåíèé ôóíäàìåíò ãîëîâíîãî

êîðïóñó íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó. Ãåòüìàí, áóâàþ÷è ó Êèºâi, íàâiäóâàâñÿ

ñþäè, àáè ïåðåñâ³ä÷èòèñÿ, ÿê âèòðà÷àþòüñÿ êîøòè, âèäiëåíi íèì íà

áóäiâíèöòâî

551

Ó 1703 ð. çà ðåêòîðñòâà Ã. Îäîðñüêîãî â àêàäåìi¿ íàâ÷àâñÿ íåá³æ

I. Ìàçåïè Àíäðié Âîéíàðîâñüêèé, ÿêèé ïðè ïðè¿çäi ó íàâ÷àëüíèé çà-

êëàä äÿäüêà ç ìèòðîïîëèòîì, çíàòíèìè îñîáàìè âèãîëîñèâ ïðîìîâó

552

Ïiñëÿ ñïàëåííÿ 2 ëèñòîïàäà 1708 ð. Áàòóðèíà ó Áàòóðèíñüêîìó

Êðóïèöüêîìó ìîíàñòèði äðàãóíè Ìåíøèêîâà ïðîâåëè «ñïóñòîøó-

²ÂÀÍ ÌÀÇÅÏÀ ßÊ ÁÓÄ²ÂÍÈ×ÈÉ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎ¯ ÊÓËÜÒÓÐÈ

âàëüíèé îáøóê»

. Ïðè öüîìó äçâiíèöÿ, íàñòîÿòåëüñüêi òà áðàòñüêi êåëi¿,

ãîñòèííèé äâið áóëè âùåíò çðóéíîâàíi

553

Ã. Îäîðñüêèé, ÿê ïîâiäîìëÿº ñèíîäèê îáèòåëi, «íåèçâåñòíî êóäà

äåâàëñÿ, ñ òîãî âðåìåíû â ñåì ìîíàñòûðå àðõèìàíäðèÿ óíè÷òîæå-

íà»

554

. Íåçíàííÿ ìiñöåâèõ ÷åíöiâ ïðî äîëþ àðõiìàíäðèòà áóëî ïîâ’ÿ-

çàíå, î÷åâèäíî, ç òèì, ùî âií ÿêèéñü ÷àñ ïåðåõîâóâàâñÿ, à ó 1712 ð.

áóâ ñõîïëåíèé i âiäïðàâëåíèé íà çàñëàííÿ â Àðõàíãåëüñüêó ãóáåðíiþ

ðàçîì ç³ ñâî¿ì ÷åëÿäíèêîì Iâàíîì Âèäêîâñüêèì òà ëîõâèöüêèì ïðî-

òîïîïîì Iâàíîì Ðîãà÷åâñüêèì

555

. Âîíè ìàëè âiäáóòè íà ïîñåëåííÿ â

Ñîëîâåöüêèé ìîíàñòèð. Àëå ÷åðåç ñóâîðó çèìó áóëè çàòðèìàíi â Àð-

õàíãåëüñüêó. Ìiñöåâå êåðiâíèöòâî âèðiøèëî ¿õ âèêîðèñòàòè ç êîðèñ-

òþ äëÿ ìiùàí. ßê äîâiäóºìîñÿ ç òîãî÷àñíîãî äîêóìåíòà, «ïî ïðèãîâî-

ðó áûâøàãî âèöå-ãóáåðíàòîðà Êóðáàòîâà âåëåíî åìó, Ðîãà÷åâñêîìó,

áûòü â Àðõàíãåëüñêå ïðåôåêòîì âî âíîâü ó÷ðåæäåííûõ øêîëàõ»

556

Çàñíîâíèêîì ¿õ (ó 1713 ð.) i ðåêòîðîì (ç 1715 ð.) ñòàâ Ã. Îäîðñüêèé

557

Â Àðõàíãåëüñüêó â³í íàïèñàâ «Êàòåõ³çèñ», ïîëîæåííÿ ÿêîãî âè-

êëàäàâ «â øêîëàõ àðõàíãåëîãîðîäñêèõ, â îáùóþ ïîëüçó âñåì ïðàâî-

ñëàâíûì õðèñòèàíîì, â èñêîðåíåíèè Áîãó ïðîòèâíàãî ðàñêîëó, íàèïà-

÷å çäå â Ïðèìîðèè ÷ðåç ïëåâîñåÿòåëüíàãî âðàãà óìíîæèâøàãîñÿ»

558

Ïîìåð Ã. Îäîðñüêèé, î÷åâèäíî, íà çàñëàíí³.

ÐÎÑÒÎÂÑÜÊÈÉ ÄÈÌÈÒÐIÉ (ÄÀÍÈËÎ ÒÓÏÒÀËÎ) (1651 –

1709). Âiäîìèé óêðà¿íñüêèé ïðîñâiòèòåëü, ïðàâîñëàâíèé ñâÿòèé íàðî-

äèâñÿ ó ãðóäí³ 1651 ð. ó ì³ñòå÷êó Ìàêàðîâi íà Êè¿âùèíi â ðîäèíi

êîçàöüêîãî ñîòíèêà Ñàâè Ãðèãîðîâè÷à Òóïòàëà

559

. I. Ìàçåïà íå ìiã íå

çíàòè îñòàííüîãî, áî òîé ñëóæèâ ó ïðàâîáåðåæíîãî ãåòüìàíà, áóâ òðè

ðîêè ó ïîëîíi â Ïîëüùi é ó 1673 ð. âiäïóùåíèé êîðîëåì, ÿêèé «äàë ê

Ïåòðó Äîðîøåíêó ëèñòû»

560

. Íàé³ìîâ³ðí³øå, ãåòüìàí îñîáèñòî

çàïiçíàâñÿ ç éîãî ñèíîì, âèïóñêíèêîì Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ êîëåãi¿

Äàíèëîì Òóïòàëîì, ðàíiøå 1687 ð. Òàëàíîâèòèé ïðîïîâiäíèê-³íòåëå-

êòóàë ñïîäîáàâñÿ Iâàíó Ñàìîéëîâè÷ó, ÿêèé i çàïðîñèâ éîãî ó ëþòîìó

1679 ð. äî ñåáå (I. Ìàçåïà ó òîé ÷àñ áóâ ïðè äâîði ãåòüìàíà). Ó Áàòó-

ðèíi, ÿê çàçíà÷àâ Ä. Òóïòàëî, âií áóâ «âåñüìà ìèëîñòèâî ïðèíÿò»

561

Òóò âií ïðîæèâ äî âåðåñíÿ 1681 ð.

562

, â 1682–1683 ðð., à ïîòiì i â

1686 ð. î÷îëþâàâ Áàòóðèíñüêèé Êðóïèöüêèé ìîíàñòèð. I. Ìàçåïà ç

ïîøàíîþ ñòàâèâñÿ äî éîãî «ïîñëóøàíèÿ ïèñàòè æèòèÿ ñâÿòûõ»

563

ñòàâøè ãåòüìàíîì, íàäàâàâ óñiëÿêó ïiäòðèìêó ðåàëiçàöi¿ öiº¿ ìiñiî-

íåðñüêî¿ iäå¿.

Ä. Òóïòàëî ÿê âèñâÿ÷åíèé ó 1669 ð. â äèÿêîíè ìèòðîïîëèòîì

É. Òóêàëüñüêèì

564

(éîãî íå âèçíàâàëà íi Âàðøàâà, íi Ìîñêâà) áóâ

ïðèõèëüíèêîì áîðîòüáè óêðà¿íñüêî¿ öåðêâè çà çáåðåæåííÿ ñâîº¿ àâ-

òîíîìi¿ òà ñàìîáóòíîñòi

565

. Âií âçÿâ ó÷àñòü ó äèñêóñi¿, iíiöiéîâàíié

ïàòðiàðõîì Iîàêèìîì ç ìåòîþ çâèíóâàòèòè óêðà¿íñüêèõ öåðêîâíèêiâ

â óíiàòñòâi, íà áîöi êè¿âñüêèõ iºðàðõiâ. Iãóìåí Áàòóðèíñüêîãî Êðóïè-

öüêîãî ìîíàñòèðÿ Äèìèòðié Òóïòàëî ó 1689 ð. äàâàâ ç öüîãî ïðèâîäó

ðîç’ÿñíåííÿ I. Ìàçåïi

566

Ðîçä³ë V²²

•

ÄÓÕÎÂÍ² ÏÎÁÐÀÒÈÌÈ

Ïàòðiàðõ Éîàêèì ðåâíèâî ñòåæèâ çà iíiöiàòèâîþ êè¿âñüêèõ öåð-

êîâíèõ äiÿ÷iâ ñòâîðèòè íàéïîâíiøå âèäàííÿ æèòòºïèñiâ Áîæèõ óãîä-

íèêiâ. Âèõiä ïåðøî¿ ÷àñòèíè «×åòü¿õ-Ìiíåé» ó ñâiò áåç âiäîìà Ìîñêâè

îáóðèâ ïàòðiàðõà. Éîàêèì çàáîðîíÿâ «äî íàøîãî óêàçó ïîä íàøèì

àðõèïàñòîðñêèì çàïðåùåíèåì è ïîä öåðêîâíîþ êàçíèþ òåõ êíèã

îòíþäü íå ðàçäàâàòè»

567

i íàñòóïíi âèäàííÿ çä³éñíþâàòè ëèøå ïiñëÿ

éîãî ïîïåðåäíüîãî ïåðåãëÿäó.

Ó ùîäåííèêó Ä. Òóïòàëà çà 1689 ð. íàòðàïëÿºìî íà îäíèí êðàñ-

íîìîâíèé çàïèñ: «Òîãî æ… ãîäà, èþëÿ 21 äíÿ, ñ ÿñíîâåëüìîæíûì

ãåòìàíîì Èâàíîì Ìàçåïîþ, âûåõàë ÿ èç Áàòóðèíà â ñòîëè÷íûé öàðñ-

òâóþùèé ãðàä Ìîñêâó. Ñ íèì åçäèë è ïðåïîäîáíûé îòåö Èííîêåíòèé

Ìîíàñòûðñêèé, èãóìåí Êèðèëîâñêèé, êèåâñêèé, è ÿ ãðåøíûé òàì æå

ñ äâóìÿ äèÿêîíàìè, Ïåòðîì è Åôðåìîì»

568

. Òîáòî öå îçíà÷àº, ùî

óêðà¿íñüêèé çâåðõíèê âçÿâ ç ñîáîþ ÿê ñâî¿õ äîâ³ðíèê³â, òàê ³ íàé-

á³ëüø îñâ³÷åíèõ ïðåäñòàâíèê³â äóõîâåíñòâà äëÿ ó÷àñò³ ó ðåë³ã³éí³é

äèñêóñ³¿ ç ïàòð³àðõîì òà éîãî ïðèá³÷íèêàìè. Áàòóðèíñüêèé ³ãóìåí

ñòàâ ñâiäêîì ïðîêëÿòòÿ ñâîãî ïðèÿòåëÿ I. Ìîíàñòèðñüêîãî, ïàòðiàðøîãî

íåâäîâîëåííÿ. Âñå æ ëiòîïèñåöü-ïîäâèæíèê âèïðîõàâ ó Éîàêèìà áëà-

ãîñëîâiííÿ «ïðîäîëæàò ïèñàíèÿ æèòèé ñâÿòûõ»

569

Ïîâåðíóâøèñü äî ìîíàñòèðÿ, íåâäîâçi, ó ëþòîìó 1690 ð., iãóìåí

óñàìiòíèâñÿ ó ñêèòêó áiëÿ öåðêâè Ñâÿòîãî Ìèêîëàÿ

570

. Ó 1691 ð., ÿê

ïîâiäîìëÿº âií ó ùîäåííèêó, «ñîîðóäèë… ñåáå êåëèþ íîâóþ â ïóñòèíå

äëÿ ñïîêîéíåéøàãî ïèñàíèÿ æèòèé ñâÿòûõ»

571

. Íàñòóïíîãî ðîêó

ëiòîïèñåöü «îñòàâèëåì èãóìåíñòâî Áàòóðèíñêîå äëÿ ñïîêîéíåéøàãî

æèòèé ñâÿòûõ ïèñàíèÿ è íà ñêèòêó öàëåì îñåëåì»

572

Ä. Òóïòàëî áóâ âäÿ÷íèé ãåòüìàíó çà íàäàííÿ îáèòåëi çåìåëüíèõ

âîëîäiíü, à òàêîæ ïðàâà ç 1691 ð. çáèðàòè ïîäàòîê ç òîðãîâö³â õëiáîì

ó ãåòüìàíñüêié ñòîëèöi

573

. Öå äîïîìàãàëî éîìó ìåíøå ïåðåéìàòèñÿ

ãîñïîäàðñüêèìè ñïðàâàìè. Ïèñüìåííèê ïîäàðóâàâ ñâîºìó ïîêðîâèòå-

ëþ «Ðóíî Îðîøåííîå» 1696 ð.

âèäàííÿ

574

. Ãåòüìàí äîïîìiã Ä. Òóïòàëó

ðåàëiçóâàòè ùå îäèí çàäóì. Ó Êè¿âñüêîìó Çîëîòîâåðõîìó Ìè-

õàéëiâñüêîìó ìîíàñòèði ç 1108 ð. çíàõîäèëèñÿ ìîùi Ñâÿòî¿ Âàðâà-

ðè

575

. «Ãåíâàðÿ 13 äíÿ, âî âòîðíèê 1693 ãîäà,– çàïèñàâ ó ñâî¿õ íîòà-

òêàõ ëiòîïèñåöü,– ïåðåíåñåíà áûñòü ñëàâíî â ìîíàñòûðü Áàòóðèíñêèé

÷àñòü ìîùåé ñâ. âåëèêîìó÷åíèöû Âàðâàðû ñàìàÿ ïåðñü âëîæåííàÿ â

ñåðåáðÿíûé îáðàç. Ïî ìíîãîìó ìîåìó ìîëåíèþ è ñòàðàíèþ íåìàëî-

ìó ÿñíîâåëüìîæíûé Èâàí Ìàçåïà, ãåòìàí èõ öàðñêîãî ïðåñâåòëàãî

âåëè÷åñòâà, îòäàë îíóþ â ìîíàñòûðü íàø»

576

Ó 1695 ð. çà ñïðèÿííÿ ãåòüìàíà âèéøëà äðóãà êíèãà «×åòü¿-Ìiíå¿».

I. Ìàçåïà íàäiñëàâ ¿¿ ïàòðiàðõó Àäðiàíó, ÿêèé, íà âiäìiíó âiä ïîïåðå-

äíèêà, ïîçèòèâíî îöiíèâ ðîáîòó Ä. Òóïòàëà. «Ïîõâàëÿº íàøà ìiðíiñòü

äîáðîòâîðöiâ,– ïèñàâ âèùèé äóõîâíèé iºðàðõ Ìîñêîâi¿ ç ïðèâîäó

îòðèìàííÿ êíèãè,– õâàëèìî òèõ, õòî ñïðèÿº äîáðó, à íàéáiëüøå, êîëè

ïîºäíóºòüñÿ íà÷àëî òâåðäîãî îáîâ’ÿçêó, ÿêå ´ðóíòóºòüñÿ â ãðîìàäÿíñòâi

äîáðîäiéíiñòþ,– öüîãî ìàþòü äîñÿãàòè; òàê òâîÿ ëþáîâ, íå òiëüêè

ïðè÷åòíèé äî öüîãî, àëå ÷èíèø òàê ÷àñòî»

577

100

²ÂÀÍ ÌÀÇÅÏÀ ßÊ ÁÓÄ²ÂÍÈ×ÈÉ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎ¯ ÊÓËÜÒÓÐÈ

Íåçâàæàþ÷è íà ïðàãíåííÿ Ä. Òóïòàëà óñàì³òíèòèñü ó Êèðèëiâ-

ñüêîìó ìîíàñòèði, äå áóâ àðõiìàíäðèòîì éîãî îäíîäóìåöü i òîâàðèø

I. Ìîíàñòèðñüêèé, 1694 ð. â³í ïðèéíÿâ çàïðîøåííÿ î÷îëèòè Ãëóõiâñüêó

Ïåòðîïàâëiâñüêó îáèòåëü. Âiäñïiâàâøè 18 ñi÷íÿ 1697 ð. ó Êèºâi ïàíà-

õèäó ïî I. Ìîíàñòèðñüêîìó

578

, ïèñüìåííèê äåêiëüêà ìiñÿöiâ çàéìàâ

ïîñàäó îñòàííüîãî. À âæå ó ÷åðâíi éîãî ïîñòàíîâèëè àðõiìàíäðèòîì

ªëåöüêîãî ìîíàñòèðÿ, «äàáû òàêîâûé áëàãîðàçóìíûé è òðóäîëþáè-

âûé ìóæ ïà÷å æå ðå÷øè, ñâåòèëüíèì, íå áûë ñîêðûò ïîä ñïóäîì»

579

Ó âåðåñíi 1699 ð. â³äáóëîñÿ íîâå ïðèçíà÷åííÿ – Ä. Òóïòàëî î÷îëèâ

Ñïàñî-Ïðåîáðàæåíñüêó ÷îëîâi÷ó îáèòåëü ó Íîâãîðîäi-Ñiâåðñüêîìó

580

Î÷åâèäíî, ïîäiáíi ÷àñòi ïåðåìiùåííÿ áóëè ïîâ’ÿçàíi ç ïðàãíåííÿì

÷åíöiâ ìàòè âïëèâîâîãî é âiäîìîãî àðõiºðåÿ, ÿêèé êîðèñòóâàâñÿ çàñòó-

ïíèöòâîì ãåòüìàíà. Òiëüêè çà äâà ðîêè óïðàâëiííÿ ªëåöüêèì ìîíàñ-

òèðåì Ä. Òóïòàëî îòðèìàâ âiä I. Ìàçåïè 300 çîëîòèõ, äîçâië íà óòðè-

ìàííÿ ìëèíà áiëÿ Êîïà÷îâà, ïðîäàæ íà ÷åðíiãiâñüêèõ òà àâäi¿âñüêèõ

ïîðîìíèõ ïåðåïðàâàõ ãîðiëêè, îõîðîííi ìàºòíi óíiâåðñàëè íà âîëîäiííÿ

ñåëàìè Àâäi¿âêîþ, Ãîðáîâèì, Ñåðåäèíêîþ, Íàäèíiâêîþ òà iíøèìè

581

Âåëèêi ïîæåðòâè íà îáèòåëü äàëà i ñòàðøèíà.

Àâòîðèòåòíîãî ïðîñâiòèòåëÿ âñóïåðå÷ éîãî âîëi öàðñüêèì óêàçîì

ó 1701 ð. âèêëèêàëè ó Ìîñêâó i 23 áåðåçíÿ âèñâÿòèëè íà ìèòðîïîëè-

òà òîáîëüñüêîãî òà âñüîãî Ñèáiðó. Ïåòðî I, ïîáà÷èâøè, ÿê âií òÿæêî

ñïðèéíÿâ ïðèçíà÷åííÿ i çàíåäóæàâ, çìiíèâ ñâîº ðiøåííÿ. Ó ñi÷íi 1702 ð.

Ä. Òóïòàëà áóëî íàïðàâëåíî ó Ðîñòîâ ìèòðîïîëèòîì ðîñòîâñüêèì

582

Ïèñüìåííèê i íà ÷óæèíi ïðîäîâæèâ ñâîþ ïðîñâiòíèöüêó ïðàöþ.

Íà æàëü, ó Ðîñi¿ áóëè iíøi óìîâè öåðêîâíîãî æèòòÿ, íiæ â Óêðà¿íi.

Ïåòðî I îáêëàâ äóõîâåíñòâî íåïîñèëüíèìè ïîäàòêàìè, íà ùî ìèòðî-

ïîëèò ñêàðæèâñÿ â îäíîìó ç ëèñòiâ: «ß, ãðåøíûé, ïðèøåäøè íà ïðå-

ñòîë ðîñòîâñêîé ïàñòâû, çàâåë áûëî ó÷èëèùå ãðå÷åñêîå è ëàòèíñêîå,

ó÷åíèêè ïîó÷èëèñü ãîäà äâà è áîëüøå, è óæå íà÷èíàëè áûëî ãðàììà-

òèêó ðàçóìåòü íåäóðíî; íî, ïîïóùåíèåì Áîæèèì, ñêóäîñòü àðõèåðåé-

ñêîãî äîìà ïîëîæèëà ïðåïÿòñòâèå, ïèòàþùèé íàñ âîçíåãîäîâàë, áóä-

òî ìíîãî èçäåðæèâàåòñÿ íà ó÷èòåëåé è ó÷åíèêîâ, è îòíÿòî âñå, ÷åì

äîìó àðõèåðåéñêîìó ïèòàòüñÿ, íå òîëüêî îò÷èíû, íî è öåðêîâíûå

äàíè è âåíå÷íûå ïàìÿòè»

583

. Ïðî áåççàêîííÿ, ñâî¿ îáðàçè ïèñàâ âií i

Ñ. ßâîðñüêîìó

584

Ó Ðîñòîâi Ä. Òóïòàëî çàâåðøèâ ÷åòâåðòó êíèãó «×åòü¿-Ìiíåé» òà

iíøi áîãîñëîâñüêi é äðàìàòè÷íi òâîðè.

Ñóìíi çâiñòêè ç Óêðà¿íè 1708–1709 ðð. ïiäiðâàëè éîãî çäîðîâ’ÿ,

i 28 æîâòíÿ 1709 ð. ñâÿòèòåëü ïîìåð.

ßÂÎÐÑÜÊÈÉ ÑÅÌÅÍ (÷åðíå÷å ³ì’ÿ – Ñòåôàí) (1658–1722).

Ìàéáóòíié ôiëîñîô, ïîåò, öåðêîâíèé äiÿ÷ íàðîäèâñÿ â ì³ñòå÷êó ßâîðà

Ïåðåìèøëüñüêîãî ïîâ³òó Ðóñüêîãî âîºâîäñòâà, òåïåð ñ. ßâîðè Òóðêiâ-

ñüêîãî ðàéîíó Ëüâiâñüêî¿ îáëàñòi

585

. Ðîäèíà ßâîðñüêèõ ó ÷àñè Ðó¿íè

çíàéøëà ïðèõèñòîê ó ñåëi Êðàñèëiâöi, ùî íåäàëåêî âiä ×åðíiãîâà. Ó êâiò-

íi 1702 ð. Ñ. ßâîðñüêèé ïîäàðóâàâ òàìòåøíié öåðêâi Ïîêðîâè ïðå-