85
Ðîçä³ë V²
•
ÃÅÒÜÌÀÍÎÂÀ «ÄÓÌÀ»
ϳä ÷àñ äîïèòó Â. Êî÷óáåé äîïîâíèâ ñâîº ñâ³ä÷åííÿ ïðî «Äóìó»
âàæëèâîþ äåòàëëþ ïðî òå, ùî àðõ³ìàíäðèò Íèêîí «îòäàë, äå, åìó òó
ïåñíþ òîìó ëåò ñ äåñÿòü»
434
. Òîáòî, î÷åâèäíî, âîíà áóëà íàïèñàíà ó
1698–1699 ðð. ßê ñâ³ä÷àòü äîêóìåíòè òîãî ÷àñó, ². Ìàçåïà ïîðèâàâñÿ
â ò³ äí³ â³ä³éòè â³ä Ìîñêâè *, àëå, ìàáóòü, íå íàâàæèâñÿ ï³òè íà öå
÷åðåç íåçãîäè ó ñâîºìó áëèçüêîìó îòî÷åíí³.
* Îñîáëèâî ñïðèÿòëèâèé äëÿ öüîãî ìîìåíò íàñòàâ ó 1698 ð., êîëè âåëèêå óêðà¿í-
ñüêî-ðîñ³éñüêå óãðóïîâàííÿ ïî÷àëî ñï³ëüíèé ïîõ³ä äî Ïåðåêîïó. Ó òîé ÷àñ ó áåðåçí³
ìàéæå 150 ñòð³ëüö³â óòåêëè ç Àçîâà äî Ìîñêâè, äå óâ³éøëè â êîíòàêò ç îïàëüíîþ
öàð³âíîþ Ñîô³ºþ. Âîíà çâåðíóëàñÿ ç ïîñëàííÿì äî ïîëê³â ³òè äî íå¿, àáè ïîñòàâèòè ¿¿
çíîâó ïðàâèòåëüêîþ. Ïåâíå, ö³ çàêëèêè ïîòðàïèëè é äî â³éñüêà, ÿêå âèðóøèëî ðàçîì ç
ãåòüìàíñüêèì êîíòèíãåíòîì ó ïîõ³ä íà Î÷àê³â. 17 ÷åðâíÿ ïîâñòàë³ àçîâñüê³ ñòð³ëüö³
çóñòð³ëèñÿ ç âèñëàíèìè ïðîòè íèõ öàðñüêèìè ïîëêàìè. Áóíò, ò³ëüêè-íî ðîçãîðíóâøèñü,
íåâäîâç³ áóâ æîðñòîêî ïðèäóøåíèé. Ðîçñë³äóâàííÿ ìàëî ó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ ñâ³ä÷åííÿ
ïðî òå, ùî ñòð³ëüö³, ÿê³ áóëè â Óêðà¿í³, ïî÷óâøè ïðî çàêîëîò, çáèðàëèñÿ òåæ ³òè íà Ìîñêâó.
Ïåðøå âîíè áàæàëè ðîçïðàâèòèñÿ ç Òèõîíîì Ñòðåøíåâèì çà òå, ùî òîé çìåíøèâ ¿ì
õë³áíå æàëóâàííÿ, à òàêîæ ç áîÿðèíîì ³ âîºâîäîþ Îëåêñ³ºì Øå¿íèì çà ïðèáîðêàííÿ
áóíò³âíèê³â. Íàð³êàëè âîíè é íà ãîëîâíîãî ðîñ³éñüêîãî âîºíà÷àëüíèêà â ïîõîä³: «Áîÿðèí
êíÿçü ßêîâ Ôåä. Äîëãîðóêèé âûáèë íàñ â äîæäü è ñëÿêîòü; ÷åì áûëî íàì òàòàð ðóáèòü,
ïîéäåì ê Ìîñêâå áîÿð ðóáèòü». Ö³ ðåà볿 ïîêàçóþòü, ÷îìó â³éñüêîâèé ïîõ³ä 1698 ð. íå
ðÿñíèòü áîéîâèìè îïåðàö³ÿìè, ³í³ö³àòèâîþ ¿õ ïðîâîäèòè. Ìàçåïà ïðè öüîìó íå êâàïè-
âñÿ çðàäæóâàòè öàðÿ: õèòàííÿ, áðîä³ííÿ â ðîñ³éñüêîìó â³éñüêó éîìó áóëî íà ðóêó. Ñìóòà
â Ðîñ³¿ ìîãëà íå ò³ëüêè ïîçáàâèòè âëàäè «çàáëóêëîãî» â ªâðîï³ Ïåòðà ², à é çà äîïîìîãîþ
îáðàæåíèõ ñòð³ëüö³â, ÿêèì ó ïåðøó ÷åðãó áîë³ëè ñâî¿ ïðîáëåìè, íàáðèäëè ÷àñò³ âèñíàæ-
ëèâ³ ïîõîäè, áåçáîë³ñíî âèð³øèòè ãîëîâí³ óêðà¿íñüê³ ïèòàííÿ. Ïîõ³ä çàâåðøèâñÿ í³÷èì.
«È òåïåðü ñòîÿòü íàì ïîä Êûçûêåðìåíåì è Òàâàíñêîì íåâîçìîæíî,– ñïîâ³ùàëî êî-
ìàíäóâàííÿ ñîþçíèöüêîãî â³éñüêà ìîñêîâñüêèõ çâåðõíèê³â,– ëþäè îò íåäîñòàòêà ïðî-
äîâîëüñòâèÿ ðàçáåãàþòñÿ; çàïàñ íà ïÿòü ìåñÿöåâ íà ïîäâîäàõ ïðèâåçòè ñþäà òðóäíî, à òå,
êîòîðûå îòïðàâëåíû áûëè íà ñóäàõ, ïðîïàëè â ïîðîãàõ, è çäåñü íè çà äåíüãè íå êóïèòü,
íè ñàáëåþ íè÷åãî äîñòàòü íåâîçìîæíî. Ïîýòîìó ëó÷øå íàçàä âîðîòèòüñÿ».
Çíà÷í³ çóñèëëÿ ðîñ³ÿí òà óêðà¿íö³â áóëè âèòðà÷åí³ íà ïîëàãîäæåííÿ, ïîñèëåííÿ
ôîðòåöü Òàâàí³ òà Êàçèêåðìåíà. ßêðàç ï³ä ÷àñ âèêîíàííÿ öèõ ðîá³ò íà ðîçòàøóâàííÿ
ðîñ³éñüêèõ â³éñüê íàïàëà êðèìñüêà ê³ííîòà. Êîçàêè òà ñòð³ëüö³, ç³ðâàâøèñü ç ì³ñöü,
â³ä³ãíàëè íàïàäíèê³â. Íàñòóïíîãî äíÿ ïîëòàâñüêèé ïîëêîâíèê ²âàí ²ñêðà, ïåðåñë³äóþ÷è
ç³ ñâî¿ìè ïîë÷àíàìè òà ç êîçàêàìè ³íøèõ ïîëê³â îðäèíñüê³ çàãîíè, íà îäíîìó ç êóðãàí³â
ïîì³òèâ ñèãíàëè òàòàðñüêîãî â³ñòóíà-ïàðëàìåíòåðà, ÿêèé ñïèñîì âêàçóâàâ, ùî âåçå âàæ-
ëèâå ïîñëàííÿ. ßê ç’ÿñóâàëîñÿ, âîíî áóëî àäðåñîâàíå ãåòüìàíó ². Ìàçåï³. Éîãî íàïèñàâ
õàíñüêèé êîçàöüêèé ãåòüìàí ²âàí Áîãàò³é. Â³ä ³ìåí³ õàíà â³í ïðîñèâ óêðà¿íñüêèõ êîçàê³â
â³äñòóïèòè â³ä ìîñêîâñüêîãî â³éñüêà ³ íå äîïîìàãàòè éîìó, êîëè êðèì÷àíè ÷èíèòèìóòü
íàïàä. ßê ïîâ³äîìëÿº ó÷àñíèê ïîõîäó Ñ.Âåëè÷êî, ãåòüìàí òå ëèñòîâíå õàíñüêå áàæàííÿ
â³äêèíóâ ³ çàõîâàâ íåïîðóøíó â³ðí³ñòü ïðàâîñëàâíîìó ìîíàðõó. Âò³ì, ÿê âèäíî ç ³íøèõ,
á³ëüø ïîñâÿ÷åíèõ äæåðåë, Ìàçåïà òîä³ æ ìàâ ³íòåíñèâí³ êîíòàêòè ç âîðîæîþ ñòîðîíîþ.
Ó 1698 ð. Êðèìñüêèì õàíñòâîì ïðàâèâ Ñåë³ì-Ãåðåé, ç ÿêèì ãåòüìàí ïëàíóâàâ ðîçïî÷àòè
â³éíó ïðîòè Ìîñêî⳿ ùå ó 1690–1691 ðð. Ç äîíîñó Äàíèëà Çàá³ëè 1699 ð. ä³çíàºìîñÿ
ïðî òå, ùî ï³ä ÷àñ êàìïàí³¿ 1698 ð. äî òàáîðó Ìàçåïè áóâ íàä³ñëàíèé ùå îäèí òàòàðèí,
ÿêèé «ïîäëèííî ïðèñëàí áûë ñ ëèñòàìè îò ñîëòàíà, è áóäòî åãî ìèëîñòü ãîñïîäèí
ãåòìàí, ïîñòóïàÿ õèòðûì ñïîñîáîì, ò³ ëèñòû óòàèë ïåðåä áîÿðèíîì, åãî ìèëîñòüþ êíÿ-
çåì ßêîâîì Ôåäîðîâè÷åì Äîëãîðóêîâûì». Äîíîùèê òàêîæ ñâ³ä÷èâ, ùî êåðìàíè÷ Óêðà-
¿íè «ïîä Àñëàí-Êåðìåíåì âûåçæàë… çà îáîçû ïðîòèâ íåïðèÿòåëåé áóñóðìàí, è òî áóäòî
÷èíèë íå äëÿ áîþ, íî äëÿ ñâèäàíèÿ ñ ñàëòàíîì». Äîíîñ 1701 ð. ô³êñóº ñëîâà ðîäè÷à
ãåòüìàíà, êè¿âñüêîãî ïîëêîâíèêà Êîñòÿíòèíà Ìî곺âñüêîãî, ÿêèé, áóâøè ï’ÿíèì, êðè÷àâ
íà îäí³é ç âå÷³ðîê: «Òàê íå òèëêî ïîëêîâíèêû, àëå è ñàì ïàí ãåòìàí èçì³ííèê, ùî õîò³ë
ç ïîä Êàçèêåðìåíà óò³êàòè … äà ÿ òî ùå òûè âîéñêà çàäåðæàë, à îí ìåíå çà òîå òðîõè
øïàãêîþ íå ïðîáûë».