Корсак К.В., Плахотнік О.В. Основи сучасної екології

Подождите немного. Документ загружается.

251

9.6. Ïðî á³îëîã³÷íèé âïëèâ ìàëèõ äîç

Ïðîáëåìà òî÷íîãî âèçíà÷åííÿ íàñë³äê³â âïëèâó íà ëþäèíó ìàëèõ

äîç áóëà ³ çàëèøàºòüñÿ àêòóàëüíîþ ³ íå ðîçâÿçàíà äî ê³íöÿ. Íà æàëü,

îêð³ì íàóêîâîãî çíà÷åííÿ ³ çì³ñòó âîíà ç ñàìîãî ïî÷àòêó áóëà çà-

áàðâëåíà ïîë³òè÷íèìè òà ³äåîëîã³÷íèìè àñïåêòàìè.

Íàïðèêëàä, ê³ëüêà äåñÿòèë³òü ç ïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü ó Ðàäÿíñü-

êîìó Ñîþç³ âèñâ³òëåííÿ ïèòàíü á³îëîã³÷íî¿ ä³¿ ³îí³çóþ÷èõ âèïðîì³-

íþâàíü áóëî ³ íåïîâíèì, ³ îäíîñòîðîíí³ì. Àæ äî éîãî ðîçïàäó

í³÷îãî íå ïîâ³äîìëÿëîñÿ ïðî íåùàñòÿ, àâàð³¿ ³ êàòàñòðîôè, ð³âí³

çàáðóäíåííÿ ³ ðèçèêó äëÿ íàñåëåííÿ. Ìîòèâàö³ÿ áóëà äîñèòü îðèã³-

íàëüíîþ, áî ìîâ÷àííÿ âèïðàâäîâóâàëîñÿ ãîñòðîþ ïîòðåáîþ çàõè-

ñòèòè ëþäåé â³ä ðàä³îôîá³¿, íåáåçïå÷íî¿ ïàí³÷íî¿ ïîâåä³íêè, íå-

âðîç³â, ðîçëàä³â ïñèõ³êè òîùî.

Âîäíî÷àñ ó ïðåñ³ é íàóêîâî-ïîïóëÿðí³é ë³òåðàòóð³ íàñò³éíî íà-

ãîëîøóâàëîñÿ, ùî íàâ³òü îäèíè÷íà øâèäêà ³ çàðÿäæåíà ÷àñòèíêà

ìîæå ñïðè÷èíèòè íåïîïðàâíå ïîøêîäæåííÿ ìîëåêóëè ÄÍÊ ³ íà-

ðîäæåííÿ íàùàäêà ç íåâèë³êîâíèìè ãåíåòè÷íèìè äåôåêòàìè. Ö³ ïî-

ÿñíåííÿ îáîâÿçêîâî çàê³í÷óâàëèñÿ íàóêîâî îá´ðóíòîâàíîþ êðè-

òèêîþ ì³ë³òàðèñò³â-àìåðèêàíö³â çà ÿäåðíå áîìáàðäóâàííÿ ßïîí³¿ ó

1945 ðîö³, çà âèïðîáóâàííÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿ òîùî. Çàìîâ÷óâàëèñÿ

âëàñí³ íàäâèïðîáóâàííÿ ³ çàáðóäíåííÿ, çàòå àìåðèêàíö³â àâòîðè-

òåòíî çàðàõîâóâàëè äî ïîãàíèõ, ñåáå  äî ãàðíèõ.

Ó øê³ëüíîìó êóðñ³ ô³çèêè ê³ëüêà óðîê³â â³äâîäèëîñÿ íà âèêëàä

ïèòàíü ÿäåðíî¿ ô³çèêè, êðèòèêó ÑØÀ, àëå íå äàâàëîñÿ æîäíèõ çíàíü

ç îñíîâ äîçèìåòð³¿, íå ôîðìóâàëîñÿ ïðàâèëüíîãî óÿâëåííÿ ïðî ä³þ ³îí³-

çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ íà ëþäèíó. Óòðèìóâàííÿ ïðàêòè÷íî âñüî-

ãî íàñåëåííÿ ó ìîðîö³ íåçíàííÿ äóæå ïðèäàëîñÿ êåð³âíèöòâó ÑÐÑÐ ó

ìîìåíò êàòàñòðîôè íà ×ÀÅÑ, êîëè ñîòí³ òèñÿ÷ ëþäåé áóëî ñâ³äîìî

ï³ääàíî êîìïëåêñíîìó îáñòð³ëó óñ³ìà ìîæëèâèìè âèäàìè âèïðîì³-

íþâàííÿ. Äîñèòü áóëî ïîîá³öÿòè ïîäâ³éíó ÷è ïîòð³éíó çàðïëàòó,

ùîá ïîçáàâëåí³ íàéìåíøîãî óÿâëåííÿ ïðî ñïðàâæí³é ð³âåíü íåáåçïå-

êè ðîá³òíèêè, øîôåðè, íàâ³òü ³íæåíåðè ïîãîäæóâàëèñÿ íà íåñïîä³-

âàí³ çàðîá³òêè.

Çà êîðäîíîì ð³âåíü çíàíü íàñåëåííÿ áóâ íå íàáàãàòî âèùèé, í³æ

â ÑÐÑÐ, áî òàì á³ëüø³ñòü âçàãàë³ íå âèâ÷àëà ÿäåðíî¿ ô³çèêè â øêîë³

÷è ë³öå¿. Ãîëîâíîþ ¿õíüîþ ïåðåâàãîþ áóëî òå, ùî â ðîçâèíåíèõ êðà¿-

íàõ ò³, õòî áàæàëè, ìîãëè ëåãêî çíàéòè ïðàâäèâó ³íôîðìàö³þ ³ ïðî

ÿäåðí³ âèïðîáóâàííÿ, ³ ïðî ìîæëèâèé âïëèâ íà äîâê³ëëÿ ÿäåðíèõ

åëåêòðîñòàíö³é òà ³íøèõ ïðèñòðî¿â ç ðàä³îíóêë³äàìè.

252

Âò³ì, ³ òàì íå âñå áóëî òàê äîáðå. Çà ðîêè ãëîáàëüíîãî çìàãàííÿ ç

ÑÐÑÐ ³ éîãî òàáîðîì ó ÑØÀ òà ³íøèõ êðà¿íàõ ñôîðìóâàâñÿ ÷èñ-

ëåííèé çàã³í îñ³á, ÿê³ áóëè åêîíîì³÷íî çàö³êàâëåí³ ³ ó âèðîáíèöòâ³

ÿäåðíî¿ çáðî¿, ³ â ðîçøèðåíí³ ÿäåðíî¿ åíåðãåòèêè. Õî÷ ïîð³âíÿíî äå-

ìîêðàòè÷íèé óñòð³é öèõ êðà¿í äàâàâ ãîëîñ ³ êðèòèêàì òàêîãî ï³äõî-

äó, òà íå âîíè âèð³øóâàëè ãëîáàëüí³ ïîë³òè÷í³ ïèòàííÿ.

Ùå äàë³ â³ä âàæåë³â óïðàâë³ííÿ áóëî íàñåëåííÿ çàõ³äíèõ êðà¿í,

äóìêà ÿêîãî àæ äî îñòàíí³õ ðîê³â ó òàêèõ ïèòàííÿõ, ÿê äîö³ëüí³ñòü

òîãî ÷è ³íøîãî òèïó ðåàêòîð³â ÷è ÿäåðíî¿ çáðî¿, ââàæàëàñÿ, ÿê ì³-

í³ìóì, íåêîìïåòåíòíîþ, ÿê ìàêñèìóì  äèòÿ÷îþ ³ íå âàðòîþ

óâàãè ñïðàâæí³õ ôàõ³âö³â.

Îñê³ëüêè øâèäêî çì³íèòè óñòàëåí³ óÿâëåííÿ ñîòåíü ì³ëüéîí³â ëþ-

äåé íåìîæëèâî, òî, íà äóìêó àâòîð³â, çìàëüîâàíà òóò ñèòóàö³ÿ ç íå-

âåëèêèìè çì³íàìè ³ñíóº é çàðàç. Ö³ çì³íè âíåñëà êàòàñòðîôà íà

×ÀÅÑ ³ ïðî íèõ ³òèìåòüñÿ äàë³.

Çâåðí³ìîñÿ äî ïðîáëåìè ìàëèõ äîç ³ âèçíà÷åííÿ ìåæ³, àáî ïîðî-

ãà, ðåàëüíî¿ íåáåçïåêè äëÿ çäîðîâÿ ÿê îäí³º¿ îñîáè, òàê ³ âñüîãî ëþä-

ñòâà ç áîêó ³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ äîâ³ëüíîãî ïîõîäæåííÿ.

Ìàëèìè óìîâíî íàçèâàþòü äîçè, ÿê³ â 234 (5?) ðàç³â ïåðåâè-

ùóþòü îòðèìàí³ íàñåëåííÿì ð³çíèõ ä³ëÿíîê ïîâåðõí³ Çåìë³ âíàñë³äîê

çîâí³øíüîãî ³ âíóòð³øíüîãî îïðîì³íåííÿ, ñïðè÷èíåíîãî íàÿâíèìè ó

äîâê³ëë³ ïðèðîäíèìè ðàä³îíóêë³äàìè.

Óæå íà ö³é ñòàä³¿ âèíèêàþòü ïåðø³ óñêëàäíåííÿ. Ïðàêòè÷íî íå-

ìàº àâòîðèòåòíî¿ êðèòèêè äàíèõ, ÿê³ âõîäÿòü ó íàâåäåíó òàáëèöþ,

äëÿ äæåðåë ïðèðîäíîãî ³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ òà ¿õ â³äíîñíî-

ãî çíà÷åííÿ, à òàêîæ äëÿ ñåðåäíüî¿ äîçè çà ð³ê äëÿ ìàéæå âñ³õ ëþäåé

íà Çåìë³ (òàáë. 33).

Òàáëèöÿ 33

Äæåðåëà ³ äîçè ïðèðîäíîãî îïðîì³íåííÿ ëþäèíè

Äæåðåëî îïðîì³íåííÿ Äîçà, áåð/ð³ê ×àñòêà öüîãî äæåðåëà

ó ð³÷í³é äîç³, %

Ðàäîí 0,090,11 4555

Êàë³é-40 0,0240,036 1218

Êîñì³÷í³ ïðîìåí³ 0,028 14

Óðàí + ðàä³é 0,026 13

Òîð³é + ðàä³é 0,016 8

Ðàçîì 0,20 100

Íåìàº ïåðåêîíëèâèõ çàïåðå÷åíü ³ òîãî, ùî ëèøå òðåòèíó (ïðè-

áëèçíî 0,065 áåð) ïîâíî¿ äîçè óòâîðþþòü çîâí³øí³ äæåðåëà, à 2/3 

253

ò³ ðàä³îíóêë³äè, ùî ðîçïàäàþòüñÿ âñåðåäèí³ íàøîãî ò³ëà: êàë³é-40 ó

ìÿêèõ òêàíèíàõ, ðàä³é  ó ê³ñòêàõ, ðàäîí  ó ëåãåíÿõ.

Ïåâíå óÿâëåííÿ ïðî ì³ñöå ³

ê³ëüê³ñòü ùîñåêóíäíèõ ðîçïàä³â

ðàä³îíóêë³ä³â ó íàøîìó ò³ë³ òà

ïðî çîâí³øíº îïðîì³íåííÿ çà öåé

êîðîòêèé ÷àñ äàº ðèñ. 37.

Ïðîáëåìîþ º ð³âí³ ïåðåâè-

ùåííÿ íàâåäåíî¿ ñåðåäíüî¿ äîçè â

áàãàòüîõ ì³ñöÿõ Çåìë³. Ñïðàâä³,

âîíà ó 23 ðàçè á³ëüøà ó áàãà-

òüîõ ã³ðñüêèõ çîíàõ (âèõîäè çáà-

ãà÷åíèõ óðàíîì ïîð³ä ³ ïîñèëåí-

íÿ ïîòîêó â³ä ïîçàçåìíèõ äæåðåë).

Íà ìåíø³é ïëîù³ ñïîñòåð³ãàºòüñÿ

ùå á³ëüøà ñåðåäíÿ ð³÷íà äîçà äëÿ

ïîñò³éíîãî íàñåëåííÿ ç äåñÿòê³â

òèñÿ÷ îñ³á. Äîáðå â³äîìà òîð³º-

âà ñìóãà ó øòàò³ Êåðàëà (²íä³ÿ),

äå ïîäåêóäè äîçè ñÿãàþòü 0,81,2

áåð. Ó Áðàçèë³¿ (çîíà ì³ñòà Ãóà-

íàïàðà) ùå á³ëüøå: â³ä 1,5 äî

2 áåð. Ï³ä ÷àñ ³íòåíñèâíèõ ïîøóê³â ðîäîâèù óðàíó ³ òîð³þ ãåîëîãè

çíàéøëè ì³ñöÿ ëîêàëüíîãî ïåðåâèùåííÿ ñåðåäíüîãî ïðèðîäíîãî ôîíó

ìàëî íå â êîæí³é êðà¿í³ (â³äîì³ òàê³ çîíè é íà òåðèòîð³¿ Óêðà¿íè).

Óâàæíå äîñë³äæåííÿ ñòàíó çäîðîâÿ íàñåëåííÿ öèõ îïðîì³íþâà-

íèõ ì³ñöåâîñòåé ³ ïîð³âíÿííÿ ç³ çäîðîâÿì ñóñ³ä³â, ùî æèâóòü ó òèõ

æå êë³ìàòè÷íèõ óìîâàõ, àëå â ñëàáøîìó ðàä³àö³éíîìó ïîë³, íå âèÿ-

âèëî ïîì³òíîãî íåãàòèâíîãî âïëèâó ï³äâèùåíîãî â ê³ëüêà ðàç³â ïðè-

ðîäíîãî ôîíó ³îí³çóþ÷î¿ ðàä³àö³¿. Ñàìå öÿ îáñòàâèíà é óñêëàäíþº

âèçíà÷åííÿ ìàëèõ äîç, âñòàíîâëåííÿ ò³º¿ ïîðîãîâî¿ äîçè, ðîçïî÷è-

íàþ÷è ç ÿêî¿ ÷³òêî âèÿâëÿºòüñÿ íåãàòèâíèé âïëèâ ðàä³àö³¿ ïðèðîäíî-

ãî òèïó íà çäîðîâÿ ëþäåé.

Îäíîçíà÷íî¿ ³ çàãàëüíîâèçíàíî¿ â³äïîâ³ä³ íà ö³ ïèòàííÿ íåìàº ³

äîòåïåð. ª íàâ³òü ï³äñòàâè ââàæàòè, ùî ¿¿ ìîæóòü ³ íå çíàéòè äî òîãî

(âæå áëèçüêîãî) ìîìåíòó, êîëè ëþäñòâî çìóøåíå áóäå âèáèðàòè øëÿ-

õè  éòè äàë³ ðàçîì ç ðàä³àö³ºþ, ïîòðîõó íàðîùóþ÷è ð³âåíü ðàä³-

àö³éíîãî ïîëÿ, ÷è â³äìîâèòèñÿ â³ä âèðîáíèöòâà ³ âèêîðèñòàííÿ âñ³õ

øòó÷íèõ ðàä³îíóêë³ä³â.

Ðèñ. 37. Ê³ëüê³ñòü, âèäè ðîçïàä³â

ùîñåêóíäè (ïðèðîäíèé ôîí)

254

Ñêëàäí³ñòü âèáîðó ùå é ó òîìó, ùî íàø³ çíàííÿ ç ðàä³îá³îëîã³¿

äîòåïåð íåïîâí³. Âèñíîâêè ç ìàëî¿ ê³ëüêîñò³ ôàêòè÷íèõ äàíèõ ÿâíî

íåîäíîçíà÷í³ é ñóïåðå÷ëèâ³ ÷åðåç áðàê ³ íåïîâíîòó ³íôîðìàö³¿.

Ëîã³êà é ïîñë³äîâí³ñòü ì³ðêóâàíü, çâè÷àéíî æ, º ïåâíîþ ñèëîþ,

àëå ëþäè âæå íå ðàç îáï³êàëèñÿ ³ ï³ä ÷àñ îïîðè íà çäîðîâèé ãëóçä,

³ ï³ä ÷àñ âèêîðèñòàííÿ íàóêè. Âò³ì, ÷èìàëî ëþäåé íå ïîñï³øàþòü

ñïðèéìàòè ëîã³êó, êåðóþ÷èñü âëàñíèìè ïî÷óòòÿìè, ³íòó¿ö³ºþ, åìî-

ö³ÿìè. Çàïèñóâàòè ¿õ ó äèëåòàíòè é ³ãíîðóâàòè ¿õíþ äóìêó, íà íàø

ïîãëÿä, àæ í³ÿê íå ìîæíà.

Çâè÷àéíî, ³äåàëüíèì áóâ áè âàð³àíò íàäàòè êîæíîìó ãðîìàäÿíè-

íîâ³ ÿêíàéïîâí³øó ³íôîðìàö³þ ïðî íàéòîíø³ îñîáëèâîñò³ ä³¿ ñëàá-

êîãî ³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ. Öå, íà íàøó äóìêó, äîïîìîãëî á

âñ³ì ïîëåãøèòè âèá³ð, çðîáèòè éîãî òî÷íèì, ñâ³äîìèì ³ îá´ðóíòî-

âàíèì.

Ñïðîáóºìî íàäàòè ÷èòà÷àì òàêó ³íôîðìàö³þ ÿê áàçó äëÿ âëàñíèõ

ð³øåíü.

Åêñïåðòè ñõîäÿòüñÿ íà òîìó, ùî àáñîëþòíî åêîëîã³÷íî áåçïå÷íîþ

º ïîâíà â³äñóòí³ñòü ³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ. Òà ñïðîáà äîñÿãòè

òàêîãî ñòàíó íàéáëèæ÷îãî äîâê³ëëÿ ëþäèíè º ëèøå ìð³ºþ áåç øàíñ³â

çä³éñíèòèñÿ ó ìàéáóòíüîìó. Ïðè÷èíà ïîëÿãàº ó âåëèêîìó ïîøèðåíí³

ïðèðîäíèõ ðàä³îíóêë³ä³â, ¿õ ðîçïîðîøåíîñò³ ³, ïî÷àñòè, áåçïåðåð-

âíîìó óòâîðåíí³ íîâèõ íåñò³éêèõ ÿäåð ï³ä âïëèâîì êîñì³÷íîãî ïðî-

ì³ííÿ.

Â îö³íþâàíí³ õàðàêòåðó âïëèâó ìàëèõ äîç íà ëþäèíó ôàõ³âö³ ïîä³-

ëÿþòüñÿ íà äâ³ ãðóïè. Ïåðøà îáñòîþº òó äóìêó, ùî ïðèðîäíèé ôîí

øê³äëèâèé äëÿ ëþäèíè, à éîãî ïîñèëåííÿ âäâ³÷³ âíàñë³äîê ðàä³îíóê-

ë³äíèõ âèêèä³â ç ÀÅÑ òà ³íøèõ óñòàíîâîê çá³ëüøèòü öþ øêîäó ÿê

ì³í³ìóì âäâ³÷³ (ìîæëèâî, ó 34 ðàçè). Àðãóìåíòàö³ÿ ö³º¿ ãðóïè ñïè-

ðàºòüñÿ íå íà ïðÿì³ âèì³ðþâàííÿ ÷è åêñïåðèìåíòàëüí³ ï³äòâåðäæåí-

íÿ òàêîãî ïîñèëåííÿ íåãàòèâíîãî âïëèâó ðàä³àö³¿ íà íàñåëåííÿ, à íà

ëîã³êó é ñó÷àñíå óÿâëåííÿ ïðî ñòàä³¿ á³îëîã³÷íî¿ ä³¿ ³îí³çóþ÷îãî ïðî-

ì³ííÿ íà æèâó ðå÷îâèíó.

Îòæå, ïåðøà ãðóïà êàòåãîðè÷íî â³äêèäàº áóäü-ÿêå ïîðóøåííÿ ïðè-

ðîäíîãî ðàä³àö³éíîãî ïîëÿ, âèñòóïàº ïðîòè ÿê êîíöåíòðîâàíèõ, òàê ³

äèôóçíèõ âèêèä³â íàâ³òü ìàëèõ ê³ëüêîñòåé ñòâîðåíèõ ëþäüìè ðàä³î-

íóêë³ä³â. Íà ïðàêòèö³ öå îçíà÷àº çàêðèòòÿ ÿäåðíèõ åëåêòðîñòàíö³é,

ìàéæå ïîâíå ïðèïèíåííÿ âèêîðèñòàííÿ ³çîòîï³â ³ âñ³õ ÿäåðíèõ òåõíî-

ëîã³é.

255

Äðóãà ãðóïà ìåíø îäíîð³äíà ³ äîäàòêîâî ìîæå áóòè ïîä³ëåíà íà

îïòèì³ñò³â òà ïîì³ðêîâàíèõ. Ñï³ëüíèì äëÿ íèõ º äîïóùåííÿ

ìîæëèâîñò³ çáåðåæåííÿ ÿäåðíî¿ åíåðãåòèêè é òåõíîëîã³é çà ïåâíèõ

óìîâ, à òàêîæ ïðèïóñòèì³ñòü ìîäèô³êàö³¿ ïðèðîäíîãî ðàä³àö³éíîãî

ôîíó. Çàçíà÷åí³ ï³äãðóïè ðîçõîäÿòüñÿ íàñàìïåðåä ó âèçíà÷åíí³ çíà-

êà ä³¿ ìàëèõ äîç òà ð³âíÿ äîïóñòèìîñò³ çá³ëüøåííÿ ðàä³àö³éíîãî ôîíó

ñåðåäîâèùà ïðîæèâàííÿ ëþäåé.

Îïòèì³ñòè ââàæàþòü, ùî ïðèðîäíà ðàä³àö³ÿ  áëàãî äëÿ á³î-

ñôåðè çàãàëîì, à îòæå é äëÿ ëþäñòâà. Õî÷ ¿õ àðãóìåíòàö³ÿ äîñèòü øè-

ðîêà, ìè îáìåæèìîñÿ íàéñóòòºâ³øèì:

• ìåäèêè íå âèÿâèëè îçíàê ïîã³ðøåííÿ çäîðîâÿ àáîðèãåííîãî

íàñåëåííÿ çîí ç 34-, íàâ³òü 8-êðàòíèì ïåðåâèùåííÿì ñåðåäíüî-

ãî çíà÷åííÿ ïðèðîäíîãî ðàä³àö³éíîãî ôîíó. Â³äòàê, òàê³ óìîâè

íå ìîæíà ââàæàòè íåñïðèÿòëèâèìè äëÿ ëþäèíè;

• íàÿâí³ñòü ó æèâèõ ³ñòîò ðåïàðàö³éíèõ ñòðóêòóð, ñïåö³àë³çîâàíèõ

íà óñóíåíí³ ðàä³àö³éíèõ ïîøêîäæåíü, ïîòðåáóº, ùîá âîíè,

îáðàçíî êàæó÷è, ìàëè ðîáîòó (ñèñòåìà, ÿêà íå ïðàöþº, ë³êâ³-

äîâóºòüñÿ ³ çíèùóºòüñÿ ñàìèì îðãàí³çìîì!). Â³äîìî, ùî íîðìàëü-

íà ³ çáàëàíñîâàíà ðîáîòà âñ³õ ñèñòåì íàøîãî ò³ëà º îáîâÿçêî-

âîþ óìîâîþ ì³öíîãî çäîðîâÿ. Â³äêëþ÷åííÿ, îñëàáëåííÿ ÷è

ïîâíà ë³êâ³äàö³ÿ ðåïàðàö³éíèõ ñòðóêòóð íåáåçïå÷íà ñàìà ïî

ñîá³. Âîíà íåðîçóìíà é ó â³ääàëåí³é ïåðñïåêòèâ³, áî ³ñíóº, õàé ³

äóæå ìàëà, éìîâ³ðí³ñòü íåñïîä³âàíîãî ïîñèëåííÿ ïîòîêó êîñì³-

÷íèõ ïðîìåí³â. Ïîãîäüòåñÿ, ùî íà òàêèé åêñòðåìàëüíèé âèïà-

äîê êðàùå ìàòè ÿêíàéïîòóæí³ø³ ñòðóêòóðè óñóíåííÿ ðàä³àö³é-

íèõ ïîøêîäæåíü;

• åâîëþö³ÿ á³îñôåðè â³ä ïðîñòîãî äî ñêëàäíîãî â³äáóâàëàñÿ ÷å-

ðåç ãåíí³ ìóòàö³¿, à îñòàíí³, ÿê â³äîìî, âèêëèêàþòüñÿ áàãàòüìà

÷èííèêàìè. Ñåðåä íèõ ÷è íå íàéá³ëüøå çíà÷åííÿ íàëåæèòü ä³¿

ïðîì³ííÿ ïðèðîäíèõ ðàä³îíóêë³ä³â. Êîæíèé âèä ìàº ïåâíó ê³ëü-

ê³ñòü îñîáèí ç ãåííèìè â³äõèëåííÿìè, ó ðåøòè ãåíè ìàþòü ïî-

ìèëêè ìåíøîãî çíà÷åííÿ. Öÿ ïðèðîäíà ð³çíîìàí³òí³ñòü îñîáèí

áàãàòî âàæèòü äëÿ âèæèâàííÿ âèäó, êîëè øâèäêî é ³ñòîòíî çì³-

íþþòüñÿ óìîâè äîâê³ëëÿ.

Ãåíåòèêè ââàæàþòü, ùî êîæíèé âèä ïëàòèòü ñâîºð³äíèé ïîäà-

òîê ó âèãëÿä³ íåâåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ äåôåêòíèõ îðãàí³çì³â, ïîÿâà ÿêèõ

÷àñòêîâî ñïðè÷èíåíà ä³ºþ ðàä³îíóêë³ä³â, çà ïîòð³áíó ð³çíîìàí³ò-

í³ñòü, ãîòîâí³ñòü äî çì³í, äî áîðîòüáè çà âèæèâàííÿ.

256

Îòæå, îïòèì³ñòè ïåðåêîíàí³, ùî íåìàº ðèçèêó çíà÷íî¿ øêîäè

çäîðîâþ ëþäñòâà â áëèçüêîìó ÷è äàëåêîìó ìàéáóòíüîìó â³ä ï³äâèùåí-

íÿ ïðèðîäíîãî ðàä³àö³éíîãî ôîíó â ê³ëüêà ðàç³â. Ïðîòå, ³ öå âàæëèâî,

òàêå çá³ëüøåííÿ íå ïîâèííî ïîðóøóâàòè éîãî ð³âíîì³ðíîñò³, ïðèçâîäè-

òè äî ïîÿâè íîâèõ âèä³â ïðîìåí³â, ëîêàëüíîãî âåëèêîãî ï³äâèùåííÿ

ôîíó, êîíöåíòðàö³¿ ðàä³îíóêë³ä³â â îêðåìèõ âèäàõ íàéïðîñò³øèõ, ðîñ-

ëèíàõ ÷è òâàðèíàõ.

Ï³äãðóïà ïîì³ðêîâàíèõ íå íàãîëîøóº íà îáîâÿçêîâîñò³ ³ êî-

ðèñíîñò³ ïðèðîäíîãî ðàä³àö³éíîãî ôîíó ³ ñïèðàºòüñÿ íàñàìïåðåä íà

â³äñóòí³ñòü ïîì³òíî¿ øê³äëèâîñò³ éîãî ä³¿ íà ëþäåé, çàëó÷àþ÷è äàí³

ïðî çàñòîñóâàííÿ ë³êàðÿìè êîíòðîëüîâàíî¿ ê³ëüêîñò³ ðàä³îíóêë³ä³â

(òèïó ðàäîíîâèõ âîä òîùî) ó ñàíàòîð³ÿõ ³ ë³êàðíÿõ.

Âîíè, ÿê ³ îïòèì³ñòè, ââàæàþòü ìîæëèâèì òåõíîãåííå ï³äâè-

ùåííÿ ðàä³àö³éíîãî ôîíó íà ïîâåðõí³ Çåìë³, àëå íåâåëèêå, ïðèáëèç-

íî äî ð³âíÿ 0,5 áåð íà ð³ê (çà óìîâè çáåðåæåííÿ îäíîð³äíîñò³ òà

³íøèõ çãàäàíèõ âèùå õàðàêòåðèñòèê).

Íà äóìêó ïîì³ðêîâàíèõ, äîçà 35 áåð çà âñå æèòòÿ ëþäèíè íå ïðè-

çâîäèòü äî ÿêèõîñü ïîì³òíèõ øê³äëèâèõ íàñë³äê³â. ßêùî ñàìå òàêîþ

ö³íîþ ìîæíà áóäå ðîçâÿçàòè âñ³ åíåðãåòè÷í³ ïðîáëåìè öèâ³ë³çàö³¿,

óíèêíóòè ïàðíèêîâîãî åôåêòó, âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó ³ êîëàïñó, òî

ñóâîðî êîíòðîëüîâàíà ÿäåðíà åíåðãåòèêà ç ãàðàíò³ºþ â³ä êàòàñòðîô

÷îðíîáèëüñüêîãî òèïó òèì÷àñîâî äîïóñòèìà.

Ñïîä³âàºìîñÿ, âèêëàäåíà ³íôîðìàö³ÿ äîïîìîæå íàøèì ÷èòà÷àì âè-

ðîáèòè àðãóìåíòîâàíó âëàñíó ïîçèö³þ ñòîñîâíî ÿê ÿäåðíî¿ åíåðãåòè-

êè, òàê ³ âñ³õ ÿäåðíèõ òåõíîëîã³é. Äåÿê³ òåõí³÷í³ äàí³ ìè ñïîä³âàº-

ìîñÿ äîäàòè ï³ä ÷àñ âèêëàäó ïðè÷èí ³ íàñë³äê³â ×îðíîáèëüñüêî¿ êàòàñ-

òðîôè.

XI²I. Äëÿ äîïèòëèâèõ. Ïëóòîí³é  íàäñåêðåòíèé åëåìåíò

Öåé åëåìåíò òàêèé ð³äê³ñíèé ó ïðèðîä³ (âõîäèòü ó ìàéæå íåïîì³òíèõ

ê³ëüêîñòÿõ äî ñêëàäó ðóä óðàíó), ùî ðàí³øå éîãî çàðàõîâóâàëè äî øòó÷-

íèõ. ² äîñ³ â³í ëèøàºòüñÿ ÷è íå íàéñåêðåòí³øèì, áî ç ñåðåäèíè 40-õ ðîê³â

ÕÕ ñò. çàñòîñîâóºòüñÿ ÿê îñíîâíà ÿäåðíà âèáóõ³âêà.

Öå ñð³áëÿñòèé ³ âàæêèé (âàæ÷èé â³ä çîëîòà) ìåòàë ç íåâèñîêîþ òåì-

ïåðàòóðîþ ïëàâëåííÿ (âñüîãî 640 °Ñ). Äóæå òîêñè÷íèé ó âñ³õ âàð³àíòàõ

³ ñïîëóêàõ. Á³ëüø³ñòü éîãî ³çîòîï³â âèïðîì³íþþòü àëüôà-÷àñòèíêè âè-

ñîêî¿ åíåðã³¿, ùî ðîáèòü éîãî îäíèì ç íàéíåáåçïå÷í³øèõ ðàä³îíóêë³ä³â.

Óøêîäæåííÿ êë³òèí êîíöåíòðîâàíå ³ ïîð³âíÿíî ÷àñòî çàê³í÷óºòüñÿ ðà-

êîì. Ï³ä ÷àñ âèâ÷åííÿ ³ ñòâîðåííÿ âèðîáíèöòâà ïëóòîí³þ (à â³í îáîâÿç-

257

êîâî óòâîðþºòüñÿ ç óðàíó ï³ä ÷àñ ðîáîòè âñ³õ ÿäåðíèõ ðåàêòîð³â) ó ð³çíèõ

ÿäåðíèõ êðà¿íàõ íå ðàç òðàïëÿëèñÿ íåùàñòÿ, ãèíóëè ëþäè â³ä ìèòòº-

âîãî îïðîì³íåííÿ ÷è ðàêó.

Êðèòè÷íà (äîñòàòíÿ äëÿ ïî÷àòêó ëàíöþãîâî¿ ðåàêö³¿ ³ âèáóõó) ìàñà

ïëóòîí³þ ïîð³âíÿíî ìàëà é ëåãêî óòâîðþºòüñÿ â ðàç³ ïîðóøåííÿ òåõíî-

ëîã³é ðîáîòè ç éîãî ðîç÷èíàìè â êèñëîòàõ.

Íåáåçïåêà óòâîðåííÿ êðèòè÷íî¿ ìàñè ïëóòîí³þ â çàëèøêàõ ÷åòâåðòî-

ãî ðåàêòîðà ×ÀÅÑ òóðáóâàëà íàâåñí³ 1986 ð. áàãàòüîõ ôàõ³âö³â. Ìîæëè-

âî, ùî ïëóòîí³ºâîãî âèáóõó íå òðàïèëîñÿ òîìó, ùî ãîð³ííÿ ãðàô³òó ñòâî-

ðèëî òàêå ïåêëî, ùî á³ëüøà ÷àñòèíà ïëóòîí³þ ïåðåòâîðèëàñÿ íà ïàðó.

Â õîëîäíîìó ïîâ³òð³ àòîìè ïëóòîí³þ êîíäåíñóâàëèñÿ, ïðèºäíóþ÷èñü äî

áóäü-ÿêîãî òâåðäîãî ñóáñòðàòó (ñàæ³, ïèëó òîùî). Ñàìå ïëóòîí³ºâå çà-

áðóäíåííÿ ´ðóíòó ââàæàºòüñÿ íàéíåáåçïå÷í³øèì ç óñ³õ âèä³â ðàä³îíóê-

ë³äíîãî çàáðóäíåííÿ ï³ñëÿ ×îðíîáèëüñüêî¿ êàòàñòðîôè, à ðàä³óñ çîíè

â³äñåëåííÿ áóâ îáðàíèé çà ïîïåðåäí³ìè äàíèìè ïðî â³äñòàíü ïîøèðåííÿ

ïëóòîí³þ â³ä çàëèøê³â ðåàêòîðà.

Ìàéæå âåñü ïëóòîí³é ó íàøîìó ò³ë³ êîíöåíòðóºòüñÿ ó ñêåëåò³ é ïå-

÷³íö³. Íå äîäàþòü îïòèì³çìó äàí³ ïðî ä³þ ³íåðòíîãî ïèëó ç äîì³øêîþ

ïëóòîí³þ íà ëåãåí³. Ó âàðòèõ äîâ³ðè äæåðåëàõ çàçíà÷àºòüñÿ, ùî àê-

òèâí³ñòü 35 000 Áê ïèëîâîãî îñàäó íà ïîâåðõí³ ëåãåí³â ï³äâèùóº ³ìî-

â³ðí³ñòü âèíèêíåííÿ ðàêó äî 5 % (òîáòî îäíà îñîáà ç êîæíèõ 20 îáîâÿç-

êîâî çàõâîð³º íà ðàê ëåãåí³â). Íåñêëàäí³ ï³äðàõóíêè ïîêàçóþòü, ùî äëÿ

ñòâîðåííÿ 35 000 Áê íåîáõ³äíî ìàòè â ëåãåíÿõ ïðèáëèçíî 250 êðóïèíîê

÷èñòîãî ïëóòîí³þ ç ðàä³óñîì 1 ìêì êîæíà. ¯õ ñï³ëüíà ìàñà ñòàíîâèòü

âñüîãî 0,02 ìã.

Ç ðåàêòîðà, çà ð³çíèìè äàíèìè, ìîãëî âèïàðóâàòèñÿ äî 200 êã ïëóòî-

í³þ, ðîçïîðîøèâøèñü äîâêîëà. Íèí³ íàéá³ëüøà éìîâ³ðí³ñòü éîãî ïðî-

íèêíåííÿ â ëþäèíó ïîâÿçàíà ç âäèõàííÿì ïèëó ç öèì ðàä³îíóêë³äîì.

Ñàìå òîìó ôàõ³âö³ ðåêîìåíäóþòü íà çåìëÿõ íàøîãî Ïîë³ññÿ îáðîáëÿòè

ëèøå ìîêðèé ´ðóíò, ùîá íå óòâîðþâàòè ïèë, ÿêèé ìîæå ðîçíîñèòè ïëó-

òîí³é ùîðàç äàë³ â³ä ×ÀÅÑ. Õî÷, ÿê çàçíà÷àëîñÿ, ñåðéîçíó íåáåçïåêó

ñòâîðþþòü ëèøå ñîòí³ ïëóòîí³ºâèõ ïîðîøèíîê, òà êðàùå ìàòè ÷èñò³ ëå-

ãåí³ áåç æîäíî¿ òàêî¿ íåáåçïå÷íî¿ ÷àñòèíêè.

ÇÀÏÈÒÀÍÍß ² ÇÀÂÄÀÍÍß

ÄËß ÑÀÌÎÑÒ²ÉÍÎ¯ ÐÎÁÎÒÈ

1. ßêå ç α-, γ- ³ β-âèïðîì³íþâàííÿ íàéøê³äëèâ³øå ïðè çîâí³øíüîìó îïðî-

ì³íåíí³?

2. ßêèé ç öèõ òðüîõ âèä³â âèïðîì³íþâàííÿ ìàº íàéá³ëüøó øâèäê³ñòü ó ïî-

ðîæíå÷³?

3. Ðóõîì ÿêèõ ç öèõ âèä³â âèïðîì³íþâàííÿ ìîæíà êåðóâàòè ìàãí³òíèì ÷è

åëåêòðè÷íèì ïîëåì?

4. ßê³ ñêëàäîâ³ ç α-, γ- ³ β-âèïðîì³íþâàííÿ çáåð³ãàþòüñÿ é ï³ñëÿ òîãî, ÿê

âòðàòÿòü âñþ åíåðã³þ íà ³îí³çàö³þ ðå÷îâèíè?

5. ×è âñ³ íåñò³éê³ ÿäðà ðîçïàäóòüñÿ ÷åðåç äâà ïåð³îäè ¿õ ï³âðîçïàäó?

258

6. Íàçâ³òü ðå÷îâèíó ç³ ñêëàäó íàøîãî ò³ëà, ìîëåêóëè ÿêî¿ íàé÷àñò³øå ïî-

øêîäæóþòüñÿ ³îí³çóþ÷èì ïðîì³ííÿì. Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

7. Ó òåêñò³ éäåòüñÿ ïðî α-, γ- ³ β-÷àñòèíêè. ßê³ ç íèõ ïîñò³éíî ïðèñóòí³ â

íàøîìó ò³ë³, áî º ñêëàäîâîþ ÷àñòèíîþ éîãî àòîì³â?

8. ßêèé ç ÷îòèðüîõ åòàï³â óøêîäæåííÿ ³îí³çóþ÷èì âèïðîì³íþâàííÿì íà-

øîãî ò³ëà íàéêîðîòøèé ³ ÷îìó ñàìå?

9. ßêà äîçà á³ëüøà  20 áåð ÷è 0,2 Çâ?

. ×èì ïîÿñíþºòüñÿ ìåíøå çíà÷åííÿ ðàä³àö³éíîãî ôîíó ó ñòàðèõ áóäèí-

êàõ ç äåðåâà, í³æ ó êàìÿíèöÿõ òàêîãî æ â³êó?

. ßê³ åëåìåíòè â³äíîñíî ñò³éê³ø³  ç ìàëèìè ÷è ç äóæå âåëèêèìè ÿäðà-

ìè, ùî ì³ñòÿòü âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïðîòîí³â? Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

. Â³äîìî, ùî ðàäîí øêîäèòü íàøîìó çäîðîâþ. À ÷è âáóäîâóºòüñÿ â³í

ó òêàíèíè íàøîãî ò³ëà òàê, ÿê öå ðîáëÿòü öåç³é ÷è ñòðîíö³é? Â³äïîâ³äü

îá´ðóíòóéòå.

. Íà ÿêèõ ñòàä³ÿõ âïëèâó ³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ íà æèâó ðå÷îâè-

íó ñïîñòåð³ãàºòüñÿ á³îëîã³÷íå ïîñèëåííÿ ïåðâèííèõ åôåêò³â?

. Ó ÿê³ ïåð³îäè æèòòÿ ëþäèíà îñîáëèâî ÷óòëèâà äî ä³¿ ³îí³çóþ÷îãî âè-

ïðîì³íþâàííÿ?

. ×èì ïîÿñíþºòüñÿ òà îáñòàâèíà, ùî ìàëîïîøèðåíèé ó äîâê³ëë³ ðàäîí

ñïðè÷èíþº á³ëüøó åôåêòèâíó äîçó îïðîì³íåííÿ íàøîãî ò³ëà, àí³æ

êàë³é-40, ÿêèé âõîäèòü äî ñêëàäó íàøîãî ò³ëà?

. ßêèé ðàä³îàêòèâíèé ïèë (çà îäíàêîâî¿ êîíöåíòðàö³¿) íåáåçïå÷í³øèé 

âåëèêèé ÷è äð³áíèé? Â³äïîâ³äü îá´ðóíòóéòå.

. Çáèðàþòüñÿ ñòåðèë³çóâàòè æóê³â, íå âáèâàþ÷è ¿õ óñ³õ. ×è ìîæíà ñòâåð-

äæóâàòè, ùî ÷èì á³ëüøó äîçó âèïðîì³íþâàííÿ âèêîðèñòàòè äëÿ öüîãî,

òèì êðàùèì áóäå ðåçóëüòàò?

. ×îìó ìàêñèìàëüíî øê³äëèâîþ âèÿâëÿºòüñÿ òà äîçà, ÿêà ïîãëèíàºòüñÿ

íàøèì ò³ëîì ìèòòºâî ÷è çà äóæå êîðîòêèé ÷àñ?

. ßê³ ç íàøèõ îðãàí³â ³ ç ÿêî¿ ïðè÷èíè îñîáëèâî ÷óòëèâ³ äî ä³¿ âñ³õ âèä³â

³îí³çóþ÷îãî âèïðîì³íþâàííÿ?

. ßê³ íåãàòèâí³ ÷èííèêè äîâåäåòüñÿ âðàõóâàòè ï³ä ÷àñ ïëàíóâàííÿ ï³ëî-

òîâàíèõ ïîëüîò³â íà Ìàðñ? ×è âàðòî ïëàíóâàòè éîãî â ïåð³îä ìàêñè-

ìàëüíî¿ ê³ëüêîñò³ òåìíèõ ïëÿì íà ïîâåðõí³ Ñîíöÿ?

259

Ðîçä³ë 10

Óðîêè ×îðíîáèëÿ

10.1. Ðîçâèòîê ÿäåðíî¿ åíåðãåòèêè

Ñëîâîñïîëó÷åííÿ ÿäåðíà åíåðã³ÿ âèêëèêàº ó ñó÷àñíî¿ ãðàìîò-

íî¿ ëþäèíè ñêëàäí³ é ñóïåðå÷ëèâ³ ïî÷óòòÿ. Òà õî÷ áè ùî òàì áóëî,

à â³äêðèòòÿ íàïðèê³íö³ 30-õ ðîê³â ÕÕ ñò. ñïîñîáó êîíòðîëüîâàíîãî

âèä³ëåííÿ ÿäåðíî¿ åíåðã³¿, êîíöåíòðàö³ÿ ÿêî¿ â óðàí³ â ì³ëüéîíè

ðàç³â âèùà â³ä âåëè÷èíè õ³ì³÷íî¿ åíåðã³¿ ó òðàäèö³éíèõ âèäàõ ïà-

ëèâà (âóã³ëë³ é íàôò³), íàçàâæäè ëèøèòüñÿ âåëèêèì äîñÿãíåííÿì

íàóêè.

Íà æàëü, ÿê ³ á³ëüø³ñòü ïîïåðåäí³õ äîñÿãíåíü ó÷åíèõ, ³ öå ñïî÷àòêó

áóëî ñïðÿìîâàíî íà ñòâîðåííÿ óí³âåðñàëüíî¿ çáðî¿, ïðî ÿêó â óñ³ ÷àñè

ìð³ÿëè äð³áíåíüê³, ñåðåäí³ é âåëèê³ çàâîéîâíèêè. Ìè ìîæåìî ëèøå äÿ-

êóâàòè äîë³, ÿêà íå âêëàëà ÿäåðíó çáðîþ â ðóêè À.Ã³òëåðà, ÿêèé íå çà-

áàðèâñÿ á çàñòîñóâàòè ¿¿ âñþäè ³ ïðîòè âñ³õ. ² õî÷ íå çä³éñíèâñÿ ïåðåä-

áà÷åíèé ôóòóðîëîãàìè ùå íà ïî÷àòêó 40-õ ðîê³â ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ

íàéã³ðøèé âàð³àíò ðîçâèòêó ïîä³é, òà íå ñòàëîñÿ é îïòèìàëüíîãî, áî

ï³ñëÿ â³éíè ñâ³ò ëèøèâñÿ ðîçä³ëåíèì íà äâà âåëè÷åçí³ òàáîðè, ÿê³ ç

óñ³õ ñèë çìàãàëèñÿ ì³æ ñîáîþ, ïðèâåðòàþ÷è äî ñåáå ó ñï³ëüíèêè ðåø-

òó äåðæàâ.

Ñèëà, ïðåñòèæ ³ ïîë³òè÷íà âàãà êðà¿í òèì÷àñîâî ïî÷àëè âèì³ðþ-

âàòèñÿ íàñàìïåðåä ìàñîþ íàÿâíî¿ ó íèõ ÿäåðíî¿ âèáóõ³âêè  ïëóòî-

í³þ ³ çáàãà÷åíîãî óðàíó.

Íàãàäàºìî, ùî ïðèðîäíèé óðàí ñêëàäàºòüñÿ ç ê³ëüêîõ ³çîòîï³â

(ð³çíîâèä³â ÿäåð ç ð³çíîþ ê³ëüê³ñòþ íåéòðîí³â). Íàéá³ëüøå â íüîìó

óðàíó-238 (99,3 %). Çíà÷íî ìåíøèé âì³ñò ëåãøîãî ³ ìåíø ñò³éêîãî

óðàíó-235 (

235

), ÿêîãî ëèøå 0,7 %. Õî÷ ëåãøèé ³çîòîï º ïðåêðàñ-

íîþ ÿäåðíîþ âèáóõ³âêîþ, àëå éîãî äóæå âàæêî â³ää³ëèòè â³ä ñò³é-

ê³øîãî ðîäè÷à, ÿêîãî ñïî÷àòêó íå âäàëîñÿ áåçïîñåðåäíüî âèêîðè-

ñòàòè â ÿäåðí³é çáðî¿. À îò â ÿäåðíèõ ðåàêòîðàõ ìîæíà îäíî÷àñíî ³

îòðèìàòè ÿäåðíó åíåðã³þ, ³ ïåðåòâîðèòè óðàí-238 íà ïëóòîí³é. Îñ-

òàíí³é õ³ì³÷íèìè ìåòîäàìè ïîð³âíÿíî ïðîñòî â³äîêðåìèòè â³ä ðåø-

òè ðå÷îâèí ³ âèêîðèñòàòè çà ïðèçíà÷åííÿì.

260

Íàâåäåìî ëàíöþæîê ïåðåòâîðåíü, ùî âåäå äî ïîÿâè ÿäðà ïëóòî-

í³þ ç óðàíó-238:

ï³âðîçïàä 23 õâ ï³âðîçïàä 2 äîáè

238

→

239

→→→→→

239

→→→

239

. (10.1)

Ó ïðîöåñ³ íîðìàëüíî¿ ðîáîòè áóäü-ÿêîãî ÿäåðíîãî ðåàêòîðà ï³ä

÷àñ êîæíîãî ïîä³ëó ÿäðà óðàíó-235 óòâîðþºòüñÿ 24 íåéòðîíè. Îäèí

ç íèõ íåîáõ³äíèé äëÿ ï³äòðèìêè êåðîâàíî¿ ðåàêö³¿ â ðåàêòîð³, à ðåø-

òó ìîæíà âèêîðèñòàòè äëÿ óòâîðåííÿ ïëóòîí³þ çà ñõåìîþ (10.1). Ïî-

ãëèíóâøè íåéòðîí, óðàí-238 âòðà÷àº ñò³éê³ñòü ³ çà ê³ëüêà ä³á ïåðå-

òâîðþºòüñÿ íà ïëóòîí³é.

Ìè íàâåëè öþ ðåàêö³þ íà äîêàç òîãî, ùî â ÿäåðíèõ ðåàêòîðàõ îäí³

åëåìåíòè ïåðåòâîðþþòüñÿ íà ³íø³ (ìîæíà, íàïðèêëàä, çä³éñíèòè ìð³þ

àëõ³ì³ê³â ³ ðòóòü ïåðåòâîðèòè íà çîëîòî). ßêùî ïåðø³ (óðàí-238 ó íà-

âåäåíîìó ïðèêëàä³) ìàþòü ìàëó àêòèâí³ñòü ³ íàëåæàòü äî ïðèðîäíèõ,

òî íàñòóïíèì (óðàí-239, íåïòóí³é-239 ³ ïëóòîí³é-239) ïðèòàìàííà íå-

çð³âíÿííî á³ëüøà àêòèâí³ñòü. Öå òèïîâ³ àíòðîïîãåíí³, øòó÷í³ ðàä³î-

íóêë³äè. Âèñîêà àêòèâí³ñòü ðîáèòü ¿õ íàáàãàòî øê³äëèâ³øèìè ó ðàç³

ïðîíèêíåííÿ ó äîâê³ëëÿ (ÿê ï³ä ÷àñ àâàð³¿ íà ×ÀÅÑ ó 1986 ð. òà â ³íøèõ

âèïàäêàõ).

Ïîíàä äåñÿòü ðîê³â ÿäåðí³ ðåàêòîðè áóäóâàëè ëèøå äëÿ âèðîá-

íèöòâà ïëóòîí³þ äëÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿. Ïîïóòíî âîíè âèä³ëÿëè áàãàòî

òåïëà, àëå éîãî íå âèêîðèñòîâóâàëè. Â ÑÐÑÐ âîíî íàãð³âàëî âîäó âå-

ëèêèõ ð³ê Ñèá³ðó, ó ÑØÀ  ð³ê Çàõîäó. Êîëè òàêèõ â³éñüêîâèõ

ðåàêòîð³â ñïîðóäèëè äîñèòü (ïîò³ì âèÿâèëîñÿ, ùî çàáàãàòî), â÷åí³

ä³ñòàëè äîçâ³ë ïîë³òèê³â ³ ãåíåðàë³â íà ñòâîðåííÿ á³ëüø êîðèñíèõ ðå-

àêòîð³â, ÿê³ á îêð³ì ïëóòîí³þ ìîãëè âèðîáëÿòè é åëåêòðè÷íó åíåð-

ã³þ.

ßêùî ó ÑØÀ òà ³íøèõ êàï³òàë³ñòè÷íèõ êðà¿íàõ ñòèõ³ÿ ðèíêó

ïðèìóñèëà âèðîáíèê³â ó çìàãàíí³ ì³æ ñîáîþ øóêàòè íàéêðàùèé ³

íàéáåçïå÷í³øèé âàð³àíò åíåðãåòè÷íîãî ðåàêòîðà, òî â Ðàäÿíñüêîìó

Ñîþç³ äëÿ âèïåðåäæåííÿ ³íøèõ êðà¿í ìèðíèé àòîì ðîçïî÷àâñÿ ç

ïðèñòîñóâàííÿ ðåàêòîðà äëÿ ï³äâîäíèõ ÷îâí³â äî ðîáîòè íà ÿäåðíèõ

åëåêòðîñòàíö³ÿõ (îñòàíí³ ÷àñòî íàçèâàþòü àòîìíèìè àáî ÀÅÑ).

Öåé òèï ðåàêòîðà íàçèâàâñÿ â ÑÐÑÐ êàíàëüíèì, à çà êîðäîíîì 

ðàäÿíñüêèì.

ßê íåâäîâç³ äîâåëî æèòòÿ, öå áóâ íå íàéêðàùèé âàð³àíò. Òàì

öå çðîçóì³ëè øâèäêî ³ õî÷ òåæ åêñïåðèìåíòóâàëè ç êàíàëüíèì òèïîì

åíåðãåòè÷íîãî ðåàêòîðà, àëå íà ïðàêòèö³ âèêîðèñòàëè ³íø³. Âîíè

áóëè äîñèòü ð³çíîìàí³òíèìè çà êîíñòðóêö³ºþ, âèêîðèñòàíèìè ìàòå-