Корсак К.В., Плахотнік О.В. Основи сучасної екології

Подождите немного. Документ загружается.

Ì²ÆÐÅÃ²ÎÍÀËÜÍÀ

ÀÊÀÄÅÌ²ß ÓÏÐÀÂË²ÍÍß ÏÅÐÑÎÍÀËÎÌ

Ê. Â. Êîðñàê, Î. Â. Ïëàõîòí³ê

ÎÑÍÎÂÈ ÑÓ×ÀÑÍÎ¯

ÅÊÎËÎÃ²¯

Íàâ÷àëüíèé ïîñ³áíèê

4-òå âèäàííÿ, ïåðåðîáëåíå ³ äîïîâíåíå

Êè¿â 2004

Ðåêîìåíäîâàíî

Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè Óêðà¿íè

ÁÁÊ 20.1ÿ7

Ê6969

Ðåöåíçåíòè: Ï. Ã. Øèùåíêî, ä-ð ãåîãð. íàóê, ïðîô.

Ë. Ã. Êîâàëü, ä-ð ïåä. íàóê, ïðîô.

Â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð ². Â. Õðîíþê

Ñõâàëåíî Â÷åíîþ ðàäîþ Ì³æðåã³îíàëüíî¿ Àêàäåì³¿ óïðàâë³ííÿ

ïåðñîíàëîì (ïðîòîêîë ¹ 5 â³ä 25.05.04)

Êîðñàê Ê. Â., Ïëàõîòí³ê Î. Â.

Ê6969 Îñíîâè ñó÷àñíî¿ åêîëîã³¿: Íàâ÷. ïîñ³á.  4-òå âèä., ïåðåðîá. ³

äîïîâ.  Ê.: ÌÀÓÏ, 2004.  340 ñ.: ³ë.  Á³áë³îãð.: ñ. 332336.

ISBN 966-608-482-1

Ó ïðîïîíîâàíîìó ïîñ³áíèêó ñòèñëî, ïîñë³äîâíî ³ íåñòàíäàðòíî ðîçãëÿ-

íóòî îñîáëèâîñò³ ñó÷àñíî¿ ñòàä³¿ åâîëþö³¿ ëþäñòâà, äîâåäåíî íåîáõ³äí³ñòü

ïåðåõîäó äî íîâèõ çàñàä æèòòºçàáåçïå÷åííÿ ëþäñòâà, âèêëàäåíî îñíîâè ñó-

÷àñíèõ óÿâëåíü ïðî ö³ë³ òà ìåòîäè åêîëîã³¿, ¿¿ íàéãîëîâí³ø³ òåîðåòè÷í³ ïîëî-

æåííÿ ³ çàêîíè, ëîêàëüí³ òà ãëîáàëüí³ ïðîáëåìè, ÿê³ âîíà ïîêëèêàíà âèð³øè-

òè ç ìåòîþ çàáåçïå÷åííÿ âèæèâàííÿ ëþäñòâà òà éîãî ñò³éêîãî ðîçâèòêó.

Ðîçãëÿíóòî ïðè÷èíè åêîëîã³÷íèõ íåãàðàçä³â â Óêðà¿í³ òà ìîæëèâîñò³ ¿õ ïî-

äîëàííÿ.

Äëÿ ñòóäåíò³â êîëåäæ³â, òåõí³êóì³â òà âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â, à òà-

êîæ äëÿ âñ³õ, õòî ö³êàâèòüñÿ ñó÷àñíèìè óÿâëåííÿìè ïðî øëÿõè ï³äâèùåííÿ

áåçïåêè ³ ÿêîñò³ æèòòÿ.

ÁÁÊ 20.1ÿ7

ISBN 966-608-482-1

 Ê. Â. Êîðñàê, Î. Â. Ïëàõîòí³ê, 2002

 Ê. Â. Êîðñàê, Î. Â. Ïëàõîòí³ê, 2004,

ïåðåðîá. ³ äîïîâ.

 Ì³æðåã³îíàëüíà Àêàäåì³ÿ óïðàâë³ííÿ

ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ), 2004

Ðåêîìåíäîâàíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè Óêðà¿íè

(ëèñò ¹ 1/11-1581 â³ä 07.07.98)

Ïåðåäíº ñëîâî

Òðàäèö³éíî ó ïîáóäîâ³ ³ çì³ñò³ ï³äðó÷íèêà ç ò³º¿ ÷è ³íøî¿ íàóêî-

âî¿ äèñöèïë³íè ñïèðàþòüñÿ íà ïðèïóùåííÿ, ùî éîãî ÷èòà÷³ àáî âçà-

ãàë³ íå ìàþòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ÷èì ö³êàâèòüñÿ ³ ÷îãî äîñÿãëà â³äïî-

â³äíà íàóêà, àáî çíàéîì³ ëèøå ç îêðåìèìè ¿¿ ïðîÿâàìè, à â³äòàê ìàþòü

ìîçà¿÷í³ çíàííÿ. Òîìó íàâ÷àëüí³ ïîñ³áíèêè, ÿê ïðàâèëî, ðîçïî÷èíà-

þòüñÿ ç ÷àñ³â Àäàìà ³ ªâè, íåîë³òó ÷è àíòè÷íîñò³. Íàäàë³ òåêñò ðîç-

ãîðòàºòüñÿ ó ïëèí³ òèñÿ÷îë³òü ïîâ³ëüíî é ëîã³÷íî, à íà äåòàëüíèé

àíàë³ç îñòàíí³õ äåñÿòèð³÷ àáî ðîê³â ó àâòîð³â âæå íå ëèøàºòüñÿ ñíà-

ãè. Ìè ìîãëè á íàâåñòè ÷èìàëî ïðèêëàä³â òîãî, ÿê òàêèé ï³äõ³ä

ðîáèòü áëèçüêèìè îäèí äî îäíîãî çì³ñòè ïðîãðàì ³ òåêñòè ï³äðó÷-

íèê³â ç äîñèòü â³äì³ííèõ äèñöèïë³í  ³ñòîð³¿, êóëüòóðîëîã³¿ ÷è êóëü-

òóðîçíàâñòâà, îñíîâ ïðèðîäîçíàâñòâà, âðåøò³, îñíîâ åêîëîã³¿.

Ìè æ ïåðåêîíàí³, ùî íàø³ ÷èòà÷³ íå ëèøå çíàþòü ïðàêòè÷íî âñå

ïðî öèâ³ë³çàö³þ äîëèíè Í³ëó, Ìåñîïîòàì³¿ ³ Ñåðåäçåìíîìîðÿ, à é

îá³çíàí³ ç áàãàòüìà åêîëîã³÷íî îð³ºíòîâàíèìè ìàòåð³àëàìè â çàñî-

áàõ ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿ ³ âèâ÷àëè â øêîë³ îêðåìèé êóðñ Îñíîâè åêî-

ëîã³÷íèõ çíàíü àáî ðîçä³ëè ãåîãðàô³¿, á³îëîã³¿, ô³çèêè ³ õ³ì³¿, â ÿêèõ

ðîçãëÿäàëèñÿ ò³ ÷è ³íø³ åêîëîã³÷í³ ïèòàííÿ ³ ïðîáëåìè.

Îð³ºíòóþ÷èñü íà òàêèõ åêîëîã³÷íî îá³çíàíèõ ÷èòà÷³â, ìè íàìàãà-

ëèñÿ íå ïîâòîðþâàòè âæå â³äîìîãî, à íàñè÷óâàòè âèêëàä íàéíîâ³-

øîþ ³íôîðìàö³ºþ ³ ïðèêëàäàìè, îáìåæóâàòè âèêîðèñòàííÿ ïðèíöè-

ïó ³ñòîðèçìó é ïîâòîðåííÿ òîãî, ùî âõîäèòü äî ïðîãðàì øê³ëüíèõ

ïðåäìåò³â.

Ïàìÿòàþ÷è ïðî âåëè÷åçí³ ïåðåâàãè òàê çâàíî¿ åìîö³éíî¿ ïàìÿò³

íàä óñ³ìà ³íøèìè ð³çíîâèäàìè ñïðèéìàííÿ ³ çàñâîºííÿ ³íôîðìàö³¿

ëþäèíîþ, ìè ïðàãíóëè çðîáèòè âèêëàä åìîö³éíî àêòèâíèì, ìàêñè-

ìàëüíî ö³êàâèì, íàñè÷åíèì ÿñêðàâèìè ïðèêëàäàìè ³ ôàêòàìè. Ëèøå

â öüîìó ðàç³ ìîæíà ñïîä³âàòèñÿ, ùî êíèæêà áóäå ïðî÷èòàíà äî ê³íöÿ

³ íåþ êîðèñòóâàòèìóòüñÿ ùå áàãàòî ðîê³â.

Ç îãëÿäó íà çàçíà÷åíå, àâòîðè â íîâîìó âèäàíí³ êíèæêè íàìàãà-

ëèñÿ ðîçâèíóòè íàñàìïåðåä ò³ ¿¿ àñïåêòè, ÿê³ âæå ä³ñòàëè âèçíàííÿ ó

÷èòà÷³â. Ñïîä³âàþ÷èñü íà òå, ùî â ìàéáóòíüîìó áóäå íàãîäà ìîäåð-

í³çóâàòè ³ öåé âàð³àíò òåêñòó, ìè áóäåìî âäÿ÷í³ âñ³ì, õòî çíàéäå ìîæ-

ëèâ³ñòü ï³äêàçàòè íàì, ùî ñàìå ïîòð³áíî çðîáèòè äëÿ ïîäàëüøîãî

ïîë³ïøåííÿ ïðîïîíîâàíîãî âèäàííÿ Îñíîâè ñó÷àñíî¿ åêîëîã³¿.

Àâòîðè

Âñòóï

Çëàì òèñÿ÷îë³òü ñòàâ ïðèâîäîì äëÿ ïðåñè çâåðíóòèñÿ äî áàãàòüîõ

â³äîìèõ ëþäåé ç îäíèì çàïèòàííÿì: ßê âîíî áóäå äàë³?

Òîìó îñòàíí³ ðîêè ìèíóëîãî òèñÿ÷îë³òòÿ çàñîáè ìàñîâî¿ ³íôîð-

ìàö³¿ áóëè ïåðåíàñè÷åí³ ð³çíîìàí³òíèìè ïåðåäáà÷åííÿìè ³ ïðîãíîçà-

ìè, ñåðåä ÿêèõ çóñòð³÷àëèñÿ äîâîë³ ïîõìóð³ ³ íàâ³òü êàòàñòðîô³÷í³.

×èìàëî ç íèõ ´ðóíòóâàëîñÿ íà àíàëîã³¿ ç òèìè çì³íàìè, ùî â³äáóâà-

ëèñÿ íà çëàì³ Õ²Õ ³ ÕÕ ñòîë³òü, êîëè é ñïðàâä³ ñåð³ÿ ëîêàëüíèõ êî-

ëîí³àëüíèõ âîºí ïåðåðîñëà ó ïåðøèé çàãàëüíîñâ³òîâèé êîíôë³êò,

ÿêèé çàáðàâ äåñÿòêè ì³ëüéîí³â ëþäñüêèõ æèòò³â.

² õî÷ íàø³ ÷àñè íàáàãàòî îïòèì³ñòè÷í³ø³, àëå é âîíè íåáåçïðîá-

ëåìí³. Âò³ì, íå ìîæíà íå ïîãîäèòèñÿ ç òèì, ùî é ó ìèíóëîìó áóëî

áàãàòî ïåð³îä³â òàêèõ ñàìèõ øâèäêèõ ³ ãëîáàëüíèõ çì³í óìîâ æèò-

òÿ ³ õàðàêòåðó ä³ÿëüíîñò³ ëþäñòâà, çá³ëüøåííÿ éîãî ÷èñåëüíîñò³ é

ìîæëèâîñòåé, ÿê öå ñïîñòåð³ãàëîñÿ ó ÕÕñòîë³òò³. Ñåðåä áàãàòüîõ

îçíà÷åíü îñòàííüîãî º é òàê³  ïåð³îä ïîïåðåäæåíü, â³ê ïîìèëîê,

åïîõà ñîö³àëüíî-äîêòðèíàëüíèõ åï³äåì³é, ïåðåäîñòàííº ñòîë³òòÿ ³ñ-

íóâàííÿ ëþäñòâà íà Çåìë³.

Òà, ìàáóòü, íàéñóòòºâ³øîþ îçíàêîþ ÕÕ ñòîë³òòÿ ñòàëî ñòâîðåí-

íÿ ëþäñòâîì íèçêè ñìåðòåëüíèõ çàãðîç ñâîºìó ðîçâèòêó òà ³ñíóâàííþ

ÿê íàñë³äêó íàãðîìàäæåííÿ íèì ïîìèëîê ó ñòàâëåíí³ äî äîâê³ëëÿ,

³ãíîðóâàííÿ íàâ³òü î÷åâèäíèõ ñèãíàë³â ïðèðîäè ïðî øê³äëèâ³ñòü ³

íåïåðåäáà÷óâàí³ñòü íåäàëåêîãëÿäíèõ ä³é.

Øê³ëüí³ ðîêè àâòîð³â ìèíóëè çà ÷àñ³â ïðîãîëîøåííÿ ³ ïðàêòè÷-

íîãî âò³ëåííÿ çàêëèêó: Ìè íå ìîæåìî ÷åêàòè ìèëîñòåé â³ä Ïðèðî-

äè. Âçÿòè ¿õ ó íå¿  íàøå çàâäàííÿ! ² òàê ä³ÿëè íå ëèøå êåð³âíèêè

Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó  âñÿ ³ñòîð³ÿ ïîñòóïó ëþäåé (à íàäòî îñòàíí³

ñòîë³òòÿ  ïåð³îä ïðîìèñëîâî¿ ³ íàóêîâî-òåõí³÷íî¿ ðåâîëþö³¿) ñâ³ä-

÷èòü ïðî òå, ùî âîíè íå ïðîñòî áðàëè íåîáõ³äíå, à â³äáóâàëîñÿ áåç-

äóìíå ðóéíóâàííÿ äîâê³ëëÿ. Ðîçîðþþ÷è ñòåïè ³ çâ³ëüíåí³ â³ä ñïàëå-

íèõ ë³ñ³â çåìë³, çàáðóäíþþ÷è ñòðóìêè ³ ð³êè, ëþäèíà áåçïîâîðîòíî

ïîðóøóâàëà ð³âíîâàãó ïðèðîäíèõ åêîñèñòåì. Àðõåîëîãè çíàéøëè

ñîòí³ ìåðòâèõ ì³ñò. Êîëèñü çåëåí³ ãîðè ïîáëèçó íèõ ñòàëè êàìÿíè-

ìè, ðîäþ÷³ ïîëÿ  ìåðòâèìè ïóñòåëÿìè.

Íàéìàñøòàáí³øå çíèùåííÿ ïðèðîäè â³äáóâàëîñÿ ñàìå ó ÕÕ

ñòîë³òò³, óïðîäîâæ ÿêîãî çàâäàíî á³ëüøå øêîäè, í³æ çà òèñÿ÷³ ïîïå-

ðåäí³õ. Îòðóºíî âåëèêîþ õ³ì³ºþ ïîâ³òðÿ, âîäè ³ ´ðóíòè, ìàéæå íå

çàëèøèëîñÿ ì³ñöü, äå ìîæíà äèõàòè íà ïîâí³ ãðóäè. Íåáåçïå÷íî çàá-

ðóäíåíî íàâ³òü àêâàòîð³¿ Ñâ³òîâîãî îêåàíó. Ïîâ³ðèâøè ó íåþ æ ñòâî-

ðåíèé ì³ô ïðî òå, ùî âîíà º ñïðàâæí³ì öàðåì ïðèðîäè, âåðøèíîþ

ðîçóìó ³ á³îëîã³÷íî¿ äîñêîíàëîñò³, ëþäèíà çà îñòàíí³ ðîêè ìàéæå

âïðèòóë íàáëèçèëàñÿ äî ìåæ³ ö³ëêîâèòîãî ñàìîçíèùåííÿ, áåçïåðåð-

âíî íàðîùóþ÷è ê³ëüê³ñòü ãëîáàëüíèõ çàãðîç ñâîºìó ³ñíóâàííþ: ÿäåð-

íà â³éíà, îçîíîâ³ ä³ðè, òåïëîâå, õ³ì³÷íå é ðàä³àö³éíå çàáðóäíåííÿ

äîâê³ëëÿ, ñòð³ìêå çá³äíåííÿ ðîñëèííîãî ³ òâàðèííîãî ñâ³òó, ÑÍ²Ä ³

äåñÿòêè ³íøèõ ìàéæå òàêèõ ñàìèõ íåáåçïå÷íèõ õâîðîá òîùî.

ßêùî äî öüîãî äîäàòè øâèäêå ³ íåêîíòðîëüîâàíå íàðîñòàííÿ ïå-

ðåíàñåëåííÿ â îêðåìèõ ðåã³îíàõ Çåìë³, ïîì³òíå çá³ëüøåííÿ çàãðîçè

âîºííèõ êîíôë³êò³â ç ïðèâîäó ïîä³ëó ì³æ ñóñ³äí³ìè êðà¿íàìè âîäíèõ

òà ³íøèõ ïðèðîäíèõ ðåñóðñ³â, áëèñêàâè÷íå ³ ìàéæå çàãàëüíå ïîã³ð-

øåííÿ ñòàíó äîâê³ëëÿ, òî ìîæíà âïàñòè ó ðîçïà÷ é ïðèïèíèòè áî-

ðîòüáó çà âèæèâàííÿ ³ ïîáóäîâó íîîñôåðè  ñôåðè ïàíóâàííÿ ðîçó-

ìó ³ êîìôîðòíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ ëþäñòâà ç³ ñâ³òîì ðîñëèí ³ òâàðèí.

Ñïðàâä³, ëþäèíà íå ìîæå ÷åêàòè ìèëîñòåé â³ä Ïðèðîäè ï³ñëÿ âñüî-

ãî òîãî, ùî âîíà ç íåþ â÷èíèëà!

Âò³ì, ëþäñòâî íå âòðàòèëî øàíñó äëÿ ïîðÿòóíêó. Â³äáóâàþòüñÿ

ëîêàëüí³ çì³íè íà êðàùå ó òèõ ðîçâèíåíèõ êðà¿íàõ, óðÿäè ³ íàñåëåí-

íÿ ÿêèõ ïåðøèìè óñâ³äîìèëè íåáåçïåêó ³ ñïðÿìóâàëè ÷èìàëî êîø-

ò³â íà îõîðîíó é ë³êóâàííÿ äîâê³ëëÿ. Ðîçïî÷àëîñÿ çàãàëüíîçåìíå

îáºäíàííÿ çóñèëü ïðèðîäîîõîðîíö³â, ñòâîðåííÿ ì³æíàðîäíèõ ñòðóê-

òóð äëÿ êîîðäèíàö³¿ â³äïîâ³äíèõ ä³é ó÷åíèõ, ïîë³òèê³â, ïðîìèñëîâ-

ö³â. Ñòð³ìêî ôîðìóþòüñÿ íîâ³ âñåçåìí³ ïðàâèëà é íîðìè ä³ÿëüíîñò³,

ÿê³ ìàþòü íàçàâæäè ïîêëàñòè êðàé íåõòóâàííþ çàãàëüíîëþäñüêèõ

ïð³îðèòåò³â ³ âðàõóâàííþ ëèøå íàö³îíàëüíèõ, âàæëèâèõ äëÿ îäí³º¿

äåðæàâè ÷è íàðîäó ³íòåðåñ³â. Êåð³âíèöòâî íàâ³òü íàéá³ëüøèõ êðà¿í

ñâ³òó íå ìîæå ³ãíîðóâàòè äóìêó ñâ³òîâî¿ ãðîìàäñüêîñò³, ïîðóøóâàòè

÷è ëèøàòèñÿ îñòîðîíü äîòðèìàííÿ æèòòºâî âàæëèâèõ äëÿ âñüîãî

ëþäñòâà óãîä ùîäî îõîðîíè ïîâ³òðÿ, âîäè ³ ´ðóíò³â.

Ñàìå ç öèì ìè é ïîâÿçóºìî íàø³ ñïîä³âàííÿ íà áåçïå÷íå äëÿ æèò-

òÿ ìàéáóòíº. Â îïòèì³ñòè÷í³é ÷àñòèí³ íàøî¿ êíèãè ìàºìî íà ìåò³

ïðîàíàë³çóâàòè ö³ ïîçèòèâí³ îçíàêè é îö³íèòè ¿õ çíà÷åííÿ äëÿ çàáåç-

ïå÷åííÿ óìîâ ñò³éêîãî ³ áåçïå÷íîãî ñï³â³ñíóâàííÿ ëþäèíè ³ çåìíîãî

äîâê³ëëÿ. Ñåðåä íèõ ÷è íå íàéâàæëèâ³øèì º äèíàì³÷íèé ðîçâèòîê åêî-

ëîã³¿, ùî ïåðåäáà÷àº:

• ïåðåòâîðåííÿ ¿¿ ðåêîìåíäàö³é ó äåðæàâí³ çàêîíè é ì³æíàðîäí³

óãîäè;

• âïëèâ ³ ñïîíóêàííÿ äî ïîñòóïîâèõ ïîçèòèâíèõ çì³í ó çàãàëüíèõ

ìåòîäàõ ³ ôîðìàõ ä³ÿëüíîñò³ ëþäñòâà (â³ä ãëîáàëüíî¿ ïîë³òèêè

äî äîìàøíüîãî ãîñïîäàðñòâà);

• ïåðø³ êðîêè äî òðàíñôîðìàö³¿ êîíãëîìåðàòó ïëåìåí, íàðîä³â,

äåðæàâ ó ñïðàâæíº ëþäñòâî, ñâ³äîìå ñâîãî ñòàíó òà ìåæ çðîñ-

òàííÿ;

• ïàðîñòêè óñâ³äîìëåííÿ ëþäèíîþ ñâî¿õ ðåàëüíèõ ìîæëèâîñòåé,

ñïðàâåäëèâî¿ (³ êðèòè÷íî¿) ñàìîîö³íêè.

Àâòîðè ââàæàòèìóòü, ùî äîñÿãëè çàçíà÷åíî¿ ìåòè, ÿêùî öÿ êíèæ-

êà âèÿâèòüñÿ áîäàé ìàëîþ, àëå åôåêòèâíîþ ³ ö³ëåñïðÿìîâàíîþ ÷àñ-

òèíêîþ òîãî âåëèêîãî ïîòîêó ³íôîðìàö³¿, ìåòîþ ÿêîãî º íå ïðîñòî

ïåðåäà÷à îñíîâ íåîáõ³äíèõ çíàíü íîâèì ïîêîë³ííÿì, à âèõîâàííÿ â

íèõ øàíîáëèâîãî ñòàâëåííÿ äî íåâáëàãàííèõ çàêîí³â Ïðèðîäè ³

ôîðìóâàííÿ óñâ³äîìëåíîãî êîìïëåêñó ðàö³îíàëüíèõ ïîòðåá ëþäè-

íè â³äïîâ³äàëüíî¿, ëþäèíè ÕÕ² ñòîë³òòÿ. ×åðåç îáìåæåí³ñòü îáñÿãó

êíèãè ìè íå ìàºìî çìîãè îõîïèòè âñ³ ìîæëèâ³ ïèòàííÿ ³ ïðîáëåìè

âçàºìîâ³äíîñèí ëþäèíè ³ äîâê³ëëÿ, à ðîçãëÿíåìî ëèøå íàéâàæëèâ³ø³

ç íèõ. Äëÿ ðîçøèðåííÿ çíàíü, îçíàéîìëåííÿ ç ³íøèìè ïðèêëàäàìè,

ôàêòàìè é àðãóìåíòàìè ðàäèìî ÷èòà÷àì êîðèñòóâàòèñÿ äîäàòêîâè-

ìè äæåðåëàìè, íàâåäåíèìè ó ïåðåë³êó â ê³íö³ êíèãè.

Ðîçä³ë 1

Quo vadis?

1.1. Îñîáëèâîñò³ ñüîãîäåííÿ ³ êàðòèíêè

ìèíóëîãî

Ç îãëÿäó íà çàçíà÷åíå íà ïî÷àòêó êíèãè ðîçïî÷íåìî ðîçìîâó ç

÷èòà÷àìè íà òåìó åêîëîã³¿ ÿê íàóêè íå ç ìîìåíòó â³äîêðåìëåííÿ

ïåðâ³ñíèõ ëþäåé â³ä íåðîçóìíî-òâàðèííîãî ñâ³òó, à ç 2004 ðîêó.

Îäíàê ñïî÷àòêó íàâåäåìî ïàðàäîêñàëüíå, àëå ôóíäàìåíòàëüíî-åâ-

ðèñòè÷íå òâåðäæåííÿ, ùî ñòàíå ìàëî íå ïðîâ³äíèì â óñ³é íàø³é êíèç³.

Ëèøå ìàëåñåíüêà ãðóïêà íåâåëèêèõ äåðæàâ ñïðàâä³ æèâå ó 2004

ðîö³, à ðåøòà ðîçòÿãíóëèñÿ äîâæåëåçíîþ âåðâå÷êîþ óçäîâæ óñüîãî

øëÿõó ³ñòîðè÷íî¿ åâîëþö³¿. Îäí³ äåðæàâè â³äñòàþòü â³ä 2004 ðîêó çà

ïîêàçíèêàìè ñâîº¿ ñóñï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿, êóëüòóðè ³ çàñàäàìè æèò-

òºä³ÿëüíîñò³ ãðîìàäÿí íà äâà-òðè äåñÿòèë³òòÿ, ³íø³  âæå íà ñòî-

ë³òòÿ, à îêðåì³  ùå á³ëüøå.

Òîìó äëÿ âèñîêî¿ åôåêòèâíîñò³ íàøî¿ ôàõîâî¿ ³ ãðîìàäÿíñüêî¿

ä³ÿëüíîñò³ ïîòð³áíî ìàòè øèðîêèé êðóãîç³ð ³ äîñèòü òî÷íå óÿâëåííÿ,

â ÿêîìó ðîö³ íàñïðàâä³ ïåðåáóâàº íà öåé ìîìåíò ïåâíà êðà¿íà ÷è ÿê³ñü

âåðñòâè ¿¿ íàñåëåííÿ (ïîãîäüòåñÿ, º é â Óêðà¿í³ íåâåëèê³ íàö³îíàëüí³

ãðóïè, ÿê³ æèâóòü çà âëàñíèì êàëåíäàðåì ³ îñîáëèâèìè ïðàâèëàìè).

Îáèðàþ÷è çàñîáè ÿêîìîãà øèðøîãî ³ âîäíî÷àñ åìîö³éíîãî ³ òî÷-

íîãî âèñâ³òëåííÿ òîãî, ùî ìè ââàæàºìî íàé³ñòîòí³øîþ ðèñîþ âñå-

ïëàíåòíîãî ñüîãîäåííÿ, ìè çóïèíèëèñÿ íà äåùî ³ðîí³÷íîìó ðèñ. 1.

Íà ðèñóíêó çîáðàæåíî ñòàí åâîëþö³¿ ëþäñòâà ó 2004 ðîö³, êîëè

ëþäñòâî ìîæå ïîõâàëèòèñÿ òèì, ùî ð³çí³ éîãî ÷àñòèíè íàëåæèòü àæ

äî ÷îòèðüîõ âèä³â ñóñï³ëüñòâ.

À ÿêèõîñü ñòî ðîê³â òîìó íà Çåìë³ ¿õ áóëî ëèøå òðè:

• äîàãðàðíå, ïîøèðåíå íà òåðèòîð³¿ òðîï³ê³â;

• àãðàðíå, ÿêå îõîïëþâàëî ïåðåâàæíó á³ëüø³ñòü êðà¿í ³ êîëîí³é

ñâ³òó;

• ³íäóñòð³àëüíå, ÿêîãî äîñÿãëè íåâåëèêà ãðóïà äåðæàâ-ë³äåð³â 

Âåëèêîáðèòàí³ÿ, Ôðàíö³ÿ, Í³ìå÷÷èíà, ÑØÀ òà ê³ëüêà ìåíøèõ ³

ñëàáøèõ äåðæàâ.

Îäíàê êóëüòóðíî-öèâ³ë³çàö³éíèé ð³âåíü öèõ ë³äåð³â áóâ íåäî-

ñòàòí³ì äëÿ òîãî, ùîá óòðèìàòèñÿ â³ä êîíöåíòðàö³¿ çóñèëü ïðîìèñ-

ëîâîñò³ íà âèðîáíèöòâ³ çáðî¿ ³ ñêåðóâàííÿ ì³ëüéîí³â ï³äâëàäíèõ íà

ôðîíòè äâîõ ñâ³òîâèõ ³ äåñÿòê³â ìàëèõ â³éí.

Òà ïîä³¿ íà Çåìë³ ùîðàç ìåíøå çàëåæàëè â³ä âïëèâó âåëèêèõ ³ ìà-

ëèõ äèêòàòîð³â, à íàïðèê³íö³ ÕÕ ñòîë³òòÿ íàñòàâ ÷àñ íàäçâè÷àéíîãî

ïðèñêîðåííÿ ðóõó ñîòåíü äåðæàâ ³ òèñÿ÷ íàðîä³â ùàáëÿìè åâîëþö³¿

ñóñï³ëüñòâ, çàçíà÷åíèõ íà ðèñ. 1.

Îñíîâíà ïðè÷èíà òàêîãî ïðèñêîðåííÿ  íîâèé åòàï ó ðîçâèòêó

íàóê ³ òåõíîëîã³é, à â³äòàê, ñòâîðåííÿ ìåíòàëüíèõ ³ ìàòåð³àëüíèõ îñ-

íîâ äëÿ ïî÷àòêó ïîáóäîâè ôàíòàñòè÷íî ö³êàâîãî, ñóïåðå÷ëèâîãî ³

ïðèâàáëèâîãî ñóñï³ëüñòâà.

Òàê ñàìî øâèäêî çì³íþâàëàñÿ ³ íàçâà öüîãî ñóñï³ëüñòâà. Íà ïî-

÷àòêó, â ðîêè ñòâîðåííÿ ïåðøèõ ïîêîë³íü åëåêòðîííî-îá÷èñëþâàëü-

íèõ ìàøèí (ÅÎÌ), éîãî íàçèâàëè ïîñò³íäóñòð³àëüíèì. Ï³çí³øå,

êîëè âèíèêëè ìåðåæ³ ÅÎÌ ³ ðîçïî÷àëè ñâ³é òð³óìôàëüíèé øëÿõ ïåð-

ñîíàëüí³ êîìïþòåðè (ÏÊ), ñóñï³ëüñòâî ìàéáóòíüîãî íàðåêëè

³íôîðìàö³éíèì. Ëèøå ç ïîøèðåííÿì òàê çâàíèõ âèñîêèõ òåõíî-

ëîã³é, ²íòåðíåòó ³ ç ïåðåõîäîì äî óí³ô³êîâàíîãî åëåêòðîííî-öèôðî-

âîãî ïåðåäàííÿ áóäü-ÿêèõ âèä³â ³íôîðìàö³¿ ñòàëî î÷åâèäíî, ùî íà

íàéâèùèé ð³âåíü âèõîäÿòü ðîëü ³ ìîæëèâîñò³ òî÷íèõ íàóê, ö³ëêîâè-

òî çì³íþºòüñÿ ³ õàðàêòåð, ³ ö³ë³ ëþäñüêî¿ ä³ÿëüíîñò³, à êîæåí ìåøêà-

íåöü ïëàíåòè íåâäîâç³ ä³ñòàíå äîñòóï (ìîæëèâî  â³ëüíèé ³ áåçêîø-

òîâíèé) äî âñ³º¿ íàãðîìàäæåíî¿ ëþäñòâîì ³íôîðìàö³¿.

Òà öå ëèøå ÷àñòèíà, òî÷í³øå  ëèøå âèäèìèé, íàäâîäíèé øìà-

òî÷îê àéñáåðãà. Íàéãîëîâí³øå òå, ùî â íîâîìó ñóñï³ëüñòâ³ ö³ëêîâèòî

Ðèñ. 1. Âèçíà÷àëüí³ ðèñè ñóñï³ëüíî¿ ³ êóëüòóðíî¿ åâîëþö³¿ ëþäñòâà

Åâîëþö³ÿ ÷îòèðüîõ ñóñï³ëüñòâ

äîàãðàðíå

àãðàðíå

³íäóñòð³àëüíå

çíàíü

çì³íþþòüñÿ çàñàäè ³ ö³ë³ æèòòºä³ÿëüíîñò³ âñ³õ ãðîìàäÿí, ðîçøè-

ðþºòüñÿ ¿õ àâòîíîì³ÿ ³ íàäçâè÷àéíî ïîñèëþºòüñÿ ïîòðåáà âèñîêî¿

êóëüòóðè, ïîðÿäíîñò³, òîëåðàíòíîñò³ é îñîáèñò³ñíî¿ â³äïîâ³äàëü-

íîñò³, ÷îãî ðàí³øå â òàêèõ ìàñøòàáàõ íå ñïîñòåð³ãàëîñÿ.

Ó äîàãðàðíîìó ñóñï³ëüñòâ³ ëþäñòâî ³ñíóâàëî ó âèãëÿä³ íåâåëèêèõ

çãóðòîâàíèõ ³ êðîâíîñïîð³äíåíèõ ãðóï  ïëåìåí³, ðîäó òîùî.

² õî÷ ÿê âàæêî íàêîïè÷óâàòè ìàòåð³àëüí³ ñâ³ä÷åííÿ ³ñíóâàííÿ íà

ïëàíåò³ íàøèõ äóæå â³ääàëåíèõ ïîïåðåäíèê³â, àëå ê³ëüê³ñòü òàêèõ

àðòåôàêò³â çóñèëëÿìè ñîòåíü ³ òèñÿ÷ àðõåîëîã³â ç ð³çíèõ êðà¿í ñâ³òó

çá³ëüøóºòüñÿ ùîðîêó. Îäí³ çíàõîäÿòü ôðàãìåíòè ê³ñòÿê³â, ³íø³  çà-

ëèøêè ð³çíîìàí³òíèõ çíàðÿäü ³ âîãíèù, òðåò³ æ ïîì³÷àþòü, ùî õðåá-

òè ç ìóøåëü º ðåçóëüòàòîì æèòòºä³ÿëüíîñò³ ñîòåíü ïîêîë³íü ëþäåé.

Âîíè äîáóâàëè ìîëþñêè ç âåëèêèõ îçåð, ç¿äàëè ïðèäàòíó ÷àñòèíó, à

òâåðäó âèêèäàëè íàçàä ÷åðåç ïëå÷å. Òàê ³ óòâîðèëèñÿ çà òèñÿ÷³ ðîê³â

âðàæàþ÷³ ïàãîðáè, âèñîòà ÿêèõ íàáàãàòî ïåðåâèùóâàëà ëþäñüêèé

çð³ñò, à äîâæèíà ñÿãàëà ñîòåíü ìåòð³â.

Äîáðèé àïåòèò ó ëþäñüêèõ ïîïåðåäíèê³â áóâ ³ ì³ëüéîíè ðîê³â

òîìó, ³ â ï³çí³ø³ ÷àñè, êîëè âîíè â³ää³ëèëèñÿ â³ä òâàðèííîãî ñâ³òó é

ïî÷àëè ôîðìóâàòè ïîä³áí³ äî ñó÷àñíèõ ñîö³àëüí³ â³äíîñèíè.

×àñòèíà íàóêîâö³â ïåðåêîíàíà  ñàìå ïåðâ³ñí³ ëþäè ç¿ëè íå

ëèøå ìàìîíò³â, à é áàãàòî ³íøèõ âèä³â òâàðèí, ïðî ÿê³ ìè íå ìàºìî

æîäíîãî óÿâëåííÿ.

Ìîæëèâî, ç¿ëè é ÷àñòèíó âèä³â ðîçóìíèõ ³ñòîò, îñê³ëüêè â äîàã-

ðàðíèé ïåð³îä ëþäè äóæå çàïîâçÿòëèâî ïîëþâàëè íà ïîä³áíèõ äî

ñåáå, íàìàãàþ÷èñü ðîçøèðèòè òåðèòîð³þ ïëåìåí³, çá³ëüøèòè ðåñóð-

ñè æèâëåííÿ é â³ä³ãíàòè êîíêóðåíò³â ÿêîìîãà äàë³. Â íåòðÿõ Àìàçîí³¿

÷è Íîâî¿ Ãâ³íå¿ äîòåïåð çáåðåãëèñÿ íåâåëèê³ ïëåìåíà, ÷îëîâ³÷à ÷àñ-

òèíà ÿêèõ äëÿ ï³äâèùåííÿ ñâîãî ñîö³àëüíîãî ñòàòóñó é îòðèìàííÿ

ïðàâà ìàòè äðóæèíó ³ íàùàäê³â ïîâèííà âïîëþâàòè ïðåäñòàâíèêà

ñóñ³äíüîãî ïëåìåí³ ³ ï³äòâåðäèòè ñâîþ ïåðåìîãó ïåðåä ð³äíèìè ÿêî-

þñü ÷àñòèíîþ ò³ëà âáèòîãî.

Ïîëþâàííÿ íà ïîä³áíèõ äî ñåáå áóëî êîëèñü òàêèì çàïåêëèì, ùî

ïåðâ³ñíèì ëþäÿì äîâåëîñÿ ðîçá³ãàòèñÿ óð³çíîá³÷ ³ âîíè äîâîë³ øâèä-

êî çàïîëîíèëè ìàëî íå âåñü ïðèäàòíèé äëÿ æèòòÿ ñóõîä³ë (çâ³ñíî, öå

ëèøå îäíà ç ãîëîâíèõ ïðè÷èí ì³ãðàö³¿).

Íàéíîâ³øà ðåêîíñòðóêö³ÿ â÷åíèìè ö³º¿ ÷àñòèíè ³ñòîð³¿ åâîëþö³¿

ëþäñòâà ñâ³ä÷èòü, ùî âñ³ ïîíàä ø³ñòü ì³ëüÿðä³â ìåøêàíö³â ñó÷àñíî¿

Çåìë³ º ïðÿìèìè íàùàäêàìè îäíîãî íåâåëèêîãî ïëåìåí³ ÷èñåëüí³ñòþ

íå á³ëüøå 2000 îñ³á, ùî ìåøêàëî òðîõè íà ï³âäåíü â³ä åêâàòîðà íà